Өскемен, 2016 Әож 94(574) (063)

образ  сомдаудағы  шеберлік  сынды  мәселелерді  тілге  тиек  етеміз.  Қысқасы, 
күллі  түркі  жазба  әдебиетінің  бастау  қайнары  болған,  ежелгі  түркі  бітіктас 
жырларының әдеби-көркемдік сипатын ашып көрсетуге құлшынамыз.  
1.  Бітіктас  жырларындағы  негізгі  тақырып  және  фольклорлық 
сарын.  Қазірге  дейін  Қытайдың  солтүстігі,  Моңғол  үстірті,  Сібірияның 
шығыс- оңтүстігі  және  Орта  Азияның ұлан-байтақ өңірлері мен  Еуропаның 
шығыс  аудандарынан  ежелгі  түрік  бітік  жазуында  хатталған  500  ден  астам 
жазба  мұра  байқалды.  Бұл  мұралардың  зор  бөлігі  құлыптастарға,  тас 
ескерткіштерге  ойып  өрнектелген.  Бұдан  сырт,  түрлі  металдан,  күйдірілген 
саз  балшықтан  жасалған  бұйымдарға,  сондай-ақ,  ағаш  кітаптар  мен  сапасы 
алуан  түрлі  қағаз  кітаптарға  жазылғандары  да  табылып  отыр.  Бұл  мұралар 
ежелгі  түркілердің  жазба  әдеби  тіл  мұралары  деп  қаралғанымен,  олардың 
бәрін  түгелдей  көркем  әдебиет  деңгейіндегі  авторы  бар  шығармалар  деп 
қарауға  келмейді.  Тек  бұлардың  ішіндегі  әйгілі  қағандар  мен  батырларға, 
халық  қадірлеген  қолбасылар  мен  даналарға  арнап  тұрғызылған 
құлпытастарға  ойып  өрнектелген,  батырлық  -эпостық  жыр  үлгісіндегі  бір 
бөлім  туындылар  ғана  көркем  әдебиет  деңгейіндегі  шығармалар  деп 
қаралады. 
Демек, біз тілге тиек етіп отырған ежелгі түркі жазба әдебиеті ـــ соңғы 
түрік қағандығы тұсында дүниеге келген, тұтас бір дәуірді, яғни ежелгі түркі 
қағандығы  құрылған  522  жылдан  ежелгі  түркі  қағандығы  жойылған  744 
жылға  дейінгі  аралықта  шынайы  өмір  сүрген  тарихи  тұлғаларды,  нақтылы 
тарихи  оқиғаларды,  сол  дәуірдің  тарихи  шындығын  негізгі  арқау,  басты 
тақырып  ете  отырып,  көркем  де  мәнерлі  тілмен,  тарихи  реалистік  үлгіде, 
батырлық-эпостық  сарында,  ежелгі  түркі  бітік  жазуымен  қаралы  құлпытас 
(мәңгітас)  бетіне  қашап  өрнектелген  қаһармандық  ерлік  жырлар  шоғырын 
көрсетеді.  Атап  айтсақ,  бұл  жырларға  «Күлтегін  құлпытасы»,  «Білге  қаған 
құлпытасы»,  «Тоныкөк  құлпытасы»,  «Онгин  құлпытасы»  және  «Күлі-шор 
құлпытасы»  қатарлы  тарихи  ерлік  жырлар  шоғыры  енеді.  Бұл  жырлар 
шоғырында көтерілген өзекті ой ـــ қаза болған әйгілі тарихи тұлғалардың ел 
мен  жері  үшін  жасаған  жанкешті  жорықтарына,  асыл  қасиеттеріне,  өнегелі 
істеріне мадақ айту, мәңгіге қалдырып, соңғы ұрпаққа жеткізу, оны үлгі етіп, 
елді  береке-бірлікке  шақыру,  түркілік  ерлік  рухты  ояту,  сол  арқылы  ежелгі 
түркілердің  өшкен  үмітін  қайта  тұтандырып,  құлаған  шаңырағын  қайта 
көтеру, елді егеменді ел, халықты қағанатты халық ету, сөйтіп, қағандықтың 
ырысын шалқытып, бейбіт өмір орнату болып келеді. Ал тәңірлік-шамандық 
наным-сенім ـــ бұл жырлардың рухани негізі, танымдық, сана-сезімдік тірегі 
болады  да,  тәңір,  ұмай  ана,  киелі  жер  мен  су  қашан  да  ежелгі  түркілерге 
медет беріп, шапағатын тигізіп отыратын құдіретті күш ретінде көрсетіледі.  
Қысқасы,  бұл  жырлардағы  көтерілген  тақырып  пен  өзекті  ой,  наным 
мен сенім, тарихи шындық пен тарихи оқиға, уақыт пен кеңістік ұқсас болып 
келеді.  Десе  де,  бұл  жырлардың  композициялық  құрылысы,  әрбір  жырдағы 
негізгі  мазмұн,  бас  кейіпкер,  яғни,  тарихи  тұлға,  ойды  бейнелеудегі 
көркемдік  шеберлік  алуан  түрлі болып,  негізгі  тақырып пен  өзекті ойды әр 
58 
 

қырынан толықтап, кемелдендіріп отырады. Сөйтіп, бұл жырлар шоғырынан 
ежелгі  түркі  қағандығы  дәуірінің  көркем  эпопиясы,  тарихи  галлерясы 
қалыптасады. 
Фольклор  ـــ  жазу-сызуы  болмаған  бағы  замандарда  өмір  сүрген 
халықтың  ата-бабалары  шығарып,  пайдаланып,  ұрпақтан-ұрпаққа  аманат 
етіп,  соңғы  дәуірге  жеткізген  рухани  байлығы.  Кезінде  фольклордың 
араласпайтын  саласы  болмаған,  ол  халықтың  рухани  қажеттілігін  түгелдей 
қанағаттандырып,  бүкіл  тіршілігінің  ажырамас  бөлегі  болған.  Фольклор 
соңғы ұрпаққа көбінде ауызекі тілде сөз өнері әрі мәдени мұра түрінде жетіп 
отырған.  Демек,  фольклор  авторы  бар  жазба  әдебиеттен  әлдеқашан  бұрын 
пайда  болып,  өзіне  тән  көркем  жүйе  қалыптастырған  сөз  өнері.  Ал  жазба 
әдебиет  адамзат  өркениеті  белгілі  дәрежеде  дамып,  жазу  тапқырланғаннан 
кейін, фольклор негізінде қалыптасып, фольклор негізінде өркендеді. Ондағы 
құнды  шығармалардың  барлығы  да  фольклордан  қол  үзіп,  өзіндік  даралық 
сипатымен бірден танылған емес. Қайта фольклорлық мұралардан нәр алып, 
фольклорлық  сарында  жазылғандығы  себепті  аса  жоғары  көркемдік-
эстетикалық өреге жете алған.  
Ежелгі  түркі  жазба  әдебиеті  де  түрік  бітік  жазуы  тапқырланғаннан 
кейін, бағзы замандардан келе жатқан түркілік фольклорлық дәстүр мен түркі 
мәдениетінің  халықтық  негізінде  қалыптасты.  Десе  де,  оған  бағзы 
замандардан келе жатқан фольклорлық сюжеттер мен кейіпкерлер, батырдың 
ғашығын іздеуі мен мұратына жетіп оған үйленуі, ғажайып мақұлықтарға кез 
болып,  оны  жеңуі  қатарлы  эпостық  әңгімелеулер  арқау  болған  жоқ,  қайта 
шынайы  өмірде  болған  тарихи  тұлғалар  мен  тарихи  оқиғаларды  негізгі 
тақырып  етіп  алды.  Басқаша  айтсақ,  түркі  әдебиеті  фольклорды  шикізат 
есебінде  емес,  шығарманың  өзекті  идеясын  көркемдік-эстетикалық  өреге 
көтеруді  іске  асыруға  тамаша  мүмкіндік  беретін  басты  құрал,  тәсіл  ретінде 
пайдаланды.  Сөйтіп,  ежелгі  түркі  жазба  әдебиеті  заман  талабына  сай,  өз 
дәуірі  өте  зәру  болып  отырған  өзекті  идеяны  батырлық  эпостық  дәстүр 
аясында, эпикалық поэтикалық үлгіде, бірақ тарихи реалистік жаңа сипатта 
баяндауды сәтті іске асыра алды.  
Түркі бітіктас жырларындағы тарихи тұлғалар бағзы замандардан келе 
жатқан эпостардағы батырлардың ғажайып туу, ерекше ержету мотивіне сай 
жырланған.  Олар  да  ғажайып  киелі  күштерден  жаралады,  бұғанасы  қатпай 
жатып  жетім  қалады,  ерте  ес  жиып,  алғыр  да  алыптық  қасиеттері  тез 
танылады.  Бітіктас  жырында,  Білге  қаған  мифтік  сарында  тікелей  тәңірдің 
өзінен  жаралады,  Күлтегін  жеті  жасында,  Білге  қаған  сегіз  жасында  әкеден 
жетім  қалады,  Күлтегін  қаршадайынан  батыр  атанады,  Білге  қаған  он  төрт 
жасында  Тардұш  халқы  үстіне  шад  болып,  ел  билеуге  араласады.  Ал 
Тоныкөктің  балалық,  жастық  шағы  Табғашта  өтеді,  сонда  тамаша  тәрбие 
алады.  Күлі-шор  эпостық  әсірелеу  сарыны  негізінде  «жеті  жасында  таутеке 
(атып)  өлтіреді,  тоғыз  жасында  азулы    қабанды  (атып)  өлтіреді».  Демек, 
болашақ  батырлардың  бұлайша  ғажайып  тууы,  жастайынан  қиындық  көріп 
өсуі,  өзінің  тегін  адам  еместігін  ерте  танытуы,  біріншіден,  болашақта  ел 
59 
 

тұтқасын  ұстар  ерлердің  барлық  қиындықты  жеңе  білетін,  халықтың  мұң-
мұқтажын  көріп  өскен,  өзі  де  соны  басынан  кешкен,  әрі  атадан  балаға 
дарыған  тектілігінің,  арғы  тегінен  келе  жатқан  батырлық  рухтың,  табиғат 
сыйлаған  зейін-зердесінің  арқасында  басқаларды  ерте  мойындатқан  болуы 
қажет  дейтін  фольклорлық  эстетиканың,  халық  үмітінің  жырдағы  көрінісі 
болса,  екіншіден,  тарихи  шындықтың  көркем  шығармадағы  нақты 
бейнеленуі  болып  табылады.  Үшіншіден,  бұл  мотивтік  сипат  көбінде 
шығарманың  кіріспе  бөлімі  ретінде  соңғы  бөлектерді  байланыстыру  ролін 
ойнап, жыр бастала салысымен-ақ бас кейіпкерді даралай, айшықтай көрсету 
қызыметін атқарады.  
Түркі бітіктас жырларында сол дәуірдің тарихи реалдығын, қоғамдық- 
әлеуметтік  зәрулігін  басты  тақырып  еткен,  бірақ  эпостық  сарында  қарама-
қарсы қойып шендестіре жырланатын екі желі бар. Оның бірі ـــ сонау түркі 
қағандығы құрылған тұстан бастап-ақ ежелгі түркілердің ішкі және сыртқы 
себептерге  байланысты  қайта-қайта  берекесі  кетіп,  торғайдай  тозған,  елдің 
елдігінен  айрылып,  сергелдеңге  түскен,  болашағы  үшін  «аһ»  ұрған  ашты 
зарын арқау етсе, енді бірі ـــ қатал да аласапыранды заманда ереуіл атқа ер 
салған  тарихи  тұлғалардың  елі  үшін,  елінің  елдігі  үшін  жасаған  ерлігін, 
жойқын  жорықтарын,  өшпес  еңбегін  фольклорлық  өршіл  рухта  асқақтата 
жырлауды  арқау  етеді.  Демек,  бұның  алдыңғысы  сол  дәуірдің 
ғибаратнамасы, ашты сабағы, соңғы желіні өрбітудің негізі болса, ал келесі 
желі  қоғамдық-әлеуметтік  күрестің,  елдің  елдігін  қорғау  идеясының,  ерлік-
қаһармандық рухтың шығармадағы нақты бейнесі болып табылады. Бітіктас 
жырларында елдің береке-бірліктен айрылып, азып-тозған тұсы: түркі күллі 
қара халқы «қаның судай ақты, сүйегің таудай болып жатты. Текті ұлдарың 
құл болды, пәк қыздарың күң болды», ـــ деп ашына жырланса, ал халықтың 
күңіренген  күйзелісі:  «-елді  халық  едім,  елім  енді  қайда?!  кімге  ел 
құрғызамын?!    ــқағанды  халық  едім  қағаным  қайда?!  қай  қағанға  ісімді, 
күшімді  беремін?!»,  ــ  деп  шешендік  сұрай  арнауға  ауысады.  Осылайша, 
екінші желінің өрбуіне берік негіз қалайды.  
Бітіктас  жырларындағы  оқиғалар  екінші  желі  негізінде  ежелгі 
батырлық-эпостық сарында, қаһарманның ел басына күн туып, төрт құбыла 
түгел  жау  болған  тұста,  басын  бәйгеге  тігіп,  сұрапыл  жорыққа  аттануына 
байланысты өрбиді. Жас батырлар жойқын жорықтарда, арпалысты оқиғалар 
ортасында  барған  сайын  тас  түйін  боп  түйіліп,  жау  жағадан  алған  қан 
майданда  ерен  ерлік  көрсетеді,  ауыр  да  азапты  сыннан  өтеді.  Олар 
«елсіреген,  қағансыраған,  құл  болған,  күң  болған  халқы  үшін»,  «түнде 
ұйықтамайды, күндіз отырмайды, қызыл қаны төгіледі, қара тері ағылады». 
Ендігі жерде айбынды қолбасы ретінде ауыр қолды бастап, шығыста Шандоң 
жазығына  дейін  шеру  тартып,  мұхитқа  аз  жетпей  қайтады;  Түстікте  тоғыз 
Ерсенге  дейін  қол  бастап,  Тибетке  сәл  жетпей  қайтады;  Терістікте  Қар 
жамылып, мұз Құрсанған ит жеккенге дейін барады. Ал енді бірде Алтайдан 
аса,  Ертісті  кеше  қайысқан  қалың  жауға  аттанады.  Батыста  құба  құмды 
көктей  өтіп,  Инчу  (Сыр)  өзенін  кеше  темір  қақпаға  дейін  барады.  Сөйтіп, 
60 
 

«Тәңірі  жарылқағаны  үшін  елі  барды  елсіретеді,  қағаны  барды 
қағансыратады,  жауын  бойсындырады,  тізеліні  шөктіреді,  бастыны 
жүгіндіреді».  Демек,  түркінің  өшкен  үмітін  қайта  тұтатып,  құлаған 
шаңырағын  қайта  көтереді,  қағандықтың  ырысын  шалқытып,  бейбіт  өмір 
орнатады.  Осылайша  өршіл  рухта  жырланған  батырлар  барған  сайын 
іріленіп,  қаһарына  іліккенді  алмай  қоймайтын  баһадұр  батырға,  кемеңгер 
ақылшыға,  қайырымды  қағанға  айналады.  Міне  бұл  бітіктас  жырларының 
эпостық  сарында  жырланған,  оқыйғалардың  басталуы,  өрбуі,  шарықтауы 
және нәтижесі бар, кемелді эпикалық шығарма екенін айқын танытады.  
Ежелгі  түркі  құлыптас  мәтіндері  көп  қырлы  жазба  мұра  болып, 
жанрлық сипаты тұрғысынан реалистік үлгіде, эпостық сарында жырланған, 
тарихи-батырлық жыр деп қаралады. Десе де, мәтіндердің өн-бойында басқа 
жанрларға  тән  қасиеттер  де  кездесіп  отырады.  Бұның  бірі,  жырдың  қаралы 
құлпытас  бетіне  өрнектеліп,  жоқтау  сипат  алуы  болса,  енді  бірі,  тарихи 
тұлғаның  өмірі  жайлы  толғаудың  тарихи  шындық  негізіне  құрылатын  эссе 
сипатын алуы болып табылады. Бұның алдыңғысы тарихи-батырлық жырдың 
хатқа түсуінің салт-дәстүрлік алғы шарты болса, соңғысы тарихи-батырлық 
жырларда  кем  болса  болмайтын  құрылымдық  қасиет  болып  табылады.  Ал 
құлпытас  мәтіндерінің  жырға  тән  басты  сипаты,  тармақтарындағы  буын 
санының  тең  болуы  және  соңғы  дыбыстардың  үндесіп-ұйқасып  келуінен 
емес,  шумақтардағы  сөздердің  айтпақшы  болған  ой  жүиесіне  қарай 
ритимикалық  топ  құрап,  поэтикалық  ырғаққа  қарай  қиысып  келуінен 
көрінеді.  Жалпы,  жыр  басынан  аяғына  дейін  эпостық  сарында  оқиғаларды 
сыпыра жырлау үлгісімен жырланып отырады.  
Ескеретін  нәрсе,  құлпытас  ـــ  марқұм  болған  адамдардың  қабырының 
басына,  қойылатын  ескерткішті,  тас  белгіні  көрсетеді.  Ғалымдар  құлпытас 
орнату  салтын  аруаққа  табыну  нанымына  байланысты,  заманымыздан 
бұрынғы қола дәуірінде, тіпті одан да бұрын қалыптасқан болуы мүмкін деп 
межелейді.  Құлпытас  орнату  кейін  дамып,  ірі  тарихи  оқиғаларға  да,  киелі 
орындарға  да  орнатылатын  болған.  Сондай-ақ  халыққа  арналған  келелі 
маңызға  ие  үндеу,  заң-жарғы  сипатты  шығармалар  да  құлпытас  үлгісінде 
мәңгі  тастарға  ойып-өрнектеліп,  адамдар  көп  жиналатын  жерлерге 
тұрғызылып, мәңгілікке қалтырылып отырған.  
Құлпытас  орнату  ежелгі  түркілерде  қайтыс  болған  атақты  тұлға 
аруаққа  айналып,  көктегі  тәңірге  қарай  «ұша  барады»,  жебеуші  күшке 
айналады деп қарайтын шамандық нанымға байланысты қалыптасқан дәстүр 
болып, онда құлпытас қойудың байырғы халықтық дәстүрі сақталумен бірге, 
отбасылық  жоқтау  сипатында  емес,  халықтық  жоқтау  сипатындағы  тарихи-
батырлық  жыр  хатталып,  «елге  жақын,  тоғыз  жолдың  торабына» 
тұрғызылатын  болған.  Демек,  бітіктас  жырларында,  қаралы  орында 
қайғырудың міндетті түрде болатыны, қазаны жоқтау терең ойлы, әсерлі де 
мұңды  сөздермен  айтылатыны,  сөйтіп  оның  сезімге  тікелей  әсер  ететін 
табиғаты, түркі бітіктас жырларында мақсат етіп алға қойылған үндеу-өсиет 
түріндегі  өзекті  оймен  қабыстыра  сабақтастырылып,  тарихи-батырлық 
61 
 

жырдың қоғамдық-әлеуметтік құны мен көркемдік- эстетикалық құнын тіпті 
де асқақтата түскен.  
2. Бітіктас жырларының құрылысы және образ сомдау шеберлігі. 
Түркі бітіктас жырлары тұтас бір дәуірді жырлаған жырлар шоғыры ретінде, 
көтерген  негізгі  тақырыбының  мазмұндық  ерекшелігіне  қарай,  құрылысы 
жақтан  сол  тұста  билікте  отырған  қағанның  халқына  арнаған  үндеу-
өсиетнамасы, ата-бабаның ұлы еңбектері жайлы тарихи жыр, марқұм болған 
тарихи  тұлға  жайлы  батырлық-ерлік  жыр  сынды  үш  бөлімнен  және  сол 
тарихи  тұлғаның  дүниеден  өткені,  оны  жерлеу  мен  асын  беру,  бітіктасын 
бітіктеп,  кешенесін  орнату  жайлы  қосымша  тарихи  мәліметтен  құралады. 
Десе  де,  бұл  мазмұндық,  құрлымдық  жүйе  барлық  жырларда  бір  ізділік 
сақтап, бір ғана үлгімен қайталанып отырмайды. Мысалы, Күлтегін мен Білге 
қаған  құлпытасы  жоғарыдағы  мазмұндық-құрылымдық  жүйені  толық 
сақтаған  кемелді  тарихи  поэма  үлгісінде  жырланса,  Тоныкөк  пен  Күлі-шор 
құлпытасы  тек  тарихи  тұлғаның  өзіне  ғана  арналған  ерлік  жыр  үлгісінде 
жырланады.  Ал  Онгин  құлпытасы  тұтас  бір  әулеттің  ерлік-батырлық  жыры 
ретінде  жырланады.  Демек,  әр  бір  жырдың  өз  құрлымы,  өзіне  тән  баяндау 
даралығы  бар  болып,  олар  жалпы  жырлар  шоғырындағы  біртұтас 
мазмұндық-құрылымдық  жүйені  төңіректей  өрістеп,  оны  әр  қырынан 
толықтап, кемелдендіріп отырады.  
(1) Жырлар шоғырының үндеу-өсиетнама бөлімі, бітіктас жырларының 
басын  біріктіріп,  жырлар  шоғырын  қалыптастыруға  негіз,  арқау  ретінде 
тартылған  тарихи  толғау  болып,  сол  тұста  тақта,  билікте  отырған  Білге 
қағанның  күллі  ел-жұртына  арнаған  арнауы  түрінде  баяндалады.  Ол 
«Кұлтегін құлпытасы» мен «Білге қаған құлпытасында» қайталанып беріледі. 
Онда ең әуелі, Білге қағанның түріктің іріген елін ұйытып, егеменді елдігін 
қайта орнату сынды алға қойған мұраты, сол мұратты іске асыру жолындағы 
арпалысты жорықтары, ақыры түркінің өшкен үмітін қайта тұтатып, құлаған 
шаңырағын  қайта  көтергені,  қағандық  ордасын  Өтүкен  тауына  тіккені,  сол 
жерде  отырып,  Табғаш  халқымен  байланысты  түзегені,  енді  халықтың 
басына  мұң-қайғы  түспейтіні  баяндалады.  Осыдан  кейін,  түркі  халқының 
ұзақ  жылдар  бойы  бодан  болып,  азып-тозуы,  құл  болып,  кұң  болып 
сергелдеңге  түсуі  және  оның  басты  себептері  егжей-тегжей  талдап 
түсіндіріледі,  ашына  баяндалады.  Соңында,  ел  басына  күн  туып,  құрып-
жоғалуға  бет  алған  қиын  сәтте,  Білге  қағанның  «тәңір  жарылқағаны  үшін, 
өзінде құт болғаны үшін», түркі халқы үстіне қаған болып таққа отырғаны, 
жұтаған,  азып-тозған  елдің  басын  қосып,  кедей  халықты  бай  қылғаны,  аз 
халықты көп қылғаны баяндалады. Білге қаған «бұл сөзімде жалғандық бар 
ма?»  деп,  барша  халыққа  арнап  сұрақ  қояды.  «Түрік  бектері,  халқы  бұны 
тыңдаңдар!  түрк  халқын  қалай  жиып,  елді  қалай  құрғанымды  мұнда 
(құлпытасқа)  қашадым,  (сендердің)  жаңылып,  өлгендеріңді  және  мұнда 
(құлпытасқа)  қашадым.  Қандай  сөзім  болса  да  мәңгі  тасқа  қашадым.  Мұны 
көріп біліңдер, түріктің қазіргі халқы мен бектері» деп жар салады. «Сендер 
(және) жаңыласыңдар ма?!» деп қайталай қатаң сұрақ қояды.  
62 
 

Қысқасы,  жырлар  шоғырының  толғау  түрінде  жырланған  бұл 
бөлімінде,  дәуір  тірлігі,  заман  талабы,  аласапыран  өмірдің  қаталдығы, 
халықтың  хал-жәйі,  ашты  зары,  ел  болашағы  түгел  қамтылады.  Сөйтіп 
толғау, біріншіден, ежелгі түркілерді күреске, береке-бірлікке, елдің елдігін 
қорғауға  шақырса,  екіншіден,  елдің  елдігінен  айрылып  азып-тозуы  ـــ 
қашанда береке-бірліктің болмауы, түркілік рухтың азғындап, алдап-арбауға 
түсуі  салдарынан  болатындығы,  сондықтан  елдің  санасын,  намысын,  арын, 
жігерін  оятып,  берекесіздік,  опасыздық,  пенделік  келтіріп  шығарған  ауыр 
зардапты, ашты сабақты ғибрат етуге үндеу болып табылады. Үшіншіден, ең 
маңыздысы, осылардың бәрін болашаққа ұсынар үлгі, айтылар өсиет ретінде 
жеткізу мақсат етіледі.  
(2) Жырлар шоғырының ата-бабаның ұлы еңбектері жайлы тарихи жыр 
бөлімі, Ашына әулетінің ежелгі түрік қағандығын құру жолындағы бірнеше 
ұрпаққа жалғасқан күрескерлік рухын жырлауға арналады. Атап айтсақ, онда 
аңыздық-мифтік  сарында,  тарихи  шежірелік  үлгіде  ежелгі  түркі 
қағандығының  200  жылға  жуық  тарихына,  әйгілі  қағандарының  өшпес 
еңбектеріне жинақтай шолу жасалады. Бұл тарихи шежірелік жыр «Күлтегін 
құлпытасы»,  «Білге  қаған  құлпытасы»  және  «Онгин  құлпытасында» 
қайталанып берыледі, ол өз ішінен мынадай екі бөліке бөлінеді:  
Бірінші  бөлік,  алғашқы  түркі  қағандығының  құрылуы  мен  жойылуы 
жайлы  жыр  болып,  ол  шендестіре  баяндалған  екі  желі  бойынша  өрістейді. 
Алғашқы  желі,  шамандық  наным  негізінде  қалыптасқан,  әлемнің  жаралуы 
жайлы  түркілік  мифтік  философиядан  басталады.  Жырда  тәңірдің,  осы 
жалғыз жаратушының құдыретімен, «Көк пен жер жаралғанда арасында адам 
баласы  жаралыпты.  Адам  баласының  үстіне  (оларды  билеуге)  ата-бабам 
Бумін    қаған,  Естеми    қаған  отырыпты»  дейді.  Сөйтіп,  ата-бабаларының 
тәңірдің қолдауымен жаралған, табиғатынан ақылды да парасатты, киелі де 
текті адамдар екендігін аңғартады. Олар тәңірдің шапағатымен елін (алғашқы 
түркі қағандығын) құрады,  заңын  түзеді.  Төңіректің  төрт бұрышына жорық 
жасап,  бастының  басын  игізеді,  тізелінің  тізесін  бүктіреді.  Түркі  халқын 
бұрын-соңды  болмаған  бейбіт,  жайма-шуақ  заманға  жеткізеді.  Олардың 
бектері  ақылды  да  іскер,  табанды  да  ержүрек  болады.  Халқы  қағанға  адал 
қызмет  етеді.  Осылайша,  елін  ұзақ  билеген  білікті  қаған  дүниеден  өтеді. 
Оның өліміне дүниенің төрт бұрышынан жоқтаушы-сықтаушы келеді. Келесі 
желіде,  біліксіз  қағандардың  билікке  отыруы,  ішкі  жақта  берекесіздік, 
алауыздық орнауы, сыртқы жақта Табғаштардың көлгір саясаты салдарынан 
аға мен інінің, бек пен халықтың жауласқаны, ел етіп құрған елдігінен, қаған 
етіп  қойған  қағанынан  айрылғаны,  қысқасы,  алғашқы  түркі  қағандығының 
жойылып, бодан болған күйзелісті тағдыры, 50 жылдай Табғашқа ісін, күшін 
бергені,  ақырында күйзеле  күңіренгені  баяндалады.  Қорытып айтқанда, бұл 
бөлікте білікті қаған мен біліксіз қаған, бірлік пен берекесіздік, егемендік пен 
бодандық  салыстырыла  баяндалады  да,  қаған  мен  халықтың  ортақ  мақсат 
төңірегінде  жұдырықтай  жұмылуы,  қағанның  біліктілікпен  ел  билеуі, 
63 
 

халықтың  қағанға  шексіз  адал  болуы  ел  іргесін  баянды  сақтаудың  кепілі 
екенін өсиет ретінде ескертеді.  
Екінші бөлік соңғы түрік қағандығының құрылуы жайлы жыр болып, 
онда  ежелгі  түркілердің  екі  көтерілісі  және  Елтеріс  қаған  мен  Қапаған 
қағанның ерлік жорықтары баяндалады. Бұл бөлім, елдігінен айырылып, «аһ» 
ұрып, аңыраған халықтың соңғы түрік қағандығын құру жолында «Табағаш 
қағанға  жау  болған,  жау  болып  қолдарынан  түк  келмей  және  бағынған» 
алғашқы  көтерілісінің  сәтсіз  аяқтауынан  басталады.  Десе  де,  тағдыры 
талқыға  түсіп,  жойылып-жоғалуға  бет  алған  түркілерді  көктегі  тәңрі,  киелі 
жер мен су және жебейді. Ол «түркі халқы жоқ болмасын, халық болсын!» ـــ 
дейді.  Сөйтіп,  Елтеріс  қаған  бастаған  екінші  көтеріліс  басталады.  Көтеріліс 
хабары  тез  тарайды.  Торғайдай  тозып,  тау  мен  тасты,  қала  мен  даланы 
паналаған  түркілер  әр  тараптан  аттанып,  Елтеріс  төңірегіне  жинала  береді. 
«Тәңірі  күш-қуат  бергені  үшін,  Елтерістің  жасақтары  бөрідей,  жаулары 
қойдай  болады».  Олар  «ілгері  (күн  шығатын  жаққа),  кейін  (күн  бататын 
жаққа)  жойқын  жорықтар  жасайды.  Осылайша,  түріктің  құлаған  қара 
шаңырағын  қайта  көтереді.  Елді  тәңірлік  наным  мен  дәстүрге,  содан 
туындаған  ата  заңға  қайта  оралтады.  Елдің  Төліс,  Тардұш  деп  аталатын 
бөліктерінің  басын  қосып,  оларға  ябғы,  шад  шендерін  беріп,  қағандықтың 
керегесін  жайып,  уығын  шаншады.  Бұл  тұста  қағандықтың  төрт  қыбыласы 
түгел  жау  еді».  Елтеріс  47  рет  жорық  жасап,  20  рет  шайқасқа  түседі.  Елі 
барды елсіретеді, қағаны барды қағансыратады. Ол осылайша ел құрып, заң 
орнатып барып дүниеден өтеді. Басына баз қағанның балбалы тұрғызылады.  
Елтеріс  қаған  қайтыс  болғаннан  кейін  таққа  інісі  Қапаған  қаған 
отырады.  Ол  билікте  отырып  елдің  тынысын  барынша  кеңейтіп,  ордасын 
зорайта  түседі.  Шығыста  жасыл  өзеннен  Шандоң  жазығына  дейін,  батыста 
темір  қақпаға  дейін  жорық  жасайды.  Көгменнен  аса  Қырғыз  жеріне  дейін 
шеру  тартады.  Жалпы  25  рет  жорыққа  аттанып,  13  рет  шайқасқа  кіреді. 
Түркілерден  бет  бұрып,  кінәлі  болған  тайпаларға  жаза  жорыққа  аттанып, 
оларды  қатаң  жазалайды,  бірақ  елін  билеуді  қайтадан  өздеріне  береді. 
Осылайша түркілердің жері кеңіп, елі молаяды. «Ол кезде құл құлды болады, 
күң күңді болады, інісі ағасын, ұлы әкесін білмейтін» баяшат заман орнайды. 
Десе де, ел іші тыныш болмайды, түркі бектері мен елінің астамдығы, қас пен 
досты, қамқоршы мен қара ниетті айыра алмағандығы, қара басының қамын 
күйіттегені  себепті,  ауыр  да  апатты,  күйзелісті  күйге  қайта  түскені  ашына 
баяндалады.  Соңында  «түркі  халқы,  өкін!»  ـــ  деп  толғана  жар  салады. 
Сендердің білімсіздігің, опасыздығың себепті, ағам қаған дүниеден ұшты» ـــ 
дейді. Басына Қырғыз қағандығын балбалын тұрғызғанын айтады.  
Демек,  бұл  бөлімде  ағалы-інілі  екі  қағанның  соңғы  түрік  қағандығын 
құру,  оны  аман  сақтап  қалу,  елді  еркін  де  ырысты  өмірге  жеткізу  жолында 
жасаған  жойқын  жорықтары,  ерен  ерлігі,  ақыл-парасаты,  қысқасы  олардың 
ұлы  еңбектері  жырланумен  бірге,  елдің  астамдығын,  өзімшілдігін,  дос  пен 
қасты  айыра  алмайтын  аңғалдығын  күйіне  есіне  салып,  оларды  береке-
бірлікке,  бірауыздылыққа  шақырады.  Оны  болашаққа  сабақ  болатын  өсиет 
64 
 

етіп  құлпытасқа  қашап  жазады.  Жырда  Елтеріс  қаған  ـــ  түркі  қағандығын 
қайта  орнатушы,  түркі  заңын  қайта  жасаушы,  елді  ата  дәстүрге  қайта 
оралтушы ірі тұлға ретінде танылса, ал Қапаған қаған ـــ оны жалғастырушы, 
түркілердің  жерін  кеңейтіп,  елін  молайтушы,  елге  бейбітшілік,  молшылық 
орнатушы ірі тұлға ретінде танылады.  
(3)  Жырлар  шоғырының  тарихи  тұлға  жайлы  батырлық-ерлік  жыр 
бөлімінде, соңғы ұрпақтың ата-бабалары аманат етіп қалдырған ұлы істі одан 
ары  жалғастыруы,  елдің  елдігін  сақтап,  оны одан  ары  көркейту  жолындағы 
күресі,  ауыр  да  азапты  жорықтары,  ерлігі  мен  батырлығы  тарқата,  егжей-
тегжей жырланады. Онда марқұм болған тарихи тұлғалардың балалық шағы, 
жастық дәурені, кемеліне келген азаматтық кезеңі, сондай-ақ, әр кезеңдердегі 
ерлігі мен батырлығы жеке-жеке, ретімен баяндалады. Алайда, олардың бар 
өмірі,  ерлік жорықтары  түгел  баяндалмайды,  тек  олардың өміріндегі  елеулі 
бұрылыс  кезеңдері,  ерлігін  әйгілейтін  шешуші  жорықтары  талдап  алынады 
да, көбінде оны фольклорлық сарында тарихи тұлғаның өмір жасымен қоса 
өріп,  сабақтастыра  баяндайды.  Бұл  бөлімнің  негізгі  мазмұны  әрбір  тарихи 
тұлғаның даралық қасиетін әйгілеуге арналады.  
«Күлтегін  құлпытасы»  мен  «Білге  қаған  құлпытасында»  ең  әуелі, 
жаратушы жалғыз тәңірдің еркімен Білге қағанның «іші ассыз, сырты тонсыз, 
бейшара,  мүсәпір  халықтың  үстіне  таққа  отырғаны»  жайлы  жалпы  мәлімет 
беріледі  де,  осыдан  кейін  Білге  қаған  мен  Күлтегіннің  «халықты 
тойындырайын»  деп  тізе  қоса  жасаған  жорықтары,  ерліктері,  «жалаңаш 
халықты  тонды,  кедей  халықты  бай  қылғаны»,  оларды  «от  пен  судай»  бір-
бірімен  жауықпас  еткені,  олардың  өнегелі  өмірі  жинақтай  жырланады  да, 
осыдан  кейін,  Білге  қаған  мен  Күлтегіннің  ерлік  жорықтары  жеке-жеке 
ретімен  тарқата  баяндалады.  «Күлтегін  құлпытасында»  Күлтегіннің  16,  21, 
26, 30, 31  жасқа  келген  тұстарында  жасаған  жорықтары баяндалумен  бірге, 
«ел қорғаны ـــ ер, ер қанаты ـــ ат» дейтін эпостық қағидаға сай, Күлтегіннің 
соғыстағы ереуіл аттары да асқақатата жырланады. Бірақ бұл аттар қиялдан 
туған  эпостық  сарындағы  тұлпарлар  бейнесінде  емес,  батырдың  серігі, 
кәдімгі  жорық  аттары  бейнесінде  сүреттеледі.  «Білге  қаған  құлпытасында» 
Білге  қағанның  17,  20,  22,  26,  27,  30,31,  32,  34,  38,  39,  50  жасқа  келген 
тұстарында жасаған жорықтары, сондай-ақ, Білге қағанның 19 жыл шад, 19 
жыл  қаған  болып,  ел  ұстағаны  жырланады.  Соңында  Күлтегін  мен  Білге 
қағанға  арнап құлпытас орнатып,  кешене  тұрғызғаны  және оларға  арналған 
шын  мәніндегі  азалы  жоқтау  баяндалады.  Қысқасы,  «Күлтегін 
құлпытасының»  батырлық-ерлік  жыр  бөлімінде,  Күтегіннің  қаршадайынан 
ер,  жалынды  жастық  шағында  батыр,  кемеліне  келген  азаматтық  дәуірінде 
баһадүр  атанған  алып  тұлғасы  сомдалса,  ал  «Білге  қаған  құлпытасының» 
батырлық-ерлік  жыр  бөлімінде,  Білге  қағанның  14  жасынан  бастап  билікке 
отырып, шад болған, жалынды жастық шағында қол бастап, білікті қолбасы 
болған, таққа отырып, билік ұстаған тұста дана саясаткер, қайырымды қаған 
болған бейнесі сомдалады.  
65 
 

«Тоныкөк  құлпытасында»,  ең  әуелі,  Тоныкөктың  балалық  шағында 
Табғашта тәрбие алып өскені, ол кезде түрік халқының табғашқа қарайтыны 
баяндалады да, осыдан кейін түріктердің екі реткі көтерілісі, соңғы көтеріліс 
үстінде,  қан  майданда  батыл  шешім  жасап,  Елтерісті  таққа  отырғызғаны, 
оғыздарды  бағындыруы  мен  түркілердің  Өтүкен  тауына  көшіп  келуі, 
шығыста  Шандоң  қалаларына,  солтүстікте  Қырғыздарға,  батыста  он  оқ 
Түркештерге,  одан  қиырдағы  темір  қақпаға  дейін  барған  жорықтары 
баяндалады.  Жырдың  соңында,  Тоныкөктың  ежелгі  түркілердің  үш  ұрпақ 
қағанына ақылшы болғаны, түрік халқы үшін жасаған жорықтарының жемісі, 
оған болған бағасы, түркі халқына арналған үндеу-өсиеті баяндалады. Бірақ 
оның  үндеу-өсиеті  бөлек  мазмұн  ретінде  емес,  жырдың  қортынды  бөлігіне 
сіңіре,  ұштастыра  баяндалады.  Сөйтіп,  Тоныкөк  жырында  дала  данасы 
Тоныкөктың  ел  бастаған  ерлігі,  жанкешті  жорықтары,  көрегендігі, 
шытырманнан  жол  тапқан  айласы,  өнегелі  өмірі  жырланумен  бірге,  оның 
сұңғыла стратег, аса ірі саясаткер, парасатты соғыс маманы, шебер де айлалы 
қолбасы бейнесі сомдалады.  
«Күлі-шор  құлпытасында»  ең  әуелі,  Күлі-шорға  Тоныкөктың  «апа 
тарқан  шыған»  атағын  (шенін)  бергені,  Қапаған  қаған  елінде  қартайып, 
бақытты болғаны, 80 жас жасағаны, көзі тірісінде боз ат мініп, сәнді киініп 
жүретіні,  ерлігі  мен  біліктілігі  сондай  үстем  болғаны  баяндалады.  Осыдан 
кейін  Күлі-шордың  елінің  елдігі  үшін  ереуіл  атқа  ер  салған  жау  жүрек 
жорықшыдан  білгір  де  айбынды  қолбасыға  көтерілген  жорықтары,  соңғы 
түркі  қағандығы  Тардұш  бөлімінің  билеушісі  болғаны  баяндалады.  Ол  сан 
рет  айқасқа  түседі.  Соңғы  рет,  80  жасқа  келген  дарабоз  шағында  «мен  де 
(жау)  жасағын  тосайын» ـــ  деп, ұрандап  жауға  шабады.  Бұл  жолы  ол қайта 
оралмайды,  шайқас  үстінде  опат  болады.  Шығарма  трагедиямен  аяқталады. 
«Күлі-шор  құлпытасындағы»  ат  бейнесі  де,  фольклорлық  сарында,  қарт 
батырдың сенімді серігі әрі құрметіне сай көлігі ретінде суреттеледі. Демек, 
Күлі-шор  жырында  Күлі-шордың  жанкешті  жорықтары,  ерен  батырлығы, 
білгір қолбасы, ел билеген даналығы жырланумен бірге, қартайып, 80 жасқа 
келгенше жауға шапқан дарабоз батыр тұлғасы сомдалады.  
«Онгин  құлпытасында»  ең  әуелі,  ата-бабалары  Бумын  қағанның 
алғашқы түркі қағандығын құру жолындағы ұлы еңбектері, ол қайтыс болған 
соң,  елдің  елдігінен  айрылған  берекесіздігі  ашына  жырланады  әрі  түрік 
халқы  құрып,  жоғалуға  айналғанда  тәңірдің  қолдауымен  қайта  ел  болғаны 
баяндалады.  Осыдан  кейін,  Ел  етміш  ябғының  өмірбаяны  мен  ерлік 
жорықтары жырланады, онда өзінің Қапаған қаған мен Елтеріс қаған елінде 
ержеткені,  ныспысының  Ел  етміш  ябғы,  барлығы  бір  атадан  тараған  65  ер 
екені, олардың түгел жауға аттанғаны сондай-ақ нақтылы жорықтары, ел мен 
қағанға  адал  қызмет  еткені,  қағанның  адал  қызмет  еткендерге  құрмет 
білдіріп,  атақ-шен  бергені,  бүкіл  әулеттің  ұйымшылдығы,  әкесінің  жігер 
бергені үшін жауды жеңгені, өзінің елге, ел иесі қағанға адал болуы жайлы 
інілеріне,  балаларына  айтқан  насихаты,  өсиеті  баяндалады.  Соңында, 
дүниеден  өткен  тарихи  тұлғаны  жерлеу,  оған  арнап,  кешене  тұрғызып, 
66 
 

құлпытас орнату жайлы мәлімет беріледі. Қысқасы, «Онгин құлпытасында» 
жеке  бір  ғана  тұлғаның  ерлігін  емес,  тұтас  бір  әулеттің  елдің  елдігі  үшін 
жасаған  жорықтары,  ерлігі,  бірауыздылығы,  елге,  ел  иесі  қағанға  адалдығы 
жырланады,  оны  үлгі  етіп  ұсынады.  Сөйтіп,  ежелгі  түркілерді  қағанның 
төңірегіне топтасуға, береке-бірлікке, болашақ үшін күреске шақырады.  
Демек,  түркі  бітіктас  жырларында  шығармаға  арқау  болған  тарихи 
оқиға  мен  тарихи  шындық  ұқсас  болып  келеды.  Бұған  қарап,  оларды  бірі-
бірінің  көшірмесі  деуге  болмайды.  Өйткені,  түркі  бітіктас  жырлары  бір 
дәуірде туылған ортақ тарихи оқиғалардың сілемін сақтай отырып, өзекті ой 
төңірегіндегі түрлі мәселелерді түрліше қырынан көтереді. Сөйтіп, бір-біріне 
ұқсамайтын даралық сипатқа ие туындылар жаратады, алуан түрлі образдар 
сомдайды.  
Түркі  бітіктас  жырларында  Бумын  мен  Естеми,  Елтеріс  пен  Қапаған, 
Білге  мен  Күлтегін,  Тоныкөк  пен  Күлі-шор  және  Ел  етміш  ябғы  қатарлы 
тарихи  тұлғалардың  көркем  образы  сомдалған.  Бітіктас  жырлары  бұл 
образдарды  сомдауда  ежелгі  ертегілерде,  аңыздарда,  эпостарда  сан  рет 
қайталанып  келетін  фольклорлық  моделдерді,  оның  образ  сомдау  үлгілерін 
негізгі құрал, басты тәсіл етіп алады. Бірақ тарихи тұлғаларды қиялдан туған 
бейне  түрінде  емес,  өмірде болған,  реалистік үлгідегі көркем  бейнелер  етіп 
суреттейді.  Жоғарыда  баяндағанымыздай,  тарихи  тұлғаның  балалық  шағы 
ежелгі  эпостардағы  батырлардың  ерекше  ержету  мотивіне  сай  жырланады. 
Олар  да  бұғанасы  қатпай  жатып  жетім  қалады,  ерте  ес  жиып,  алғыр  да 
алыптық  қасиеттері  тез  танылады.  Ал  олардың  кемеліне  келіп,  қас  батырға 
айналған  тұсы  эпос  қаһармандары  сияқты  оқиғалар  ортасында,  толассыз 
шайқастарда, үздіксіз жорықтарда сомдалады. Олар да «жау аз ба, көп пе?» 
деп  сұрамайды,  «жау  қайда?»  деп  сұрайды,  соған  қарсы  қол  бастап, 
қаһарлана  шабады.  Олар  шайқастағы  зор  жеңісі,  сескенуді  білмейтін 
жаужүректігі, алып қайраты, азып-арығанды білмейтін қайсарлығы, елі үшін 
туып, елі үшін өлетін жанқиярлығы арқылы көзге түседі. Олардың толассыз 
жорықтардағы  ерен  ерліктері  өздерінің  өмір  жасымен  қоса  өріліп, 
сабақтастыра баяндалса, ереуіл аттары эпостық сарында, бірақ қиялдан туған 
бейнеде емес, батырдың серігі, кәдімгі жорық аттары бейнесінде сүреттеледі. 
Осылайша,  оқиғалар  ортасында  шыңдалып,  барған  сайын  іріленген  тарихи 
тұлғалар,  ендігі  жерде  өздерінің  ерлігімен,  атқарған  ісімен,  даралық 
характері  мен  болмысы  бір-бірінен  өзгеше  тұлғаға,  қайталанбас  образға 
айналады.  Бұл  образдар  жалпы  жақтан  қаған-батырлар  (Бумын,  Естеми, 
Елтеріс, Қапаған, Білге) образы және қолбасы-батырлар (Күлтегін, Тоныкөк, 
Күлі-шор, Ел етміш ябғы) образы болып екі топқа бөлінеді. Бұлардың ішінде 
нағыз  батырлар  ретінде  ерекше  дараланып,  оқшау  көзге  түсетін  тұлғалар  ـــ 
Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк және Күлі-шор образдары болып, олар жалпы 
түркі әдебиетінде символдық түс алған образдар ретінде танылады. Әдетте, 
Күлтегін  ерліктің,  Білге  қаған  қайырымдылықтың,  Тоныкөк  даналықтың, 
Күлі-шор қарт батырдың символы деп қаралады.  
67 
 

Қорытып айтқанда, түркі бітіктас жырлары кезкелген тарихи жырларда 
болуға  тиісті  көркемдік  талаптарға  толық  сәйкес  келеді.  Онда  көркем 
шығарманың  композициялық  құрылысындағы  барлық  детальдардың  басын 
біріктіретін  тәсілдер  ـــ  шығарманың  ішкі  мазмұны  мен  сыртқы  формасы, 
яғни  сол  дәуірдің  реалистік  шындығы  мен  сол  шындықты  поэтикалық 
суреткерлікпен  жеткізетін  көркемдік  өрнектер  аса  шеберлікпен 
ұштастырылған.  Сол  себепті,  түркі  бітіктас  жырларын  ата-бабаларымыздан 
бізге жеткен әдеби-көркем мұра деп мақтанышпен айта аламыз.  

жүктеу/скачать 29,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: