МЫРЗАГАЛИЕВА  А.Б.,  АКЗАМБЕК  А.М.,  ОРАЗОВ  А.Е

Рисунок 1 Прорастания 
ростка из семяни на 5 день 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
В предыдущих исследованиях для проращивания семян левзеи в in vitro 
использовали питательную среду по прописи Мурасиге-Скуга, дополненную 
регуляторами  роста  –  ИУК  2  мг/л,  кинетином  0,5  мг/л.  Вся  процедура 
производилась  в  ламинарном  боксе  условиях  повышенной  стерильности. 
После  посева  штатив  с  семенами  был  перенесен  из  ламинарного  бокса  в 
культивационную камеру с температурой воздуха 25С
0
. 
Время прорастания 
ростков  составлял  5  дней.  На  10-й  день  было  замечено  раскрытие 
семядолей[3]. 
Семена  имеют  наружную  кожуру,  на  которой  скапливается  большое 
количество спор бактерий и грибов. Это повышает риск появления заражения 
экспланта.  В  предыдущем  эксперименте  показатель  появления 
инфицированных эксплантов был равен 37% (таблица 1). Посадка эксплантов 
в форме семян понижает жизнеспособность. Порой эмбрионам для развития 
не  хватает  света,  влаги  и  питательных  веществ,  так  как  семена  имеют 
слишком  толстую  кожуру.  Это  пагубно  сказывается  на  жизнеспособности 
ростков. Показатель жизнеспособности был равен 43,3 %. 
 
Таблица 1 Наличие инфицированных пробирок от вида экспланта 
№ 
Виды  
эксплантов 
Количеств
о 
эксплантов  
Количество 
инфекцирова
ныхэксплант
ов 
Количество не 
инфекцированыхэ
ксплантов 
Процентно
е 
соотношен
ие 
инфекциро
ваных 
эксплантов 
1 
Семена 
35 
13 
19 
37 % 
2 
Эмбрионы 
25 
7 
18 
28 % 
 
Предлагаемая  нами  модифицированная  методика  технологии 
микроклонального  размножения  Rhaponticum  carthamoides  позволяет 
Рисунок 2 Прорастание 
ростка из эмбриона на 3 
 
131 
 

сократить  время  прорастания  и  раскрытия  семядолей,  а  также  сократить 
число инфицированных эксплантов. 
В качестве экспланта применяются эмбрионы вместо семян. Эмбрионы 
должны  были  увеличить  процент  жизнеспособности,  понизить  риск 
появления заражения экспланта и сократить время прорастания ростков. Мы 
провели  повторный  эксперимент  и  использовали  в  качестве  эксплантов 
эмбрионы  Rhaponticum  carthamoides.  Материалы  для  данного  эксперимента 
были собраны на горе Жайдак хребта Нарын. 
Экспланты высаживались на питательную среду по составу Мурасиге-
Скуга без добавления регуляторов роста.  
Семена  прошли  стерилизацию,  в  качестве  стерилизующих  агентов 
послужилмыльный  раствор,  этиловый  спирт  (C
2
H
6
O)  и  гипохлорит  натрия 
(NaOCl). В условиях ламинар бокса семена были вскрыты, и у них был изъят 
эмбрион.  Эмбрионы  Rhaponticum carthamoides  были  помешены  на 
питательную  среду  Мурасиге-Скуга  без  добавления  регуляторов  роста. 
Штатив  с  пробирками  был  помешен  в  культивационную  камеру  при 
температуре  25  градусов  по  Цельсию.  На  второй  день  культивирования 
количество пробирок с инфицированным и эксплантами составляло 7 штук, 
что    равно  28  %  (таблица  1).  По  сравнению  с  предыдущем  экспериментом 
число  пробирок  с  инфицированным  и  эксплантами  снизилось  на  9  % 
(диаграмма 1).  
 
Диаграмма 1 
 
На  третий  день  культиваций  было  замечено  раскрытие  семядоли 
(рисунок  2).  Это  дало  информацию  о  количестве  жизнеспособных 
эксплантов.  Количество  жизнеспособных  эксплантов  составляло  64  % 
(таблица  2),  по  сравнению  с  предыдущем  экспериментом  показатель 
жизнеспособности  повысился  на  20,7  %  (диаграмма  2).  Во  время 
использования семян в качестве материала для посадки раскрытие семядоли 
был замечен только на 10 день культиваций. При использовании эмбрионов в 
качестве  посадочного  материала  удалось  сократить  период  раскрытия 
семядолей на 7 дней (таблица 3). 
 
 
 
 
132 
 

Диаграмма 2 
 
 
Таблица 2 Количество жизнеспособных ростков Rhaponticum carthamoides 
от вида экспланта 
№ 
Виды 
эксплантов 
Количество 
эксплантов  
Количество 
жизнеспособных 
эксплантов  
Процентное 
соотношение 
жизнеспособных 
эксплантов 
1 
Семена 
30 
13 
43,3 % 
2 
Эмбрионы 
25 
16 
64 % 
 
Таблица  3  Время  прорастания  ростков  Rhaponticum carthamoides  от  вида 
экспланта 
№ 
Виды 
эксплантов 
Количество 
эксплантов  
Дата 
посева  
Прорастание 
ростков 
Раскрытие 
семядоли 
1 
Семена 
30 
29.10.2015 
02.11.2015  
(5 дней) 
08.11.2015 
(10 дней) 
2 
Эмбрионы 
25 
23.08.2016 
25.08.2016 
(3 дня) 
25.08.2016 
(3 дня) 
 
Результаты исследований 
Предлагаемая  нами  модифицированная  технология  развития 
Rhaponticum carthamoides 
в  культуре  in vitro позволяет  оптимизировать 
процесс  получения  растений-регенерантов.  При  использовании  эмбрионов 
Rhaponticum carthamoides 
для  введения  в  культуру  invitro  количество 
пробирок  с  инфицированным  и  эксплантами  снижется  на  9  %.  Показатель 
жизнеспособности  эксплантов  повышается  на  20,7  %.  Период  раскрытия 
семядолей  сокращается  на  7  дней.  Эмбрионы  Rhaponticum carthamoides 
являются  очень  перспективными  объектами  в  качестве  эксплантов.  В 
будущем  советуем  использовать  эмбрионы  Rhaponticum carthamoides в 
качестве эксплантов для введения в культуру in vitro. 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.
 
Флора Казахстана. – Алма-Ата, 1965. – Т.9.-. С. 370  
2.
 
Красная  книга  Казахской  ССР.  Редкие  и  находящиеся  под  угрозой 
исчезновения виды животных и растений. – Алма-Ата, 1981. – Ч. 2. – 262 с. 
133 
 

3.
 
Мырзагалиева  А.Б.,  Акзамбек  А.  М.,  Оразов  А.  Е.  Международная 
научно-практическая конференция «Современные проблемы биотехнологии: 
от  лабораторных  исследований  к  производству»  Особенности  развития 
Rhaponticum carthamoides 
(Willd.)  при  микроклональном  размножении  в 
условиях культуры in vitro – г. Алматы, КазНУ имени аль-Фараби 2016 г. – 
79 с. 
 
 
1
МЫРЗАГАЛИЕВА  А.Б., 
1
МЕДЕУБАЕВА  Б.З, 
2
СҮЛЕЙМЕН  Е.М., 
2
ИБАТАЕВ Ж.А., 
1
ВКГУ  имени  С.Аманжолова, г.Усть-Каменогорск, 
2
ЕНУ 
имени Л.Гумилева, г.Астана, Республика Казахстан 
 
ИЗУЧЕНИЕ КОМПОНЕНТНОГО СОСТАВА ЭФИРНОГО МАСЛА 
 THYMUS MARSHALLIANUS WILLD. 
ИЗ ВОСТОЧНОГО КАЗАХСТАНА 
 
Thymus  marschallianus  Willd
.  (Тимьян  Маршалла)  относится  к  одному 
из  наиболее  крупных  и  таксономически  сложных  в  семействе  яснотковых 
(Lamiaceae Lindl
.) роду Thymus L. (тимьян или чабрец).   
Тимьян Маршалла – полукустарничек с почти неразвитыми стволиками 
и  приподнимающимися,  прямостоящими  ветвями.  Листья  сидячие, 
продолговато-эллиптические, тонкие, цельно точечно-железистые. Соцветия 
удлиненные,  с  отодвинутыми  нижними  мутовками,  верхние  сближенные, 
цветоножки волосистые. Венчик бледно-фиолетовый, плодики шаровидные. 
Цветет с мая по август, плодоносит с июня по сентябрь [1]. 
Растет по степным склонам мелкосопочника, также по предгорьям, по 
ковыльно-типчаковым  степям,  в  зарослях  чия,  караганы,  на  остепненных 
лугах и по опушкам сосновых боров. 
В  официальной  и  народной  медицине  используется  трава,  жидкий 
экстракт  и  препарат  пертуссин  [2,  3].  Применяется  при  производстве 
кондитерских  изделий,  в  парфюмерно-косметической  промышленности. 
Тимьян Маршалла является хорошим медоносом. [4]. 
По литературным данным в растениях, исследовавшихся в Восточном 
Казахстане на  хребтах Сауыр, Убинский, Ульбинский, по краям соснового 
бора – Каиндинский (Калбинский хребет), вдоль трассы Алматы – Риддер в 
подвядших  вегетирующих  растениях  содержится  0,97%  желтого  эфирного 
масла, запах приятно тимоловый. Бутонизирующее сухое сырье дает 1,38%, 
цветущее в зависимости от местообитания от 0,75 до 1,46%, цвет изменяется 
от  ярко-желтого  до  зеленого.  Из  плодоносящихся  растений  в  сухом 
состояний выделялось 0,97%, в свежем – 0,70%, цвет изменялся от зеленого 
до синего [4].  
В  сухом  сырье  растений  собранных  в  окрестностях  озера 
Шыбындыколь  количество  эфирного  масла  составило  1,33%,  цвет  масла 
ярко-желтый, запах –приятно-тимоловый [5]. 
134 
 

Цель исследований – изучение компонентного состава эфирного масла 
T. marschallianus 
из флоры Восточного Казахстана. 
Эфирное  маcлo  пoлyчали  мeтoдoм  гидpoдиcтилляции  на  аппаpатe 
Клeвeнджepа [6]. 
Определение  компонентного  состава  эфирного  масла  проводили  на 
газовом хроматографе Clarus-SQ 8 (PerkinElmer) с масс-спектрометрическим 
детектором. Хроматограмма представлена на рисунке 1.  
Приготовление  пробы  эфирного  масла:  около  25  мг  (точная  навеска) 
эфирного  масла  T. marschallianus  помещали  в  мерную  колбу  вместимостью 
25 
мл,  растворяли  в  15  мл  гексана,  доводили  до  метки  и  перемешивали  до 
полного смешения масла. 
 
,  24-Jul-2015 + 12:17:27
Thymus marschalla Oskemen (solv He 1 mkl)
12.30
22.30
32.30
42.30
52.30
62.30
72.30
82.30
92.30
102.30
112.30
Time
0
100
%
Thymus marschalla Oskemen hexane 084
Scan EI+ 
TIC
8.37e9
39.19
38.90
38.81
19.36
16.25
16.23
38.65
38.49
38.43
39.42
56.04
48.47
53.13
54.33
56.61
 
Рисунок – 1 Хроматограмма эфирного масла Thymus marshallianus 
 
Хроматографические  условия:  колонка  капиллярная  RestekRxi®-1 ms 
0,25 мм х 30м х 0,25 мкм, объем пробы: 1,0 мкл, газ-носитель Не, скорость 
газа-носителя:  1  мл/мин,  деление  потока  1:25,  t  колонки:  40 
о
С,  подъем 
2 
о
С/мин  до  280 
о
С,  t  испарителя  –  280 
о
С,  масс-спектрометрический 
детектор: t – 240 
о
С, EI+ = 70 eB, время сканирования с 4 по 120 мин, режим 
сканирования  ионов  39-500  m/z.  Процентное  содержание  компонентов 
вычисляли автоматически, исходя из площадей пиков общей хроматограммы 
ионов.  Компоненты  идентифицировали  по  масс-спектрам  и  временам 
удерживания, с использованием библиотеки NIST. 
 
Таблица 1 – Компонентный состав эфирного масла Thymus marshallianus 
 
№ 
ВУ 
Название компонента 
Содержание % 
1 
4,216 
Метиловый эфир изовалериановой кислоты 
0,2 
2 
4,257 
Метиловый эфир 2-метилбутановой кислоты 
0,2 
3 
6,043 
транс-2-Гексен-1-аль 
0,1 
4 
10,435 
α-Туйон 
1,5 
5 
10,713 
α-Пинен 
0,8 
6 
11,348 
Камфен 
0,3 
7 
12,878 
Сабинен 
0,2 
8 
12,999 
β-Пинен 
0,2 
9 
13,182 
1-
Октен-3-ол 
1,2 
135 
 

10 
14,367 
β-Мирцен 
1,7 
11 
14,94 
α-Фелландрен 
0,3 
12 
15,457 
3-
Карен 
0,1 
13 
15,912 
α-Терпинен 
2,2 
14 
16,246 
o-
Кумол 
5,5 
15 
16,282 
м-Кумол 
1,5 
16 
16,583 
1,8-
Цинеол 
2,1 
17 
16,763 
Лимонен 
0,4 
18 
18,429 
β-цис-Оцимен 
0,1 
19 
19,364 
γ-Терпинен 
15,2 
20 
19,408 
цис-Сабиненгидрат 
0,2 
21 
21,202 
Терпинолен 
0,1 
22 
21,998 
Линалоол 
0,3 
23 
26,533 
Борнеол 
1,0 
24 
27,699 
Терпинен-4-ол 
1,3 
25 
29,769 
α-Терпинеол 
0,4 
26 
32,858 
Метилтимол 
0,7 
27 
38,65 
Тимол 
52,7 
28 
39,417 
Карвакрол 
2,7 
29 
42,308 
2-
Этил-5-n-пропилфенол 
0,1 
30 
48,468 
Кариофиллен 
0,9 
31 
49,99 
Аромадендрен 
0,1 
32 
53,134 
Гермакрен D 
0,8 
33 
54,33 
Бициклогермакрен 
0,4 
34 
55,655 
γ-Кадинен 
0,1 
35 
56,04 
β-Бисаболен 
1,4 
36 
56,609 
β-Кадинен 
0,2 
37 
58,447 
транс-α-Бисаболен 
0,1 
38 
59,562 
Спатуленол 
0,1 
39 
59,804 
Кубенол 
0,1 
40 
65,241 
α-Кадинол 
0,1 
Всего 
97,6 
 
Исследование  эфирного  масла  T. marshallianus  позволило  обнаружить 
большое количество компонентов, содержание которых варьируется от 0,1 до 
52,7%,  всего  идентифицировано  40  компонентов.  Среди  них  основными 
являются  тимол  и  γ-терпинен  с  содержанием  53  и  15%  соответственно. 
Терпинен  –  углеводород,  относящийся  к  ментадиенам.  Тимол 
монотерпеновый  фенол,  характерный  компонент  тимьянов,  где  содержание 
может достигать до 50%. 
Работа  выполнена  в  рамках  фундаментальных  научных  исследований 
по  приоритетам  развития  науки  на  2015-2017  годы  на  тему  «Разработка 
биотехнологических  способов  сохранения  эндемических  и  лекарственных 
растений в условиях in vitro». 
 
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ 
1.
 
Флора Казахстана. – Алма-Ата, 1964. – Т.7. – С.447. 
2.
 
Павлов Н.В. Растительное сырье Казахстана (растения) их вещества 
и использование. М.-Л., Изд. АН СССР, 1947. – 552 с. 
136 
 

3.
 
Горяев  М.И.,  Швакина  В.Р.  Исследование  эфирного  масла 
дикорастущей мяты (Mentha longifolia L.) // Вест. АН Каз ССР. – 1948. - № 1. 
– 
С.28-30. 
4.
 
Егеубаева  Р.А.  Дикорастущие  эфирномасличные  растения  Юго-
Востока Казахстана. Алматы, 2002. – С.21. 
5.
 
Егеубаева Р.А., Мырзагалиева А.Б. Дикорастущие эфирномасличные 
растения  Калбинского  хребта  //  Известия  Академии  наук,  серия: 
биологическая и медицинская. – Алматы, 2004. – № 1. – С. 14-17. 
6.
 
Мырзагалиева А.Б., Медеубаева Б.З., Талгатов Э.Т. Эфирные масла: 
тонкости  получения  //  Материалы  Международной  научно-практической 
конференции  «Аманжоловские  чтения-2012»  на  тему  «Наука,  образование, 
инновации  –  ведущий  вектор  развития  Казахстана»,  посвященной 60-летию 
ВКГУ имени С. Аманжолова. – Усть-Каменогорск: Издательство ВКГУ им. 
С. Аманжолова, 2012. – Ч.2. – С.236-240. 
 
 
НАЙЗАБАЕВА  Ш.Х.,  С.Аманжолов  атындағы  ШҚМУ,  Өскемен  қ.
, 
Қазақстан Республикасы
 
 
ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТАРИХИ ЕСКЕРТКІШТЕРІНІҢ ТУРИСТІК-
ЭКСКУРСИЯЛЫҚ СИПАТЫ 
 
Ұлан  байтақ  жеріміз  Қазақстан-Ұлы  Жiбек  жолы  бойында 
орналасқандықтан,  Қазақстан  аумағындағы  қалалар  мен  табиғаты  ғажайып 
қорықты  жерлер  ежелден  саяхат  және  туризм  нысандары  болып  табылған. 
Қазақстандағы  алғашқы туристiк ұйымдар 20 ғ-дың 20 — 30-жылдары пайда 
болды.  
1929  ж.  Алматы  қаласында  тұңғыш  туристiк  жорық  ұйымдастырыды. 
Оған  Г.И.  Белоглазов  пен  Ф.Л.Савин  басқарған  17  мектеп  мұғалiмдерi 
қатысты.  Жорық  Алматы  төңiрегiнен  басталып  Есiк  кесенесінде  (62  км) 
аяқталды. 1930 ж. Алматы өлкетану мұражайы жанында Пролетарлық туризм 
және  экскурсия  қоғамының  өлкелiк  бөлiмшесi  жұмыс  iстей  бастады.  Оның 
алғашқы  төрағасы  болып  В.Г.Горбунов  сайланды.  Осы  жылы  Алматы 
қалалық телеграф пен пошта қызметкерлерiнен (16 адам) құралған топ (Ф.Л. 
Савин  басқарған)  Медеу  —  Көкжайлау  —  Үлкен  Алматы  к.  жағалауына 
дейiн  барды.  Туризмнiң  бұл  түрiне  В.Зимин,  А.Бергрин,  Д.Литвинов, 
Х.Рахимов,  Г.Белоглазов,  т.б.  көп  үлес  қосты. 1931  ж. қаңтарда  Алматыдан 
Зиминнiң  бастауымен  алғаш  рет  шаңғышылар  жорығы  ұйымдастырылды. 
“Еңбек  және  қорғаныс”  эстафетасын  алған  бұл  жорыққа  қатысқан  8 
шаңғышыға  ұлттық  атты  әскер  полкiнiң  сегiз  шабандозы  қосылды.  Олар 
Алматыдан  шығып,  Ұзынағаштан  өтiп  Қордай  асуы  арқылы  эстафетаны 
Қырғызия командасына табыс еттi.  
Сол  жылы  Алматыдағы  Жетiсу    мұражайдың  жанынан  Бүкiлодақтық 
пролетарлық туризм мен экскурсия ерiктi қоғамының 10 мүшесi бар алғашқы 
137 
 

ұясы  ұйымдастырылды.  Ол  кейiннен  Қазақстан  өлкелiк  кеңесiне  айналды. 
Әуесқой  туристердiң  бастауымен  Алатау  қойнауындағы  Күйгенсай 
(Горельник)  шатқалында  туристер  үшiн  шағын  үй  салынды.  1936  ж.  бұл 
жерде  республикадағы  ең  алғашқы  50  кiсiлiк  “Горельник”  турбазасының 
шаңырағы  көтерiлдi.  1938  ж.  Көкжайлау  шатқалында  (Алматы  маңында) 
алғаш  қазақстандық  туристер  слетi  өттi.  Оған  200-дей  туристер  қатысты. 
1943  жылдың  басынан  “Горельник”  турбазасында  Кеңес  армиясының  тау 
атқыштарын  даярлайтын  Бүкiлодақтық  нұсқаушылар  мектебi  орналасты. 
Ұлы отан соғысынан кейiн “Горельник” тау шаңғышылары мен альпинистер 
кадрларын  даярлайтын  базаға  айналды.  Адамдардың  белсендi  демалысы 
мақсатында  1952  ж.  Қазақстанда  Туристiк-экскурсиялық  басқарма  (ТЭУ) 
құрылды.  1961  ж.  Алматыда  Республика  жас  туристер  станциясы  ашылды. 
1960  ж.  кәсiподақтардың  Қазақ  респ.  кеңесi  жанынан  туризм  жөнiндегi 
республикалық  басқарма  ұйымдастырылды.  1962  ж.  Туристiк-экскурсиялық 
басқарма Туризм жөнiндегi кеңес болып қайта құрылды. 1965 ж. Қазақстанда 
респ. және 5 обл. (Алматы, Қарағанды, Шығыс Қазақстан, Орал, Шымкент) 
туристiк кеңес және әр облыста экскурсиялық бюро ашылды. 1950 — 60 ж. 
Алматы  жоғары  оқу  орындарында  тау  туризмi,  альпинизм  (шыңға  шығу), 
спорттық  туризм  дами  бастады.  Мұның  нәтижесiнде  туристiк  нұсқаушылар 
тобы  қалыптасты.  Осы  жылдары  С.Күдерин,  Ү.Үсенов,  Н.Дубицкий,  В.Г. 
Хомулло,  т.б.  мамандар  оқушылар  мен  студенттер  арасында  туризмдi 
дамытуда  үлкен  үлес  қосты.  1958  ж.  Зиминге  тұңғыш  рет  туризм  бойынша 
КСРО-ның  спорт  шеберi  атағы  берiлдi.  1970  ж.  құрылған  Туризм  және 
саяхатшылықтың респ. кеңесi туризмнiң одан әрi дамуына әсер еттi. 1971 — 
75  жылдары  Қазақстанда  туризмнiң  материалдық  базасын  нығайып, 
саяхаттық-туристiк  ұйымдар  көбейдi,  жаңа  туристiк  базалар  мен 
мейманханалар пайдалануға берiлдi. 1978 ж.  
Қазақстанда экскурсия мен туризмнiң республика кеңесi және 14 обл. 
кеңес, 17 туристiк база мен мейманханалар, 26 саяхат, экскурсия бюролары 
және шет ел туристерiне қызмет көрсететiн 3 бюро, Алматы, Орал, Шымкент 
қ-ларында  туристiк  автомоб.  базалары  құрылды.  Туристiк  базалар  мен 
мейманханалардағы  орын  саны  7  мыңға  жеттi.  1988  жылы  туризм 
құрылымында  бiршама  өзгерiстер  болды.  Жаңадан  туристiк  экскурсия 
қауымдастықтары  құрылды.  Осы  жылдары  Қазақстан  туризмiнiң  дамуына 
Н.И.  Самойленко,  С.Әбденбаев,  Т.Жездiбаев,  А.Чукреев,  О.Мазбаев,  С.Р. 
Ердәулетов,  т.б.  үлкен  үлес  қосты.  Тәуелсiздiк  алған  Қазақстанда  1991 
жылдан  туризм  саласы  дамудың  жаңа  сатысына  көштi.  1993  ж.  Қазақстан 
Дүниежүзiлiк  туризм  ұйымына  мүше  болды.  Осы  жылы  туризм 
индустриясын  дамытуға  арналған  ұлттық  бағдарлама  қабылданды.  1997  ж. 
Қазақстан  Республикасының  Ұлы  Жiбек  жолының  тарихи  орталықтарын 
қайта  өрлету,  түркi  тiлдес  мемлекеттердiң  мәдени  мұралар  сабақтастығын 
дамыту  тұжырымдамасы,  жалпы  туризм  дамуының  стратегиясы  жасалды. 
2001  ж.  13  маусымда  “Қазақстан  Республикасындағы  туристiк  қызмет 
туралы” заң қабылданды. Онда республикадағы туристiк саланы дамытудың 
138 
 

бiрiншi  кезектегi  шаралары,  туристiк  қызметтi  лицензиялау,  т.б.  мәселелер 
тұжырымдалды.  
Қазақстанның  табиғи,  тарихи,  геосаяси  орны  туристiк  нысандарды 
ұтымды  пайдалануға  мүмкiншiлiк  бередi,  сонымен  қатар  экономиканың 
басты  тармақтарының  бiрi  ретiнде  дамытуды  қажет  етедi.  2002  жылы 
республикада 430 туристiк ұйымдар, фирмалар мен әр түрлi бюролар жұмыс 
iстедi. Оларда 6 мың адам, оның iшiнде 1500 кәсiптiк экскурсия жүргiзушiлер 
(гидтер) қызмет көрсетедi.  
Қазақстанның  туристiк  фирмалары  дүние  жүзiнiң  80-ге  жуық  елiмен 
қарым-қатынас  жасайды.  Алматы  қаласының  25  фирмасы  және  5  облыс 
орталығы Үндiстанға, Түркияға, Бiрiккен Араб Әмiрлiгiне, Пәкстанға, Корея 
Республикасына,  Грекияға,  Польшаға,  т.б.  елдерге  чартерлiк  әуе  рейстерiн 
жолға  қойған.  Қазақстанда  туризмнiң  барлық  түрлерi  (танымдық,  ойын-
сауық, этн., экол., денсаулық сауықтыру, балалар, спорттық, аң аулау, балық 
аулау,  атпен  серуендеу),  т.б.  бойынша  жүргiзiледi.  Бұл  үшiн  Қазақстан 
аумағы  бойынша  700-ден  астам  саяхаттық  маршруттар  белгiленген.  Оларға 
Қазақстанда  жиынтық  сыйымд.  33  мың  орынды  372  әр  түрлi  категориялы 
қонақ  үйлер  қызмет  көрсетедi.  Мыс.,  Алматы  қ-нда  қонақтарға  “Алатау”, 
“Қазақстан”,  “Достық”,  “Есiк”,  “Отырар”,  “Астана”,  “Анкара”,  “Hyatt 
Regency  Almaty”,  “Интурист”,  т.б.  қонақ  үйлер  сервистiк  қызмет  көрсетедi. 
Астанада 30 туристiк фирма және 25 қонақ үй орналасқан. Олардың iрiлерi: 
“Окан  —  Интерконтиненталь  Астана”;  “Комформ  —  Отель  Астана”, 
“Турист”,  “Есiл”,  “Жiбек  жолы”,  “Алтын  дала”,  т.б.  Туризм  мамандары 
Туризм  және  спорт  академиясында,  Қазақ  халықаралық  қатынастар  және 
әлем  тiлдерi  университетiнде,  Алматы  мемл.  ун-тiнде,  Қазақ  Ұлттық 
университетiнде,  “Тұран”  ун-тiнде,  т.б.  жоғары  оқу  орындарында 
дайындалады.  Туристiк  нысандар.  Қазақстандағы  туристiк  ресурстарға  — 
туристiк  қызмет  көрсету  нысандарын  қамтитын  табиғи-климаттық,  тарихи, 
әлеуметтік-мәдени,  сауықтыру  нысандары,  сондай-ақ  туристердiң  рухани 
қажеттерiн  қанағаттандыра  алатын,  олардың  күш-жiгерiн  қалпына  келтiрiп 
сергiтуге  жәрдемдесетiн  өзге  де  нысандар  жатады.  Олар  мәдени-танымдық, 
экол., спорттық, әлеуметтік, дiни, т.б. туризм түрлерiне бөлiнедi [1]. 
Қазақстандағы  туристiк  нысандар,  табиғи-рекреациялық,  тарихи-
археологиялық,  тәуеп  ету,  т.б.  топтарға  бөлiнедi.  Табиғи-рекреациялық 
нысандарға  Солт.  Қазақстан  аймағындағы  Көкшетау,  Бурабай,  Баянауыл, 
Ерейментау,  Шығыс  Қазақстан  аумағындағы  Зайсан,  Марқакөл, 
қазақстандық Алтай, Оңт. Қазақстан жерiндегi Батыс, Солтүстік Тянь-Шань, 
Алтынемел таулары, Жетiсу алабы, Батыс Қазақстандағы Үстiрт, Мұғалжар, 
Каспий  ойысы,  Жайық  өңiрi,  Орталық  Қазақстандағы  Қарқаралы, 
Қызыларай, Бектауата, Ұлытау, т.б. табиғи нысандар жатады. Сонымен бiрге 
Алматы  облысындағы  ұлттық  саябақтар  мен  қорықтардың  туризмдi 
дамытуда  маңызы  зор.  Оларға  Iле-Алатауы  ұлттық  саябағы,  Түрген-
Шамалған өзендерi аралығындағы шатқалдар, Түрген, Есiк, Талғар, Алматы, 
Қаскелең, Шамалған елдi мекендерi жатады. Алтынемел, Көкшетау, Бурабай 
139 
 

ұлттық  саябақтарында  туризмдi  дамыту  мемлекет  тарапынан  қолдау  тауып, 
дамып  келедi.  Қазақстан  аумағындағы  9  мемлекеттік  қорықта  да  ғылыми-
экологиялық туризмдi дамытудың алғы шарттары қалыптасқан. 
 
Тарихи-археологиялық 
ескерткiштердiң 
туристiк-экскурсиялық 
сапарлардағы  орны  ерекше.  Археол.  ескерткiштердiң  кез-келген  нысандары 
туристiк-экскурсия  жұмыстарында  маңызды  орын  алады.  Соның  iшiнде 
Жетiсудағы  Сақ  қорғандары,  Талхиз  қалашығы,  Оңтүстік  Қазақстандағы 
Отырар,  Сайрам,  Бат.  Қазақстандағы  Сарайшық,  т.б.  көне  қалалардың 
орнына 
туристердiң 
қызығушылығы 
мол. 
Археологиялық-тарихи 
ескерткiштердiң  қазiрге  дейiн  жеткен  нысандарының  iшiнде  қорғандар  мен 
мазарлардың  маңызы  зор.  Қола  дәуiр  ескерткiштерiне  жартастағы 
петроглифтердi  атауға  болады.  Оларға  әйгiлi  бiрегей  ғибадатханалар: 
Аңырақай  тауының  Таңбалы  сайындағы,  Көксу  өз-ндегi  Ешкiөлмес 
ғибадатханасы,  сондай-ақ  Шолақ,  Кiндiктас,  Баянжүрек  тауларындағы 
тастағы суреттер жатады. Бiздiң дәуiрiмiзге дейiнгi 6 — 3 ғасырлардан қалған 
сақ  қорғандары,  Бесшатыр  қорымындағы  жерлеу  камерасы  және  сақ  әскерi 
киiмiн  киген  “Алтын  адам”,  2001  —  2002  ж.  Ортағасырлық  Түркiстан, 
Отырар,  Тұрбай,  Құлан,  Мерке,  Талхиз,  Жаркент  қалалары,  т.б.  елдi 
мекендер  қазiргi  туристiк  нысандар  болып  табылады.  Түркiстан  —  қазақ 
хандығының алғашқы астанасы. Онда Қожа Ахмет Иасауи кесенесi салынған, 
кесене  iшi  мен  айналасына  қазақ  мемлекетiнiң  негiзiн  қалаған  Тәуке, 
Тәуекел, Жәңгiр, Есiм, Абылай, Қазыбек би жерленген. Қазақстанда Отырар, 
Сарайшық, Сайрам, т.б. ортағасырлық көне қалалар туристер үшiн тартымды 
нысандар. Тәуеп ету (дiни) туризм нысандары республика аумағында көптеп 
кездеседi.  Оларға  түркi  әлемiндегi  қасиеттi  Түркiстан  қаласы.,  Қожа  Ахмет 
Иасауи кесенесi, Абаб-Араб мешiтi, Гауһар-ана зираты, Әли-Қожа бейiтi, т.б. 
жатады.  Адамдар  бұл  қасиеттi  жерлерге  тәуеп  етiп,  Аллаға  сиыну  үшiн 
келедi.  Одан  басқа  Қоғам    маңында  (Отырар  ауд.)  Арыстан  баб  кесенесi, 
Ибраһим-ата  бейiтi,  Қарашаш  ана  кесенесi,  Тұраба—  Ысмайыл-ата  мазары 
орналасқан.  Жамбыл  облысында  —  Айша  бибi  кесенесi  мен  Қарахан 
кесенесi,  Қызылорда  облысында  —  Артық,  Айтман  кесенелерi,  Балқаш 
қаласы маңында — Тектау ата, Әуез бақсы, т.б. киелi орындар бар.  
Қазақ 
халқының 
азаттық 
күресi 
жолындағы 
батырларға, 
қолбасшыларға  деген  құрмет  белгiсi  мемориалдар  мен  ескерткiштерде 
көрсетiлдi.  Бұларға  Райымбек  пен  Қарасай  батыр  ескерткiштерi  (Алматы 
обл.) Қордайдағы (Жамбыл обл.) Өтеген батыр, Ақтөбедегi Есет батыр, Солт. 
Қазақстандағы  Ағынтай  мен  Қарасай  ескерткiштерi,  Астанадағы  Қаракерей 
Қабанбай  ескерткiштерi,  т.б.  жатады.  Ордабасы  мен  Аңырақай  сағасының 
жазығы, Ұлытаудағы үш жүздiң басын қосқан жер, тарихи орындар ретiнде 
Жошы  және  Алаша  хан  кесенелерi,  Алматыдағы  тәуелсiздiк  монументi, 
Астанадағы  үш  би  ескерткiштерi  қастерлi  орындар  санатында  туристiк 
нысандарға қосылады.  
Қазақ  тарихындағы  құнды  мәдени  ескерткiштер  қатарына:  Қозы 
Көрпеш  —  Баян  сұлу,  Еңлiк-Кебек  кесенелерi,  Ш.Уәлиханов, 
140 
 

Қ.Мұңайтпасұлы  мемориалдары,  Сұлтан  Бейбарыс,  Құрманғазы  және 
Д.Нұрпейiсова,  Абай,  Абылайхан,  Әлия  мен  Мәншүк,  А.Иманов, 
I.Жансүгiров, С.Сейфуллин, М.Әуезов, т.б. көптеген естелiк орындар жатады. 
Республиканың  әсем  де  әдемi  жерлерiнде  бiрнеше  туристiк  базалар 
орналасқан. Оларға Iле Алатауындағы “Шымбұлақ” шаңғы базасы, Павлодар 
обл. Жасыбай к. жағасындағы “Баянауыл”, Қарағанды облысындағы таулы-
орманды  “Қарқаралы”,  Шығ.  Қазақстан  обл.  Бұқтырма  бөгенi  жағасындағы 
“Алтай мүйiсi”, Орал қ. Жайық өз. маңындағы “Орал”, Қостанай обл-ндағы 
орманды-тоғайлы  Наурызым  алқабы,  Оңт.  Қазақстан  обл.  Бадам 
жазығындағы  “Оңтүстiк”,  Көкшетау  таулы  аймағындағы  “Золотой  бор” 
базалары  жатады.  Қазақстанда  белгiлi  туристiк  маңызы  бар  зоологиялық, 
ботаникалық қорықтар да жеткiлiктi. Оларға Алматы қорығы (кешендi), Iле 
атырауы  (зоол.),  Тарбағатай  (зоол.),  Жалтыркөл  (зоол.),  Ұлытау  (зоол.), 
Бетпақдала  (зоол.),  Қарақия-Қаракөл  (зоол.),  Зерендi  (зоол.)  қорықшалары, 
Шарын  каньоны  (ландшафты  —  палеонтол.)  және  Шарын  өз-ндегi  “Шетен 
тоғайы”  (ботан.),  Күмiс  қылқанды  орман  (ботан.),  Жаманшық  тауы 
(геморфол.),  Айғайқұм,  Әншiқұм  (геоморфологиялық),  Жаңғақ  тоғайы 
(ботан.), Бүркiттау шоқысы және Тұма бастаулар (гидрологиялық), т.б.Берел 
қорымы [2].  
Ежелгі сақталған тарихи ескерткішке Берел қорымы. Шығыс Қазақстан 
облысында  Қатонқарағай  ауданының  Бергiел  (Берел)  қорғанында  табылған 
“Сақ патшайымы” археологиялық туристiк нысандарға жатады. 
Шығыс Қазақстан облысы Катонқарағай ауданында Бұқтырма өзенінің 
оң  жағалауында  Берел  ауылынан  оңтүстік-батысқа  қарай  7  –  8  км  жерде 
орналасқан. Қорым солтүстігінде Берел және Бұқтырма өзендерінің қосылған 
жерімен, оңтүстігінде Қансу өзенімен, ал батысы мен шығысында таулармен 
шектелген Бұқтырма өзенінің оң жағасындағы алаңда орналасқан. 
Ескерткіштің координаттары: 490 градус 20 сағат солтүстік ендік, 860 
градус  22  сағат  шығыс бойлық.  Обалар  Бұқтырма өзенінен 40-45  метр  биік 
жатқан  үшінші  террассасында  шоғырланған.  Сақ  және  түркі  кезеңдерімен 
мерзімделетін жетпістен астам обалардан құралған қорым 4000х1000 шаршы 
метр  жерді  алып  жатыр.  Берел  қорымындағы  обалар  мен  ғұрыптық 
ескерткіштер оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа созылып жатқан бірнеше 
тізбекке және жеке топтарға шоғырланған. Әрбір тізбекте бұл өңірді б.з.б. 1 
мыңжылдыңтың  екінші  жартысында  мекендеген  тайпалық  одақтардың 
өкілдері  жерленген  болуы  мүмкін.  Тізбектердегі  үлкен,  орташа  жєне 
кішігірім  обалар  сол  замандағы  әлеуметтік  жіктің  болғандығының  көрінісі 
болып табылады. 
Қорымдағы  ең  ерте  обалар  б.з.б.  4-3  ғасырларда  үйілген  (2400-2300 
жылдары бұрын), ал кейінгілері көне түркілер дәуірімен мерзімделеді - б.з. 7-
8 ғасырларда (1200-1300 жылдары бұрын). 
Алғаш 1865 жылы В.В.Радлов, 1959 жылы С.С.Сорокин зерттеді. 1998 
жылы  Халықаралық  қазақ-француз  экспедиция  (жетекшісі  З.Самашев) 
қорымның  жаңа  жобасын  болжап,  бірнеше  қорғанды  зерттеді.  Қорым  3 
141 
 

қорғандар тобынан тұрады. Бірінші топтағылары таудағы кертпеш ортасына 
орналасқан. Ол солтүстік-батыстан оңтүстік-шығысқа созылған 6 қорғаннан 
тұрады.  Екінші  топ  солтүстік-батыстан  оңтүстік-шығысқа  қарай  тізбектеліп 
созылған  12  қорғаннан  тұрады.  Ол  кертпештің  батыс  жағында  орналасқан. 
Үшінші  топты  9  қорған  құрайды.  Ол  кертпештің  шығысында  орналасқан. 
Осы  топтағы  ең  үлкен  қорған  ғылымға  Үлкен  Берел  қорғаны  деген  атпен 
белгілі.  Обалар  таудың  жақпар  тастарымен  араласқан  өзеннің  ұсақ  малта 
тастарынан үйілген. Шұңқырда ағаш қимасы бар, оның сыртында әлеуметтік 
мәртебесі  жоғары  адамдардың  қабіріне  бірге  қосып  көметін  жылқы 
қаңқаларының жатуы, қарағайдың жуан діңгегінен қақ жарып қашап жасаған 
астау  –  табыт  ертедегі  Алтай  көшпелілерінің  ескерткіштеріне  тән.  Қазба 
кезінде қорғандардың ішінен 2–3 м тереңдікте ағаштан жасалған қима, оның 
бет жағынан бірнеше жылқының қаңқасы мен әбзелдерімен тоңда сақталған 
жылқы  мумиясы,  сыртына  алтын  жалатылған  ағаш  әшекейлер,  адамның 
қаңқасы мен адам мумиясы алынды. Заттай деректер Берел қорымы Пазырық 
мәдениетінің орта (б.з.б. 5 ғасыр) және соңғы (б.з.б. 5–4 ғасырлар) кезеңінде 
салынғанын дәлелдейді. 
Берел  қорымында  1997  жылдан  қазіргі  кезге  дейін  20  ескерткіш 
зерттелді,  солардың  ішінде  №4,  9,  10,  11  обаларынан  тоң  басқан  қабірлер 
аршылды.  Берел  қорымы обалардан  табылған  ақсүйектер мен  скиф-сібір  аң 
стилінде  жасалған  заттарының  нәтижесінде  әлемге  әйгілі  болды.  Берел 
қорымындағы  тоң  басқан  обалардың  беретін  мәліметтері  де  ерекше.  Берел 
қорымындағы  үлкен  обаларда  табиғат  пен  климаттың  және  обаны  үйген 
материалдар  мен  ескерткіш  құрылысының  үйлесімінен  пайда  болған  тоңың 
нәтижесінде  органика,  яғни  киім,  ат  әбзелдері,  ағаш  бұйымдары,  ер  тоқым, 
тері мен киізден жасалған заттар шірімей жақсы сақталған. Берел қорымынан 
табылған  заттарды  зерттеуде  алғаш  рет  жаратылыстану  ғылымдарының 
әдістері  пайдаланылды.  Бұл  зерттеулердің  нәтижесінде  ерте  көшпелілердің 
ДНҚ-ын  анықтауға  болатын,  сонымен  қатар  Берел  даласының 
палеоэкологиясы,  палеозоологиясы  мен  антропологиясы  бойынша  құнды 
мәліметтер алынды [3].  
Тарихи  ескерткіштердің  туристік-экскурсиялық  сипатын  жалпы 
айтқанда Қазақстанда көптеген зерттелмеген және зерттелген нысандар бар. 
Келешекте туризмді дамыту барысында сауықтыру орталықтарын ашып, жол 
бағыттары  мен  карталарды өңдеу  және  шет  елдегі  азаматтарға жарнамалау. 
Болашақ жастардың қолында. 
 
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 
1.
 
Қазақ энциклопедия 5 том, Алматы, 2003.-253 б. 
2.
 
М.І. Жылқыбаева., А.Ш.Шакен., Г.Р.Айжолова. Қазақстан туризм 
географиясы.- Алматы, 2015.176 б. 
3.
 
Қазақстан туризмi, 2005-2009:стат. жинақ.-Астана, 2010.-147 б. 
 
 
 
142 
 

жүктеу/скачать 29,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: