ОБщЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ
140
№ 3 (63), 2014
Regional Bulletin of the East
обществе, не доводя спорные ситуации до суда.
К сожалению, нотариальное сообщество Казахстана на данном этапе не
готово к осуществлению медиации и говорить о конкретных проблемах нотари-
альной медиации в Казахстане, на наш взгляд, пока еще нет оснований. По мне-
нию д.ю.н. Сулейменова М.К., медиация в Казахстане в настоящее время практи-
чески отсутствует [2]. Поэтому можно говорить лишь о перспективах введения
медиации в сфере нотариата.
Для этого необходимо, по крайней мере, внесение об этом дополнений в
действующие законодательные акты. В частности, в Закон «О нотариате» следу-
ет включить нормы о применении нотариусами процедур медиации путем вклю-
чения подпункта 2-1 статьи 17 Закона «О нотариате», что позволит скорреспон-
дировать отечественное законодательство с законодательством стран латинского
нотариата, будет способствовать внедрению такого нотариального действия на
практике предлагается также ввести в практику нотариальное удостоверение са-
мих соглашений о медиации, заключенных с участием нотариуса, по аналогии с
судебным утверждением соглашения о примирении сторон.
В частности, в процессе профессиональной деятельности нотариусу по-
стоянно приходится сталкиваться с психологическими по своему содержанию
задачами, например, при удостоверении алиментных соглашений, брачных до-
говоров, договоров о разделе совместно нажитого в браке имущества, о разделе
наследственного имущества. Бывают ситуации, когда стороны, уже заключив-
шие договор в нотариальной форме, впоследствии желают его расторгнуть из-за
несоблюдения условий договора, а нотариус должен либо разъяснить, что они не
правы, либо подвигнуть к исполнению обязательств, либо утихомирить их согла-
шением о расторжении такого договора. Подобных ситуаций достаточно много.
В зарубежной практике в некоторых странах медиативные соглашения
утверждает суд, в других – нотариус, в третьих, вообще, обходятся без формаль-
ного утверждения такого документа. Нам представляется, что нужно предусмо-
треть оба варианта – и судебное, и нотариальное утверждение соглашения о ме-
диации, оставив выбор одного из двух видов самим участникам гражданских
правоотношений.
Нотариально удостоверенное соглашение более надежно, поскольку в слу-
чае неисполнения позволяет обратиться в суд и понудить к исполнению обяза-
тельств путем издания судебного приказа.
Самое ценное в нотариально оформленном соглашении – это доброволь-
ность исполнения сторонами принятых на себя обязательств и достоверность
достигнутых договоренностей.
Нотариус, который в силу своих профессиональных обязанностей должен
приводить зачастую различные интересы сторон к одному знаменателю, может
М.И. ДЯЧУК
141
Шығыстың аймақтық хабаршысы · Региональный вестник Востока № 3 (63), 2014
эффективно участвовать в примирительных процедурах. Его возможное участие
тем предпочтительнее, учитывая, что оформление результатов достигнутых со-
глашений нотариусом придает им дополнительную устойчивость и неоспори-
мость, обеспечивая одновременно необходимую конфиденциальность внесудеб-
ным контактам сторон [3].
Самые различные аспекты медиации показывают, что все характерные для
медиации и медиатора черты как соблюдение абсолютного нейтралитета и бес-
пристрастности, независимость от других лиц, повышенная ответственность за
свои действия, и многие другие органически присущи нотариальной деятель-
ности [4].
В самом деле, если мы проанализируем основы нотариальной деятельно-
сти, то увидим все присущие медиации черты в работе нотариуса Латинского
типа, в том числе и российского. Прежде всего, беспристрастность нотариуса,
который в силу закона обязан учитывать интересы всех сторон сделки. В отличие
от представителей других юридических профессий нотариус не может в силу
самого существа своей профессии «работать» только на одну сторону, он обязан
учесть интересы всех лиц, вовлеченных в совершение конкретного нотариаль-
ного действия. Кроме того, нотариус обязан предупреждать о последствиях со-
вершаемых юридических действий, что позволяет сторонам, в том числе и про-
цесса медиации, принять правильное решение. Следует учитывать и присущую
нотариальной профессии обязанность соблюдать нотариальную тайну, т.е. кон-
фиденциальность медиации заложена в самой сути профессии нотариуса, для
которого сохранение тайны является юридической обязанностью. Европейский
кодекс поведения медиатора показывает практически полное сходство основных
принципов деятельности нотариуса и медиатора, что говорит о генетическом
сходстве этих двух юридических профессий.
Во многих странах Европы и других государствах у соглашения, достигну-
того с помощью нотариуса, имеется и другое очень ценное качество – оно в силу
нотариального удостоверения приобретает исполнительную силу и позволяет
без судебной процедуры обеспечить принудительность исполнения результатов
медиации.
Важным с точки зрения участников процесса медиации является и то об-
стоятельство, что проведение медиации по общему правилу означает для нота-
риуса одновременно оказание участникам конфликта квалифицированной юри-
дической помощи. Поэтому если для многих категорий юристов и других лиц
занятие медиацией может стать дополнительной работой, то для нотариуса ме-
диация – служебная деятельность, возложенная на него в силу закона.
Например, при удостоверении сделки нотариус сможет запросить и собрать
необходимые документы на отчуждаемый объект, сам все проверить, составить
ОБщЕСТВЕННЫЕ И ГУМАНИТАРНЫЕ НАУКИ
142
№ 3 (63), 2014
Regional Bulletin of the East
договор, удостоверить его, сам передать на регистрацию права, позволить граж-
данам сделать взаимные расчеты через его депозитный счет, который будет у
него открыт в банке, проследить за расчетом — и только потом выдать правооб-
ладателю свидетельство о праве собственности на квартиру.
В настоящее время заинтересованность нотариального сообщества в уве-
личении обязательных нотариальных сделок имеет явный имущественный ха-
рактер, и это настораживает, о чем говорят и известные ученые, например, Л.В.
Щенникова. В качестве противоположного положительного примера приводится
опыт Франции, где всего несколько сделок предусмотрены в обязательной нота-
риальной форме, однако нотариусы не борются за расширение их перечня, а по-
могают гражданам в создании любого договора, а помимо удостоверения сделок
на французских нотариусов возлагаются функции советников сторон, медиации,
ведения переговоров и т.п. За счет этого они и получают доходы [5].
Приходится согласиться с российскими учеными и практиками, что только
опыт и знания нотариусов могут оказать положительное воздействие на увели-
чение числа клиентов, которые будут им безоговорочно доверять и систематиче-
ски обращаться для удостоверения своих имущественных прав.
СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ
1. Черемных И.Г. Перспективы участия нотариусов в процедурах медиации /
И.Г. Черемных // Право и политика. – 2007. – №3. – С. 103-108.
2. Сулейменов М.К. Медиация в Республике Казахстан: современное состояние и
перспективы развития / М.К. Сулейменов // Юрист. – 2009. – №12. – С. 12.
3. Медведев И.Г. Аналитический обзор по материалам работы последних Кон-
грессов Международного союза Латинского нотариата // Центр нотариальных исследо-
ваний: материалы и статьи. Выпуск первый / И.Г. Медведев. – Екатеринбург, 2003.
4. Идрышева С.К. Медиация в сфере нотариальной деятельности: матер. межд.
науч.-практ. конф. «Состояние и перспективы развития института медиации в Усло-
виях социальной модернизации Казахстана» 19 октября 2012 года / С.К. Идрышева. –
С. 151.
5. Щенникова Л.В. Гражданское законодательство и нотариат в России: проблема
соответствия / Л.В. Щенникова // Законодательство. – 2002. – №11. – С. 17-24.
REFERENCES
1. Cheremnyh I.G., Perspektivy uchastija notariusov v procedurah mediacii. Pravo i
politika. 2007, 3, 103-108 (in Russ).
2. Sulejmenov M.K., Mediacija v Respublike Kazahstan: sovremennoe sostojanie i per-
spektivy razvitija. Jurist. 2009, 12 (in Russ).
3. Medvedev I.G., Analiticheskij obzor po materialam raboty poslednih Kongressov
Mezhdunarodnogo sojuza Latinskogo notariata. Centr notarial’nyh issledovanij: materialy i
stat’i. Vypusk pervyj. Ekaterinburg. 2003 (in Russ).
4. Idrysheva S.K., Mediacija v sfere notarial’noj dejatel’nosti. Materialy mezhdunaro-
dnoj nauchno-prakticheskoj konferencii Sostojanie i perspektivy razvitija instituta mediacii v
М.И. ДЯЧУК
143
Шығыстың аймақтық хабаршысы · Региональный вестник Востока № 3 (63), 2014
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР
Uslovijah social’noj modernizacii Kazahstana 19 oktjabrja 2012 goda,151 (in Russ).
5. Shhennikova L.V., Grazhdanskoe zakonodatel’stvo i notariat v Rossii problema soot-
vetstvija. Zakonodatel’stvo. 2002, 11. 17-24 (in Russ).
ӘОЖ 8125:811.1/8
Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Е.М. БЕКБОСЫНОВА
С. Аманжолов атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік университеті,
Өскемен қ., Қазақстан
АУДАРМАДАҒЫ МӘДЕНИЕТТАНЫМДЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР
ЖӘНЕ КҮРДЕЛІ ҚҰРЫЛЫМДАРДЫҢ ТӘРЖІМАЛАУ АМАЛДАРЫ
Мақалада аударма іс-әрекеті мәдениетаралық диалог ретінде қарастырылады
және соның негізінде қазақ тіліндегі аналитикалық амалмен туындаған күрделі тілдік
бірліктердің тәржімалау жолдары зерттеледі.
Түйін сөздер: адамзат мәдениеті, рухани қызмет, этномәдени құндылықтар,
коммуникативтік қатынас, лексикалық мағына, ұлттық ерекшелік, тілдік тұлға,
эквивалентсіз лексика, әлемнің мәдени бейнесі, күрделі құрылымдар, калькаланған
тілдік бірліктер, лексикографиялық еңбек.
КУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКИЙ АСПЕКТ В ПЕРЕВОДЕ И СПЕЦИФИКА ПЕРЕДАЧИ
НА ДРУГОЙ ЯЗЫК СЛОЖНЫХ ЛЕКСИЧЕСКИХ ОБРАЗОВАНИЙ
В статье перевод рассматривается как вид духовной деятельности человека и как
диалог культур. Анализируются особенности передачи на второй язык национальной
самобытности сложных лексических образований.
Ключевые слова: национальные ценности, мировая культура, коммуникативные
функции, лексическое значение, языковая личность, безэквивалентная лексика, языко-
вая и культурная картина мира, калькированные переводы, лексикографический труд.
CULTUROLOGICAL ASPECT IN TRANSLATION AND UNIQUE FEATURES
OF EXCHANGE INTO THE OTHER LANGUAGE OF COMPLICATED
LEXICAL FORMATIONS
In this article the translation is considered as a type of spiritual human activity and as a
dialogue of cultures. Peculiarity of exchanging into the second language of national identity of
complicated lexical formations is analyzed.
Keywords: national values, world civilization, communicative functions, lexical mean-
ing, lingual personality, untranslatables, linguistic and cultural view of the world, loan transla-
tions, lexicographical work.
Тәржімалау адамның рухани қызметінің түрі ретінде көне заманға ба-
рып тіреледі. Ол қашан болса да бүкіл адамзат мәдениетінің және өркениет
арақатынасының тарихында аса маңызды рөл атқарған. ХХ ғасырдың орта-
144
№ 3 (63), 2014
Regional Bulletin of the East
сынан бастап аудармашылық қызмет барлық халықаралық байланыстардың
қарқындылығы салдарынан бұрын болып көрмеген серпіліске ие болды.
Бүгінгі таңда этномәдени құндылықтардың басым көпшілігі жалпы әлемдік
коммуникативтік іс-әрекетке қатынасқан кезде техникалық амалдардың
дамуының арқасында тәржімалау ерекше маңыздылығын тауып келеді.
Аударма алуан түрлі бағыттың зерттеу нысаны болып табылады және оның
мәселелері түрлі тұрғыдан қарастырылуда – тілтаным, мәдениеттану, филосо-
фия, психология және т.б. Мәдениет, ең алдымен тілде көрініс табатындықтан,
тіл – сол мәдениеттің ақиқат шындығы. Сондықтан аударма тек қана тіларалық
коммуникация іс-әрекеті ретінде емес, сонымен қатар мәдениетаралық диалог
ретінде де танылады.
Сөздің лексикалық мағынасында тарихи қалыптасқан ұлттық ерекшелік
көрініс табады. Әр тілдегі сөздің өзіндік қызмет ету заңдары бар. Бұл бір тілде
берілген мағынаны екінші тілде беру үшін лексикалық мағынасы жағынан сәйкес
келмейтін сөздер мен тіркестерді жиі қолдануға тура келетін кезде байқалады.
Бұл сөздер ұғымдардың эквиваленттері емес, мән-мағынасы жақын сөздер. Мы-
салы, қазақ тілі суырыпсалма әншілердің мағынасына бай: жырау, әнші, ақын,
жыршы, күйші, өлеңші, ертекші. Осы сөздердің мағынасын орыс тіліндегі ска-
зочник, певун, певец, сказатель деген сөздер толық жеткізе алмайды. Екі тілдегі
мағынасы жақын сөздер абсолютті түрде семантикалық жағынан толық тең
келмейді [1]. «Аударылмайтын еш нәрсе жоқ» немесе Умберто Эко айтқандай,
аударма – бұл «сказать почти то же самое» [2]. Әр аудармашы – сол мәдениеттің
зарттеушісі.
Сана-сезімі дамыған халық өзінің этникалық даралығын, мәдениеті мен
тарихының қайталанбастығын жоғары бағалайды. В. фон Гумбольдтің: «Тіл –
халықтың арнайы дыбыстарда ғажайып үлгіде сақталған біріккен рухани қуаты»,
– деп жазуы тегін емес. Тілдердің алуан түрлілігі арқылы біз танып білетін әлем-
нің байлығы мен сан қырлылығы ашылады. Адам өзінің санасында болмыстың
көрінісін бейнелеу арқылы оларды түрліше бөле алады. Мысалы, қазақ тілінде
жануар мен мал атаулары өте мұқият жіктеледі, ол жынысы, жасы, түсі, күйлілігі,
төзімділігі және басқа да биологиялық және физиологиялық көрсеткіштеріне
байланысты. Ал эскимостар тілінде мұздың жиырма шақты атаулары (оның күйі
мен пайда болу орнына байланысты), араб тілінде – түйеге арналған сан түрлі
атаулары (жасына, биологиялық белгісіне, қолданылу ерекшеліктеріне), Океа-
ния тілдерінде – бананның жүзге жуық атаулары жүйеленген.
Әр тілдің ішкі құрылымының өз заңы бар, жеке сөздер мен грамматикалық
формаларды жасау барысында іріктеу ұстанымы жүзеге асып отырады. Жал-
пы біркелкі ойлау белгілерінің кез келген біреуін таңдауға тура келеді, оған
қоса әртүрлі тілдерде дәл сол белгілерді таңдау сирек кездеседі. Осыған бай-
Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Е.М. БЕКБОСЫНОВА
145
Шығыстың аймақтық хабаршысы · Региональный вестник Востока № 3 (63), 2014
ланысты түрлі тілдердегі мағына жағынан жақын сөздердің ішкі формасында
айырмашылық болады. Тілдердің кейбіреуінде тек басқа екінші тілде жартылай
көрініс табатын және ауызша іске аспайтын белгілер кездеседі. Мысалы, дала:
1) степь, поле; открытое место, пространство, простор. Даланың қары жатқан
соң, мал тебінге түседі – Как только снег ляжет в степи, лошади начинают тебе-
невку (разгребают копытами снег, чтобы достать корм); егіс даласы – посевные
поля; жазық дала – равнинная степь, просторы; кең дала – бескрайняя степь;
құлан дала – безлюдная голая степь; мидай дала – широкая, открытая, ровная
степь; дала жұмыстары – полевые работы; 2) место вне дома; улица; двор. Ба-
лалар далада жүр – Дети находятся на улице; дала жылы – на улице тепло; да-
лада қазір жаз – на дворе сейчас лето; дала бозторғайы – степной жаворонок;
дала кекіресі – полевой василек; дала күзені – хорек степной; дала сұр жыланы
– степная гадюка; дала суыры – степной сурок; далада қалу – остаться в стороне;
оставаться далеко позади; далаға кету – пропадать зря; бросать как ненужное; не
обращать внимания; далаға шығу – выйти на улицу; выйти во двор.
Екі әртүрлі тілдегі сөздер бір затты атай отыра ұлттық болмысты
белгілейді. Берілген мағынаға тұлғада жас ерекшелігіне сай, кәсіби және жеке
сипаттамалар мен пайымдаулардың көрінуіне байланысты пайда болатын
субъективті тәжірибе қалыптасады. Осылайша нақты тілдегі әр сөздің айнала-
сында адам санасында қайталанбас белгілерден тұратын мәністік өріс (фоновое
семантическое поле) жүйеленеді. Осыған байланысты нақты тіл иеленушінің
этнопсихологиялық типі туралы айтуға болады. Бұл – өзі тиесілі қоғамға жа-
татын, мәдени ерекшеліктерімен анықталған, өзгеше сөйлеу этикасы бар тұлға.
Әдетте, ол белгілі бір мәдениет құзыреттілігіне ие.
Ұлттық мәдениеттің ерекшелігі сонда, ол эквивалентсіз лексика арқылы да
дәлелденеді. Бұл – басқа мәдениетте немесе басқа тілде жоқ ұғымдарды түсіндіру
үшін қызмет ететін сөздер. Олар екінші тілге сөзбе-сөз аударылмайды. Осы се-
бептен жоғарыда аталған сөздер әлемнің мәдени және тілдік бейнесін құрайды.
Әлемнің мәдени бейнесі – бұл жеке және ұжымдық ұғымдар арқылы сезім
мүшелері мен сананың көмегімен адамның елестетуі негізінде жүйеленген шы-
найы бейненің көрінісі [3]. Әр халықтың әлемнің мәдени бейнесінің өз ерекшелі-
гі және айырмашылығы бар. Бұл бірнеше факторларға байланысты: салт-дәстүр
мен әдет-ғұрыптарға, өмір салтына, қоғамдық орналасуға, әлеуметтік ортаға,
дінге, географияға, климатқа, табиғи жағдайларға, тарихқа.
Аударманың міндеті – нақты тілдің барлық мүмкін болатын амалдарымен
өзге тілді қолданушыларға әлемнің мәдени бейнесін көрсету. Жоғарыда айтыл-
ған ойларды мәдениеттанымдық материал арқылы дәлелдейік [4].
Абыройы айрандай төгілу – «опозориться вконец, осрамиться окончатель-
но». Фразеологизм (дословно «авторитет его пролился словно айран»), который
ҚОҒАМДЫҚ ЖӘНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР
146
№ 3 (63), 2014
Regional Bulletin of the East
образован на основании представления, что человек может позорно лишиться
в один момент авторитета, нарабатываемого добрыми делами в течение долгих
лет, словно нечаянно пролитый айран (простокваша) при честном народе. С дру-
гой стороны, абырой («авторитет») в данном случае ассоциируется с айраном
(«простоквашей») потому, что слово абырой восходит к персидскому об и рой,
что дословно означает «влага на лице человека», «пот лица», который обычно
выделяется, когда человек переносит нервное напряжение (от стыда и позора)
или физическую нагрузку и т.д. Следовательно, мотивом образования данного
фразеологизма: «обильно, как айран, проливаться (о поте лица)», а в переносном
смысле – «опозориться вконец», «осрамиться окончательно».
Ат құлағында ойнау – «владеть высоким искусством наездника»; «лихо
джигитовать». Фразеологизм (дословно «играть на ушах коня»), образованный
на основе переносного употребления данного выражения, что в представлении
казахов означает «владеть высоким искусством наездника». Это искусство, есте-
ственно, дается ему в результате общения его с лошадьми с самого раннего дет-
ства (раньше дети казахов уже в 5-ти-7-летнем возрасте могли самостоятельно
ездить на коне, а в 10-12 лет они участвовали в бегах (байге), пасли табуны ло-
шадей и т.д.)
Ит терісін басына қаптау – «наказать», «снять шкуру» (расправляться с
кем-либо, громить кого-либо)»; «давать по рукам (решительно пресекать какие-
либо действия, разоблачать публично)».
Идиоматичность фразеологизма (дословно «напялить//напяливать (ему)
на голову собачью шкуру») объясняется несвойственностью факта и семантиче-
ского построения фразеологизма, хотя подобные случаи в быту казахов все же
имели место. Так, например, манкурт>манкуртизм, манкуртство, ныне имею-
щее широкое распространение в тюркоязычной, а через нее и в русскоязычной
литературе, означающий «Ивана, непомнящего родства», первоначально возник
в результате напяливания (натягивания) на голову попавшего в плен человека
шкуру животных. Это делалось с целью, чтобы он лишился памяти и напрочь
забыл о своих близких и родных, и жил заботами только нового своего хозяина,
к которому он попал в плен, тем самым превратился в мангурта.
Рассматриваемый фразеологизм по своим мотивам образования косвенно
напоминает подобное наказание у казахов и выражает унизительное отношение
к человеку, но уже в ином значении. В данном случае «натягивать, напяливать
(кому-то) на голову собачью шкуру» переносно обозначает не только пренебре-
жительное отношение к человеку, но и публичное разоблачение, строгое наказа-
ние. Например, Сол жылы Нұртаза болыстың ит терісін басына қаптағаныңыз
әлі есімде... – «Я до сих пор еще помню, как вы тогда намылили голову волост-
Ф.Р. АХМЕТЖАНОВА, Е.М. БЕКБОСЫНОВА
147
Шығыстың аймақтық хабаршысы · Региональный вестник Востока № 3 (63), 2014
ному правителю Нуртазе».
Күрделі тілдік бірліктер әлемнің барлық тілдерінде бар деуге болады.
Түркі, герман және славян тілдерінде күрделі сөздер аса кең тараған. Олар
көбінесе аналитикалық амал арқылы жасалады. Қазақ тілінде синтаксистік
тәсіл жиі қолданылатын өнімді тәсіл болумен бірге, оның іштей бірнеше түрі
бар: 1) сөзқосым (біріккен туындылар – ауабаптағыш, түйеқұсжапырақ,
мыңбасы, күлтұтқыш, бейнебақылау); 2) қосарлау (қосарлы қос сөздер –
бақ-дәулет, береке-бірлік, ақыл-өсиет, ой-өріс, түр-түрі, ығы-жығы, сәл-
пәл, жал-жая, өң-түс); 3) тіркестіру (тіркесті күрделі туындылар – қайын
жұрт, азу тіс, мүшел жас, ғарыш айлағы, жер жүзі, жер серігі, ауыз су, ас үй);
4) қысқарту (қысқартылған күрделі атаулар, қысқарымдар – БААТЖ – бірыңғай
автоматтандырылған ақпараттық-талдау жүйесі; СЖЕА – созылмалы жұқпалы
емес аурулар; МСАК – медициналық-санитариялық алғашқы көмек; ҮИИДМБ
– үдемелі индустриялық-инновациялық даму мемлекеттік бағдарламасы; ҰҚШҰ
– ұжымдық қауіпсіздік шартты ұйымы) [5].
Қысқарымдардың бірқатарын таратып аударуға болады: ҰБТ – ЕНТ, ЖАК
– ВАК, АХАТ – РАГС, УУБ – УВД, БАҚ – СМИ, ҚР ҰҒА – НАН РК.
Калькаланған күрделі тілдік бірліктерді де тәржімалауға болады: жарық
көру – увидеть свет; ойдың тоқырауы – застой мысли; жанкүйер – болельщик;
Достарыңызбен бөлісу: |