Министерство сельского хозяйства республики казахстан

116 
 
 
ƏОЖ: 635.1/8 
 
ОҢТҮСТІК-ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚЫСҚЫ ЖЫЛЫЖАЙ ЖАҒДАЙЫНДА 
ҚИЯРДЫҢ ПЕРСПЕКТИВТІ СОРТТАРЫ МЕН БУДАНДАРЫНЫҢ 
ШАРУАШЫЛЫҚ ҚҰНДЫ БЕЛГІЛЕРІН БАҒАЛАУ 
Турлыбекова Ж.Г., Кусаинова Г.С., Нусупова А.О. 
 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті, 
Қазақ картоп жəне көкөніс шаруашылығы ғылыми зерттеу институты 
 
         Аннотация  
         В  статье  рассмотрено  изучение  сортов  и  гибридов  огурца  по  хозяйственно-ценным 
признакам в условиях зимней теплицы. Сортообразцы прошли оценку по морфологическим 
и  агробиологическим  признакам:  учитывали  тип  цветения  растений,  тип  ветвления,  цвет  и 
размер  листа,  размер  и  форму  плода,  характер  бугорчатости  плода,  цвет  шипа  и  характер 
опушения. 
         
         Annotation  
         The article considers the study of varieties and hybrids of cucumber on economically valuable 
traits on condition winter greenhouses. The varieties and hybrids were evaluated by morphological 
and agrobiological features: consider the type of flowering of plants, type of branching, color and 
size of sheet, the size and shape of the fruit, tuberos character. 
 
         Кілт сөздер: қияр, перспективті сорттар мен будандар, конкурстық тəлімбақ, өнімділік. 
 
         Кіріспе  
         Қияр — (лат. Cucumis sativus ) — асқабақ  тұқымдасына  жататын  бір  жылдық  көкөніс 
дақылы.  Жарық,  ылғалды  жəне  жылы  жерлерде  жақсы  өседі.  Суыққа  төзімсіз.  Сабағы 
жатаған  не  өрмелегіш,  бес  қырлы,  ұзындығы 1,5 м-дей.  Жапырағы  кезектесіп  орналасқан, 
ұзын  сағақты,  түкті.  Гүлі  сары,  дара  жынысты.  Жемісі — қияр.  Қиярды  үзіп  алысымен  де, 
кейін тұздалған күйінде де жеуге болады. Құрамында 95—96% су, 4—5% құрғақ зат, құрғақ 
зат  құрамында 2—25% қант, 1% белок, 0,1% май, 0,7% клетчатка,  С,  В  тобындағы 
дəрумендер, каротин, органикалық қышқылдар, эфир майы бар[2]. 
         Қияр сортүлгілерін шаруашылық құнды белгілері бойынша зерттеу жұмыстары Алматы 
облысы,  Қарасай  ауданындағы  Қазақ  картоп  көкөніс  шаруашылығы  ғылыми  зерттеу 
институтының селекциялық жылыжайында, конкурстық тəлімбақта жүргізілді. 
         Зерттеу нəтижелері  
         Жылыжайда  өсірілетін  негізгі  дақылдардың  ішінен  қияр  дақылының  ерекшелігі, 
олардың тамырлары өте нəзік болып келеді жəне өнімін ертерек береді, қызанақ, бұрышпен 
салыстырғанда  тез  қалыптасады,  сол  себептен  де  басқа  дақылдар  секілді,  бірінші  көшет 
дайындап,  көшетжайдан  жылыжайға  ауыстыру  жұмыстарын  жүргізбей,  бірден  тұрақты 
орнына отырғызуға болады. Сол себепті біздің себу жұмыстарымыз бірден тұрақты орында 
жүргізілді. Конкурстық тəлімбақта 16 будан, жəне 1 сорт отырғызылды.  Себу уақыты ақпан 
айының 2-ші  күніне  сəйкес  келді.  Вегетациялық  кезеңінің  ұзақтығы  бойынша  сортүлгілер 
орта  есеппен  соңғы  жинауға  дейін 120 күнді  қамтыды.  Өнімді  жинау  аптасына 3 рет 
жүргізіліді. 
 
Қиярдың  перспективті  сорты  мен  будандары  морфологиялық  белгілері  бойынша 
бағаланды:  өсімдіктің  гүлдену  түрі,  биіктігі,  бұтақтануы,  жемісінің  ұзындығы,  пішіні, 
жапырағының ащы дəмі, түсі, бұдырлығы, тікенегінің түсі (1-кесте). 
 

117 
 
Кесте1 – Қияр сортүлгілерінің морфологиялық белгілері (19.03.15 ж) 
 
Қ̸
с 
Сорт,будан 
атаулары 
Гүлдеу
 түрі
 
Өсімдік
 
биіктігі
,см
 
Бұтақтануы
 
Жемісінің
 
ұзындығы
,см
 
Пішіні
 
Жап
ырағыны
ң 
ащы
 дəмі
 
Түсі
 
Бұдырлығы
 
Тікенегінің
 
түсі
 
1  Апрельский st 
ан-0 270 
əл-
сіз 
8-10 
сүй-ір 
бар 
 жасыл  ірі 
ақ 
2  Г-1-66 (Анка  х 
Сеул 2)   
ан-1 300 
əл-
сіз 
16-18 
ұр-шық  бар 
ашық 
жасыл 
ірі 
жиі 
қара 
3  Г-1-67 (Анка  х 
Сеул 3)
  
ан-1-2 340-
360 
əл-
сіз 
10-12 
цилинд
рлі  
жоқ 
қою 
жасыл 
ұсақ   ақ 
4  Г-1-68 (Анка  х 
Медеу)
  
жалпы 
ан. 
300 
əл-
сіз 
12-14 
сүй-ір  
жоқ 
қою 
жасыл 
ірі 
жиі 
ақ 
5  Г-1-71 (Анка  х 
Динзоен)
  
ан-2-3 320 əл-
сіз 
10-12 
цилинд
рлі  
жоқ 
жасыл  ірі 
ақ 
6 
 
Г-1-73 (Анка  х 
Феникс)   
ан-2-3 330 əл-
сіз 
12-14 
цилинд
рлі  
жоқ 
қою 
жасыл 
ірі 
қо-
ңыр 
7  Г-1-70 (Анка  х 
Мейрам)   
жалпы 
ан 
300 
əл-
сіз 
10-12 
сүй-ір  
жоқ 
жасыл  орта
ша 
қоң
ыр 
8  Г-1-75 (Анка  х 
Шильде)   
жалпы 
ан 
250-
270 
əл-
сіз 
10-12 
цилинд
рлі  
жоқ 
жасыл  ірі 
жиі 
қара 
9  Г-1-74 (Анка  х 
Витан)   
ан-0 260-
270 
əл-
сіз 
11-12 
цилинд
рлі  
жоқ 
жасыл  ірі 
ақ 
1
0 
Г-1-79 (Меренга 
х Сеул1)   
ан-0 340 
əл-
сіз 
10-11 
ұршық 
пішінді 
жоқ 
жасыл  ірі 
ақ 
1
1 
Г-1-80 (Меренга 
х Медеу)   
ан-1-2 270-
280 
əл-
сіз 
14-16 
ұршық   жоқ 
қою 
жасыл 
ұсақ 
жиі 
ақ 
1
2 
Г-1-36 (Меренга 
х Феникс)
  
ан-0 310 
əл-
сіз 
14-16 
ұршық 
пішінді 
кезд
еседі
жасыл  ірі 
қара 
1
3 
Г-1-82 (Меренга 
х Мейрам)
  
ан-0 300-
310 
əл-
сіз 
13-15 
цилинд
р 
пішінді 
жоқ 
қою 
жасыл 
ірі 
ақ 
1
4 
Г-1-85 (Меренга 
х Витан)
  
ан-3-4 310-
320 
əл-
сіз 
12-14 
ұршық 
пішінді 
жоқ 
 жасыл   ірі 
ақ 
1
5 
Г-1-86 (Меренга 
х Азат)
  
ан-0 340-
350 
əл-
сіз 
10-11 
сүйір 
пішінді 
бар 
ашық 
жасыл 
ірі  
ашы
қ  
1
6 
Г-1-87 (Мерина х 
Колисто)
  
ан-2-3 270-
280 
əл-
сіз 
14-16 
цилинд
р 
пішінді 
жоқ 
 жасыл  ірі 
қара 
1
7 
Г-1-65 (Анка  х 
Сеул1)
  
ан-1-2 310 əл-
сіз 
10-11 
Цилинд
рлі 
жоқ 
қою 
жасыл 
ірі 
жиі 
қоң
ыр 
 
 
 
Қияр  сортүлгілерінің  бағалы  шаруашылық  белгілері:  гүлдеу  типіне  қарай  Г-1-68 
(Анка  х  Медеу)
 ,  Г-1-70 (Анка  х  Мейрам)  ,  Г-1-75 (Анка  х  Шильде)    жалпы  аналық 
гүлді,  қалған 8 буданда  бақылау  сортпен  салыстырғанда, 1-4 аналық  гүлдері  кездеседі, 5 
буданда жəне стандартта аналық гүл кездеспейді. Бұтақтануы бойынша барлық будандарда, 
стандарт  сортта  əлсіз.  Жапырағының  ащы  дəміне  байланысты,  Апрельский st бар,  Г-1-36 

118 
 
(Меренга х Феникс)
 , Г-1-66 (Анка х Сеул 2)  , Г-1-86 (Меренга х Азат)   будандарында 
кездеседі, ал қалған будандарда кездеспейді.  
 
Қиярдың  перспективті  сорты  мен  будандарының  жемісін  жинау  өнімділік  есебі 
бойынша:  бөлінген  жер  өнімділігі,  жемісінің  саны,  жемісінің  салмағы, 1 айлық  өнімділігі 
жалпы жəне тауарлысын анықтау арқылы жүргізілді. (2-кесте). 
 
Жемісін жинау өнімділік есебінде  1 айлық өнімділік бойынша жоғары өнімділігімен 
Г-1-79 (Меренга х Сеул 1)   буданы ерекшеленді, стандарттан 4,01 кг-ға артық жиналды. ал 
қалған будандар бақылауға алынған сортпен шамалас болды. 
 
             Кесте 2 - Жемісін жинау бойынша өнімділік есебі  
 
Қ̸с 
Сорт, будан 
атаулары 
Бөлінген
 же
р 
аумағы
 
(м
) 
Бөлінген жер 
өнімділігі, 
(кг/
м  
Жемісініңсан
ы, дана 
Жеміс
інің
 салм
ағы
,гр
 
1 айлық 
өнімділігі, кг 
Жалпы
 
тауарлық
 
тауарлық
 
тауарлы
 емес
 
жалпы
 
Тауарлы
 
1 
Апрельский st 
 
5 22,55 21,98 247  8  91 6,73 6,73 
2 
Г-1-66 (Анка х Сеул 2)   
5 23,71 23,22 224  4  105 8,59 8,59 
3 
Г-1-67 (Анка х Сеул 3)
  
5 23,34 22,96 318  3  107 8,59 8,59 
4 
Г-1-68 (Анка х Медеу)
  
5 21,51 20,87 270  11  79 7,63 7,63 
5 
Г-1-71 (Анка х Динзоен)
  
5 13,24 12,76 140  7  94 3,79 3,79 
6 
Г-1-73 (Анка х Феникс)   
5 20,59 20,52 236  1  87 3,66 3,66 
7 
Г-1-70 (Анка х Мейрам)   
5 27,53 26,96 344  7  80 7,51 7,51 
8 
Г-1-75 (Анка х Шильде)   
5 26,72 25,52 356  22  75 8,37 8,37 
9 
Г-1-74 (Анка х Витан)   
5 22,83 22,3  264  9  86 7,05 7,05 
10  Г-1-79 (Меренга  х  Сеул 1)  
 
5 26,72 26,26 207  7  129 
10,74 10,74 
11  Г-1-80(МеренгахМедеу)
  
5 24,73 24,19 280  7  88 5,89 5,89 
12  Г-1-36 (Меренга 
х 
Феникс)
  
5 23,39 22,59 241  11  97 7,56 7,56 
13  Г-1-82 (Меренга 
х 
Мейрам)
  
5 20,58 20,11 253  6  81 5,51 5,51 
14 
Г-1-85 (Меренга х Витан)
  
5 16,7 16,53 191  2  87 6,28 6,28 
15 
Г-1-86 (Меренга х Азат)
  
5 21,35 20,93 239  5  89 5,70 5,7 
16 
Г-1-87 (Мерина 
х 
Колисто)
  
5 23,88 23,5  273  6  87 7,20 7,2 
17 
Г-1- 65 (Анка х Сеул1)
  
5 22,77 22,16 233  8  95 10,16 10,16 
 
 

119 
 
         Қорытынды   
         Қияр сортүлгілерінің бағалы шаруашылық белгілері бойынша Г-1-68 (Анка х Медеу)
 , 
Г-1-70 (Анка х Мейрам)  , Г-1-75(Анка х Шильде)    гүлдеу типіне байланысты айрықша 
көзге түсті. 
         Қияр  сортүлгілерінің  жемісін  жинау  өнімділік  есебінде,  стандарттан  жəне  сынаққа 
алынған  барлық  будандармен  салыстырғанда,  Г-1-79 (Меренга  х  Сеул 1)  буданы 
ерекшеленді. 1 айлық  өнімділігі  бойынша  бір  шаршы  метрге 10,74 кг  өнім  берді,  яғни 
бақылауға алынған сорттан 4,01 кг артық өнім берілді. 
 
Əдиебеттер 
 
1.  Портянкин А.Е., Шамшина А.В., Огурец,  Гавриш 2010 г. 
2.  https://kk.wikipedia.org/wiki/ 
 
ƏОЖ 635.652:631.674.6: 635:631.52 
 
КӨКӨНІСТІК ҮРМЕБҰРШАҚ (Phaseolus vulgaris L.) ҮЛГІЛЕРІН БАҒАЛАУ 
 
Ұзақбаева М.А., Құрманғалиева Н.Д. 
 
Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы  
 
         Аңдатпа 
         Мақалада елімізде аз тараған көкөністер қатарына жататын, алайда тағамдық-диеталық 
құндылығы  жоғары  көкөністік  үрмебұршақ  дақылы  сортүлгілерін  шаруашылық  құнды 
белігелір бойынша бағалаудың нəтижелері баяндалады. 
 
         Аннотация 
          Несмотря  пищевой  и  диетической  ценности  овощной  фасоли,  он  относятся  к 
малораспространенным культурам в Казахстане. В статье приведены результаты оценок по 
хозяйственно-ценным признакам сортообразцов культуры овощной фасоли. 
 
         Кілт  сөздер: көкөністік үрмебұршақ, үрмебұршақ сорттары, сортүлгі. 
 
Көкөністік үрмебұршақ (Фасоль овощной, Phaseolus vulgaris L.) – бұршақ тұқымдасына 
жататын кең таралған бір жылдық дақыл. Америка мен Азияның тропикалық аймақтарында 
үрмебұршақтың  жабайы  түрлері  өз  бетінше  өседі.  Əдетте,  ол  ішінде  аз  ғана  дəндері  бар 
бұршаққаптар  береді.  Сонымен  қатар  үрмебұршақтың  орасан  зор  сұрыптары  мен  түрлері 
кездеседі. Кейбір аймақтарда, əсіресе, Оңтүстік Америкада үрмебұршақ негізгі астық болып 
табылады - ол  жақта  үрмебұршақ  Азиядағы  күріш  немесе  Еуропадағы  картоп  сияқты 
маңызды рөлді атқарады.Үрмебұршақ тұқымның құрамында 19-дан 32%-ға дейін ақуыз, 1,7-
2% май, 51-54% көмірсулар мен фитонцидтер, 0,6% органикалық қышқылдар (алма, лимон, 
м  алон),  минералды  тұздар,  қант  кездеседі.  Дақылдың  толық  піскен  тұқымдары  клечаткаға 
бай (3,9%), пектин 0,9%, минералды микроэлементтерден: калий – 1100 мг%, фосфор – 541 
мг%, кальций – 150 мг%, магний – 103 мг%, натрий – 40 мг%, темір – 12,4 мг%, йод – 3 мг, С 
дəруменінің болар болмас мөлшері ғана бар. Жас көк бұршағында 0,4 мг% каротин, 20 мг% - 
С, 4 мг% РР дəрумендері, 256 мг% калий, 50 мг% кальций, 37 мг% фосфор, 26 мг% магний, 
1,7 мг% натрий, 0,79 мг% темір болады [1]. 
Əлемде  үрмебұршақтың  көкөністік  түрі  кең  таралған.  Алайда  біздің  елімізде  бүгінгі 
таңда  бұл  дақылды  негізінен  əуесқой  көкөнісшілерден  ғана  кездестіруге  болады.  Айта 
кететін  жайт,  Қазақстанда  көкөністік  бұршақ  дақылдары  бойынша  селекциялық,  сондай-ақ 

120 
 
тұқым шаруашылық жұмыстары жүргізілмеген. Тек соңғы жылдары ғана Қазақ картоп жəне 
көкөніс шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтында (ҚазККШҒЗИ) осы бағытта жұмыстар 
жүргізіле бастады жəне нəтижесінде Қазақстан Республикасында пайдалануға рұқсат етілген 
селекциялық жетістіктер Реестрінде Ассоль сорты 2012 жылдан бастап тіркелді. Бұл тізімде 
көкөністік  үрмебұршақтың  бас-аяғы 5 атауды  ғана  құрайтын  болса,  оның  ішінде  Алматы 
облысында 3 атауға:  Ғ1  Меркуре,  Ғ1  Эхо  будандары  (Венгрия, 1996 жылдан)  мен  отандық 
Ассол сортына (ҚазККШҒЗИ, 2012 жылдан) бастап рұқсат етілген [3]. 
Қазіргі  кезде  ҚазККШКҒЗИ  гендік  қоры  коллекциясында  əлемнің 30 елінен  шыққан 
көкөністік  үрмебұршақтың 385 үлгісі  бар [4]. Осыған  байланысты  сорт  үлгілер  жеткілікті 
болғандықтан  жан-жақты  бағалаудың  арқасында  келешекте  селекция  жəне  тұқым 
шаруашылығы мақсатында пайдаланылады. 
Зерттеу нəтижелері 
Үрмебұршақтың  құнды  белгілері  ретінде  көздеген  талдауды  сəтті  жүргіздік.  Зерттеу 
жұмыстарына  пайдалану  мақсатында  ҚазККШҒЗИ  гендік  қорындағы  үрмебұршақ 
коллекциясынан: ерте мерзімде пісетін – 2, орта мерзімде пісетін – 4; кеш мерзімде пісетін – 
12, барлығы – 18 үлгі таңдалып алынды жəне оларға шаруашылық құнды белгілері бойынша 
бағалаулар жүргізілді (кесте 1). 
Кесте 1 - Зерттелген сортүлгілерінің шаруашылық құнды белгілері  
№ 
р/с 
Сортүлгі атауы, 
(шыққан 
мемлекеті) 
1 өсімдіктегі 
бұршақ-қын 
саны, дана 
1 бұршақ-
қындағы 
тұқым 
саны, 
дана 
1000 
тұқымының 
салмағы, 
грамм 
Себу- 
техникалық 
пісу аралы-
ғындағы 
күндер саны, 
тəулік 
Пісу 
мерзімі
1 
Сладкий  кураж, 
Ресей 
20 5 260,0 56-72 
ерте 
2 
Снегурочка, 
Ресей 
25 6 445,0 56-65 
ерте 
3 
Ламбада, Ресей 37  5  750,0  70-85 
орта 
4 
Турчанка, Ресей 15 
6  560,0  75-85 орта 
5 
Фатима, Ресей 17  8  506,0 75-80 
орта 
6 
Фиолетовая 
мечта, Ресей 
20 8 355,0 65-75 
орта 
7 Bona, 
Польша 21  5 326,0 85-90 
кеш 
8 Brilliant, 
Германия 
24 5 308,0 85-90 
кеш 
9 Gabretta, 
АҚШ 15  7  206,0  85-90 
кеш 
10  Герда, Ресей 17 7 
346,0 
87-90 
кеш 
11 Glendick, 
Австралия 
32 5 268,0 87-90 
кеш 
12 Gom, 
Нидерланды 
28 4 202,0 85-90 
кеш 
13  Диалог, Ресей 23  6 336,0 85-90 
кеш 
14  Забава, Ресей 25 5 236,0 82-85 
кеш 
15  Загадка, Ресей 25  6  338,0 80-85 
кеш 
16  Зинуля, Ресей 28  4 354,0 80-85 
кеш 
17  Иришка, 
Беларусь 
18 6 195,0 88-90 
кеш 
18  Красная  мелкая, 
АҚШ 
27 5 280,0 88-90 
кеш 
 

121 
 
Жүргізілген бағалаулар нəтижесінде ерте пісуі мен тұқымдарын механикалық жинауға 
мүмкіндік  беретіндей  қысқа  уақыт  аралығында  пісіп  үлгеретін  сортүлгілер:  ерте  мерзімде 
пісетін – Сладкий  кураж,  Снегурочка;  орта мерзімде  пісетін – Ламбада,  Турчанка,  Фатима, 
Фиолетовая мечта; кеш мерзімде пісетін – Герда, Glendick, Забава, Загадка, Зинуля, Иришка, 
Красная мелкая, барлығы – 13 үлгі болашақ зерттеулерге таңдалып алынды.  
 
Əдебиеттер  
 
1.  Бут  Н.Н.  Состояние  селекционной  работы  с  фасолью  овощной  и  лущильной  на 
Кубани// Научно-пр. журнал «Зернобобовые и крупяные культуры. – №4 (12) 2014. – с.с. 83-
86. 
2.  Акушкина  А.В.,  Паркина  О.В.  Изучение  исходного  материала  фасоли  овощной  для 
выделения генетических источников хозяйственно ценных признаков в условиях лесостепи 
Приобья //Ответственные за выпуск: ГИ Цугленок, д. т. н., профессор. – 2014. – с. 29. 
3. Государственный реестр селекционных достижений, допущенных к использованию в 
Республике  Казахстан  (Сноска.  Гос.  реестр  с  изменениями,  внесенными  приказами 
Министра  сельского  хозяйства  РК  от 26.04.2010 № 291; от 31.03.2011 № 06-2/153 ; от 
18.01.2012 № 06-2/20. 
4.  Каталог  коллекции  генофонда  Казахского  НИИ  картофелеводства  и  овощеводства. 
Фасоль обыкновенная, Выпуск 1. – Кайнар, 2015 г. – с. 4. 
 
 
УДК 631.452:633.85 
 
ВЛИЯНИЕ ОРГАНО-МИНЕРАЛЬНЫХ УДОБРЕНИЙ НА ПЛОДОРОДИЕ ПОЧВЫ И 
ПРОДУКТИВНОСТЬ КУЛЬТУР КОРОТКОРОТАЦИОННОГО СЕВООБОРОТА В 
УСЛОВИЯХ ОРОШЕНИЯ ЮГО-ВОСТОКА КАЗАХСТАНА 
 
Умбетов А.К., Балгабаев А.М., Елемесов Ж.Е., Василина Т.К.,  
Узбекова А.М.,Икимбаев Н. 
 
Казахский национальный аграрный университет, г. Алматы 
 
Аңдатпа 
Мақалада 2012-2014 жылдары  ҚР  АШМ  жоба  жоспары  бойынша  жүргізілген 
«Органикалық  егіншіліктің  технологиялық  жүйесін  қалыптастыру»  зерттеу  жұмыстарының 
мағлұматтары  келтірілген.  Қазақстанның  оңтүстік  шығысындағы  суармалы  майлы  жəне 
дəнді  бұршақты  дақылдардың  қысқа  мерзімдік  ауыспалы  егістігінде  əртүрлі  мөлшердегі 
минералды  жəне  органикалық  тыңайтқыштардың  есептелгген  мөлшерін  салыстырып 
зерттегенде олардың жоғарғы тиімді екенін көрсетті. Топырақтың құнарлылық көрсеткіштері 
жақсарып, ауыспалы егістіктегі майлы зығыр, жаздық рапс, жаздық арпа мен майбұршақтың 
өнімділігі артқан. 
 
Annotation 
The article presents the results of these studies conducted in 2012-2014 of the project 
"Development of technology of organic farming" program the Ministry of Agriculture. Comparative 
study of calculation of mineral norms and various kinds of organic fertilizer used for oilseeds and 
legumes in crop rotation under irrigation in the south-east Kazakhstan showed their high efficiency. 
Improves soil fertility and increases crop productivity - flax, spring rape, spring barley and 
soybeans. 
 

122 
 
Ключевые слова: плодородие почв, гумус, элементы питания, удобрения, азот, фосфор, 
качество урожая, жир, белок. 
 
Как  известно,  в  рамках  диверсификации  растениеводства,  в  различных  регионах 
республики  в  последние  годы  проводятся  исследования  по  изучению  технологии 
возделывания нетрадиционных для этих зон масличных, крупяных, зернобобовых и других 
культур, результаты которых показывают о возможности их адаптации в новых условиях.  
Не  является  исключением  и  орошаемая  зона  юго-востока  республики,  где  на 
сероземных  и  каштановых  почвах  возделываются  в  основном  озимая  пшеница,  сахарная 
свекла,  кукуруза,  хлопчатник,  табак,  тогда  как  зернобобовые,  масличные,  крупяные 
культуры  все    еще  остаются  не  невостребованными,  к  тому  же  в  последние  годы  не 
соблюдаются должным образом севообороты. Все это ведет к снижению плодородия почв и 
падению продуктивности сельскохозяйственных культур. 
Одним  из  факторов,  способствующих  увеличению  урожая  при  одновременном 
сохранении и повышении плодородия почв, являются удобрения.  
Поэтому  разработка  системы  применения  удобрений  для  ценных  белковых  и 
масличных  культур  в  коротко  ротационных  севооборотах  является  важной  актуальной 
задачей.  
В настоящее время применение дорогостоящих промышленных удобрений приводит к 
снижению  рентабельности  производства  продукции  растениеводства.  Поэтому  разработка 
системы  удобрений  культур,  включающая  элементы  биологизации  (использование  в 
севообороте  бобовых  культур,  накапливающих  биологический  азот,  оставление  соломы  и 
стеблей  культур  севооборота,  внесение  различных  видов  навоза,  биогумуса  и  др.)  заметно 
снизит долю минеральных удобрений при оптимизации питания.  
При  этом,  обеспечение  растений  азотом  по  мнению  многих  исследователей 
предусматривалось  за  счет  минерализации  органических  удобрений  и  корне - пожнивных 
остатков,  а  также  фиксации  атмосферного  азота,  фосфором - высвобождения  связанного  в 
почве  фосфатов,  калием - минерализации  органического  вещества,  а  при  необходимости 
внесением стартовых доз минеральных удобрений.  
В этом направлении исследований в республике проводилось недостаточно. В связи с 
этим  многие  вопросы,  связанные  с  освоением  биологической  системы  в  орошаемом 
земледелии республики требует своего решения, и исследования по изучению и разработке 
основных звеньев системы биологического земледелия на юго-востоке Казахстана является 
на сегодня весьма актуальными.  
Исследования  были  проведены  в 2012-2014 гг.  Полевые  опыты  закладывались  в  УОС 
«Агроуниверситет» на орошаемой лугово-каштановой почве в 4-х польном   плодосменном 
севообороте, развернутом в пространстве и во времени: 1 – ячмень, соя, лен, рапс. 
Изучалась следующая схема внесения удобрений под каждую культуру: 
1. 
Контроль (без удобрения)  
2. 
 Расчетная доза NPK для каждой культуры 
3. 
Навоз 30 т/га действие и 2 года последействия 
4. 
Навоз 45 т/га действие и 2 года последействия 
5. 
Биогумус 3 т/га действие и 2 года последействия 
6. 
Биогумус 6 т/га действие и 2 года последействия 
7. 
Солома 6 т/га действие и 2 года последействия 
  Расчетные нормы удобрений: 
Культура 2012 
г. 2013 
г. 2014 
г. 
ячмень 
N
70
P
65
K
10
 
N
80
P
50
K
0
 
N
67
P
45
K
0
 
лен 
N
83
P
75
K
15
 
N
70
P
70
K
20
 
N
80
P
55
K
20
 
соя 
P
80
K
25
 
-   P
70
K
20
 
-   P
70
K
25
 
рапс 
N
75
P
70
K
20
 
N
68
P
75
K
10
 
N
60
P
70
K
20
 

123 
 
Площадь  опытной  делянки 54 м
2
 (3,6 х 15), повторность  опыта  3
х
  кратная.  Объекты 
исследований – лен масличный, рапс яровой, ячмень яровой, соя. Посевы льна масличного, 
рапса,  ячменя  и  сои  были  размещены  с  оптимальными  сроком  посева,  нормой  высева, 
глубиной заделки семян, площадью питания (лен масличный и рапс с междурядьями – 30 см, 
соя – 70 см).   
В качестве удобрений были использованы: азотные–аммиачная селитра с содержанием 
34% N; фосфорные – суперфосфат  простой  с  содержанием 19% P
2
O
5
  и  калийные – хлорид 
калия с содержанием 50% К
2
О
5
. 
Органические  удобрения – навоз  полуперепревший,  биогумус – продукт 
вермикультуры,  солома – зерновых  культур.  В 2013-2014 гг.  изучалось  последействие 
органических удобрений, внесенных под урожай культур 2012 года. 
Влажность почвы в опытах на уровне 60-70% от НВ поддерживалась проведением  1-2-
3-4 поливов с поливной нормой 800-850 м
3
/га, с учетом осадков и особенностей культур. 
В  течение  вегетации  культур  по  основным  фазам  роста  и  развития  были  отобраны 
почвенные (на глубине 0-20, 20-40 см) и растительные образцы. Учет биологического урожая 
поделяночно.   
Перед закладкой опыта отбирались исходные почвенные образцы со слоев почвы 0-20, 
20-40, 40-60, 60-80 до 80-100 см  для  определения  гумуса,  валовых NPK и  подвижных  их 
форм. В почвенных образцах были определены:  
1. 
Валовые  формы  азота,  фосфора,  калия  из  одной  навески  по  Гинзбург  и 
Щегловой  с  дальнейшим  определением  азота  по  Къельдалю,  фосфора  колориметрически, 
калия на пламенном фотометре;  
2. 
Карбонаты (СО
2 
%) – кальциметром; 
3. 
Подвижные  формы N, P, K – нитратный  азот (N- NO
3
)  по  Грандваль-Ляжу, 
аммиачный  азот  с  реактивом  Несслера,  подвижный  фосфор  и  обменный  калий – в 1 % - 
углеаммонийной вытяжке по методу Мачигина Б.А; 
4. 
Гумус – по И.В.Тюрину; 
В растительных образцах были определены: 
1.   Динамика накопления сырой и сухой массы  изучаемых культур;  
2.  Содержание NPK в основной и побочной продукции в начале и в конце вегетации – 
в  одной  навеске  после  мокрого  озоления  по  Гинзбург  и  Щегловой  (азот – по  Къельдалю, 
фосфор – колориметрически, калий на пламенном фотометре).  
3.   Содержание сырого жира (по Сокслету).  
4.   В зерне ячменя содержание белка, крахмала (поляриметрически); 
5.  Расчет экономической эффективности проведен согласно методическим указаниям 
Баранова П.П. и др.  
  На  основе  проведенных  исследований  установлено:  лугово-каштановая  почва  
предгорной  зоны  хорошо  обеспечена    органическим  веществом  и    исходное  содержание 
гумуса в почве в начале исследований достаточно высокое как в пахотном (4,46-4,49%), так и 
в  подпахотном  слое (4,46-4,47%) по  всем  полям  севооборота.  Влияние  удобрений  и 
чередования культур на динамику гумуса определено в конце исследований.  
На неудобренном варианте через 3 года произошло некоторое (-0,03-0,05%) снижение 
содержания гумуса в пахотном и в подпахотном слое почвы.  
Внесение 45 т/га  навоза  в  3
х
-польном  короткоротационном  севообороте  обеспечило 
превышение содержание гумуса в пахотном слое почвы (0,16-0,20%) относительно исходной 
величины,  что  составляет 3,5-4,5% от  исходной  величины.  Остальные  удобрения  (навоз 30 
т/га,  биогумус-3,0-6,0  т/га,  солома 6,0т/га,  расчетные  нормы NPK) способствуют  лишь 
сохранению  содержания  гумуса  на  исходным  уровне  с  незначительным  превышением  в 
зависимости от норм удобрений и чередования культур. 
По  полям  севооборота  в  начале  исследований  объемная  масса  почвы  практически 
одинакова 1,23-1,26 г/см
3
  в  пахотном  слое  и  заметно  увеличивается  в  нижних  слоях (1,30-
1,35 г/см
3
). 

124 
 
Определение  плотности  сложения  через 3 года  показало  на  некоторое  снижение  ее 
величины и составило 1,20-1,25 г/см в пахотном слое и 1,30-1,33 в подпахотном слое. Внесение 
навоза (45т/га) способствовало заметному снижению объемной массы до 1,20-1,23 г/см по всем 
полям севооборота. 
Внесение удобрений увеличивает в разной степени количество минерального азота в почве 
(20,4-38,2) в основном нитратной его формы, что выше контроля в 1,2-1,6 раза.  
По  содержанию  подвижного  фосфора  под  посевами  культур  севооборота  лугово-
каштановая почва относится к уровню низко и средне обеспеченных для зерновых культур (21,2-
22,3  мг/кг),  а  для  зернобобовых  и  масличных  в  основном  низкообеспеченной.  Внесение 
минеральных  и  органических  удобрений  позволяют  поднять  уровень  содержания  подвижного 
фосфора на определенную ступень (23,3-34,3 мг/кг), что в 1,2-1,5 раза выше исходной. 
Содержание,  а  также  размеры  поступления  и  выноса  азота  и  фосфора  урожаями  культур 
зависели,  прежде  всего,  от  их  особенностей,  а  также  от  условий  минерального  питания  и 
колебались  по  культурам  ячмень:  азот – 60,3-92,9 кг,  фосфор - 19,8-34,1 кг;  рапс:  азот-51,5-
87,3кг, фосфор-26,6-55,1кг, лен азот-58,7-115,2 кг, фосфор-23,9-45,9 кг. 
Максимальное  количество  элементов  было  вынесено  из  почвы  зернобобовой  (соя) 
культурой (N – 203,1-289,8; P – 61,8-90,0 кг/га). 
Установленные  размеры  выноса  азота  и  фосфора  на  единицу  урожая  семян  с  побочной 
продукцией можно в дальнейшем использовать в качестве нормативов при расчете потребности 
удобрений  для  высокорентабельных  масличных  культур,  которые  до  настоящего  времени  для 
данной зоны не разработаны. 
Урожайность  изучаемых  культур - ярового  ячменя,  рапса,  льна,  сои  существенно 
возрастает при внесении  различных видов, доз и сочетаний удобрений и прибавка урожая зерна, 
семян составила от  50% и более от неудобренного  контрольного варианта. Прибавки урожая от 
удобрений  у  высокорентабельных  культур  в  среднем  составили:  лен – 0,34-0,86 т/га;  при 
величине на контроле – 1,49 т/га; рапса соответственно 0,19-0,72 т/га и 1,33 т/га на контроле, сои 
– 0,12-0,61 и 2,77 на контроле, ячмене – 0,16 – 1,09 и 2,82 т/га на контроле. 
При  внесении  удобрений  наряду  с  урожайностью  улучшается  качество  продукции – 
содержание  белка,  сырого  жира  и  увеличивается  сбор  их  с 1 га.  Максимальное  их  количество 
отмечено при внесении расчетных норм NPK и навоза (45-30 т/га).  
Расчеты  эффективности  применения  удобрений  под  культуры  севооборота  показали,  что 
максимальная окупаемость единицы действующего вещества минеральных удобрений   урожаем 
зерна, семян, продукцией составила по яровому ячменю: зерном – 8,44 кг; по рапсу: семенами – 
4,5кг; по льну: семенами – 5,3, сои: зернобобами - 6,25 кг.     
Окупаемость 1 т  органических  удобрений,  учитывая  действие  и  последействие, 
значительно увеличилась и колебались по яровому ячменю зерном –35-470кг, рапса семенами – 
23-306,0 кг, льна семенами – 37,6-523,0 кг, сои 20,3-263,0 кг. 
 
 

жүктеу/скачать 4,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: