С в м б л е в атындаты гылыми

жагдайда  судагы  оттегшщ  кез1  ретшде  курамында  оттеп  бар 
аниондар кызмет ете да.
Суды  залалсыздандыру  —  судын  ауру  тудыргыш 
микроорганизмдерден (оба, тырыск,ак,, ini сузег!, жукпалы гепатит 
т.б.)  тазалануы.  Кептеген  жылдар  бойы  йиетш  суды  хлордын 
кемепмен  залалсыздандырып  келдз:.  Алайда,  полихлорлы 
бифенилдердщ  улы  екеш,  олар  кэбше  майлардын  курамында 
кездесетгт белгии боды. Тотыга отырып, олар ете улы диоксинад 
тузед!. Ka3ipri кезде суды озонмен ендейдь
ЭртурлД,  сондай-ак  сугару  мен  топыракты  тынайтуга  пайда- 
ланатын акра сулар да адамдар мен жануарлар уппн к,ауитп болып, 
топырак кунарлылыгы мен  еомдгктердщ  есуше,  дамуына  жэне 
ауыл  шаруашылык;  етм дерщ щ   сапасына 
Tepic 
эсер  етет1н 
патогендд микроорганизмдердщ K93i болуы мумюн. Аурудьщ жугу 
к,аушплМ топырак пен еомддктерге акра сулардан келш тусетш 
патогенлд микроорганизмдердщ тарштк узак,тыгына байланысты.
Titm тамак энеркэабшде жумыс 
icremiH 
жумысшынын кол 
жуган суы да микробиологиялык, санитарлык, бак,ылаудан этед!. 
Бакылау  жумыс  басталар  алдында  журпз1лелд.  Бул  жагдайда 
к,олдагы микроорганизмдердщ жалпы саны мен ппек таякшасы 
тобына жататын бактериялардын бар-жогы анык,талады.
Судын физикалык, химиялык жэне биологиялык касиегтершщ 
e3rep yi 
салдарынан,  онын  табиги  тазару  ж эне  жангыру 
цаб1летипн  азаюынан  су  ресурстарынын  жагдайы  езгеред1. 
Сондьщтан  барлык,  су  ресурсгары  ластанудан,  к,ок,ыстанудан 
жэне саркылудан к,оргалуы типе. Олай болмаса, табиги жуйенщ 
экологиялык  турак,тылыгы  бузылып,  халыктын  денсаулыгы 
нашарлап,  балык  корлары  азаюы  жэне  сумен  камтамасыэ  ету 
нашарлауы мумкш.
8.3 Атмосфералык ауигы коргау
Белгий  6ip  ортада  сол  жерге  тэн  емес,  жана  физикалык, 
химиялык  жэне  биологиялык  заттардын  болуын  немесе  бул 
заттардьщ табиги орташа кепжылдык, денгейден жогары болуьш 
ластану  деп  атаймыз.  Атмосферанын  ластануы 
табиги 
(жанартаулар аткылауы, орман epirepi, шанды куйындар, уплу) 
жэне  cmmponoreHgi  (энеркэсштер,  жылу  энергетикасы,  ауыл 
шаруашылыгы) жагдайда журу1 мумкш.
Атмосферанын  табиги  жолмен  ластануы  жанартаудын 
аткылауына (Жер шарында б1рнеше мын жанартау бар, олардын
155

500-ден астамы белсенд
1
),  тау жынысгарынын угтлуш е,  шанды 
дауылдардын  туруына,  орман  ерттерше  (найзагай  тускенде), 
тешз туздарынын желмен  аспанга  кетерьлу!  мен  ауадагы  сулы 
ерггщад тамшыларьщьщ  ^ургауына,  елген  организмдердщ  ipin- 
niipyi  процестерше  байланысты.  Атмосфераны  табиги  жолмен 
ластайтындарга аэродланктондар, ягни, артурл! ауру к,оэдыратын 
бактериялар,  садыраук,улак,  споралары,  кейб)р  еамддктердщ 
тозацдары, сонымен к,атар космос шан-тозандары жатады. Космос 
шаны  атмосферада  жанган метеориттер  к;алдык,тарынан  пайда 
болады. Секундына атмосфера аркылы улкен жылдамдыкпен (11- 
ден 64 км/сек дейш) 200 млн-га жуык, метеориттер ауа кабатынан 
етin  отырады  да,  60-70  км  бииспкте  Ke6ici  жанып  улгередд. 
Fалымдардьщ айтуы бойынша тэулцтне жер бегше  1018 кшппром 
метеориттер тусед!.
Ж ыл  сайын  жерге  2-5  млн  тонна  космостык  шан  тусш 
отырады.  Табиги  шан  да  Жермен  жанасдан  атмосферанын 
курамдык балтне жатады. Ол ауада к,алкьш журепн ради у стары 
10 ,6-10 5 м шамасындагы белщектерден турады. Атмосферанын 
теменп щабаттарын ша имен ластайтьш кездердщ арасында шелдд 
дала  мен  баска  да  сусыз  даланы  айрыкдпа атап  кетуге  болады. 
Атмосферадагы  шан  буды  суга  айналдырумен  катар,  кун 
радиациясын  Т1келей  свдред!  ж эне 
Tipi 
организмдерд1  Кун 
сэулесшен коргайды. Заттардын биологиялык жолмен ыдырауы 
кеп  мелшерде куюртп  сутектщ,  аммиакгын.  кем^рсутектершщ, 
азот  оксидтершщ.  KeMipTeri  оксид!  мен  диоксидиин  жене  т.б. 
т у з
1
л уш е  ж ен е  оларды н  атм осф ерага  ту суга е  апарады. 
Атмосфералык,  ластануга  табнгаттын алапат  кубылыстарынын 
цосатын  улес>  айтарлык,тай.  Мысалы,  орта  есеппен 
жанартаулардын аткылау нетижеанде жылына атмосферага 30
-   150 млн/т газ жене 30  -  300 млн/т у сак, дисперсп кул тастальт 
отырады. Тек Пинатубо (Филиппин)  жанартауы атт^ылаган кезде 
(1997  ж.)  атмосфералык  ауага  20  млн  тонна  кугарт  диоксид! 
шыгарылды.  Жанартаулар  атк^ылаганда  атмосферага  б|ркатар 
химиялык, ластагыштар -  сынап, мышьяк.  к,ор} асын, селен тусед».
Ipi  орман  eprrepi  салдарынан  да  атмосфера  кеп  мелшердеп 
шанмен ластанады.
Кейб1р  галымдардын  айтуынша,  Ka3ipri  кездепдей  ауа 
райынын ыстык, болуы шамамен 55 млн жылдай бурый да болган. 
Солтуспк  тешзде,  каз
1
рп  Норвегия  аумагында  геологиялык, 
авария болып,  жаяартау  лавалары  улкен  мунай  кабаттарынын
156

астына  енген.  Нэтижесшде  атмосферага  2  млн  тоннага  жуык, 
буланган мунай ешмдер1 белшген. Сол кездеп осы жагдай неге 
альш келгеш,  канша уак;ытк,а созылганы белил! Атмосфералык, 
ауадагы сол шанды кулдер 200  ООО жылга созылган eAi. КазДрп 
урдкгпен,  алдагы  20  жыл  шпнде атмосферага  тагы  да  осындай 
молшерде ласгауыштар бэлшетш болады.
Атмосфералык;  ластанудын  антро’йогендгк  (жасанды) 
квздерше енеркэсштж кэсшорындар, кэлж, жылу энергетикасы, 
тургын уйлердд жылыту жуйелерД ауыл шаруашылыгы жэне т.б. 
жатады.  Тек енддрюпк кэсшорындардыц  гана  коршаган ортага 
эсер  етш  ластауын  мынадай  непзп  турлерге  бэлуге  болады: 
шигазат, материалдар, курал-жабдыктар, отын, электр энергиясы, 
су, калдыктар.  Атмосферага таралатындар:  газ, бу,  ауа тозаны, 
энергетнкалык:  шу,  инфрадыбыс,  ультрадыбыс,  AipiA, 
эл ек тр о м агн и т 
epic, 
жарык,  ультракулгш  жэне  лазерлД 
сеулелецадрулер  жэне  т.б.  Ауаны  ластайтын  компоненттердщ 
химиялык  курамы  отын-энергетика  ресурстарынын  жэне 
SHAipicre 
колданылатын  шиюзаттыц  турше,  оларды  эндейтш 
технологияга байланысты болады. Атмосферага белшетш 52 Гт 
элемддк антропогендж шыгарындынын 90%-ьш KGMip ккпггкьтл газы 
мен  су  буы  курайды  (булар  эдетте  ластагыштар  катарына 
юрг1з1лмейд1).  Техногенд1  шыгарындылардын  курамында 
б1рнеще мындаган косылыстар кездеседд. 
BipaK, 
олардын шпнде 
ен 
кэп 
мэлшерде, 
ягни, 
тонналап 
атмосферага 
шыгарылатындыларга  катты  белшектер  (шан,  тутш,  куйе), 
KeMipTeri  оксид1,  кушрт  дйрксидх,  азот  оксидтерь  фосфор 
косылыстары,  кую рто  сутек,  аммиак,  хлор,  фторлы  сутек 
жатады.
Галымдар,  экологтар  гана  емес,  жумысы  мунай  кен 
орындарымен  байланысты  кептеген  адамдар  -  мунай  енд1ру 
кезшде белппп шыгатын газдарды  пайдага асыру  (утилизация) 
мэселелергн квтерш жатыр. Уюмет теория жузгнде бул багыттыц 
мацызды екенш квптен 
6epi 
айтуда. Turn алгашкы жобалардыц 
6ipiH  6eiciTin, 
мумкшдншше  жакын  арада 
ic 
жузшде  колга 
алынатынын  да  айтты.  Алауларда  газдарды  жагу  аркылы 
Казакстан багалы энергетикалык ресурстардан кагыльш отыр.
Мунан баска  бул газ ластаушылардыц 
6ipi 
ретшде планета 
температурасыныц езгеруше эсер ететш куатты квздердвд 
6ipi. 
Сонгы  уакытка  дейш  республикада  атмосфералык  ауаны  ен 
катты ластайтын кездерге, acipece, кулл кеп шыгатьш квм1рдердД
157

пайдаланатын  жыл у  энергетикалык,  кешендердд  де  жатк,ызып 
келд!.  Экономикалык,  дагдарыс  кезшде  к,алада  амалсыздан 
кептеген  енеркэсш  орындары  токтап  цалды.  Алайда  кала 
атмосферасы ндагы  кем1ртеп  оксидд  мен  азот  океиДгнан 
мелшершщ артуы саны куннен-кунге кебейе тускен автокелжтер 
есебшен болды.
Казак, станнын  улкен  калаларында  кеп  тараган  химиялык, 
ластаушы  -   куюртп  газ  (кугартп  ангидрид).  Зертгеулер  екле 
паталогиясы мен атмосферальщ ауанын ластануыньщ арасында 
тжелей  баиланыс  бар  екенш  керсетедд.  Куюртп  ангидридтщ 
мелшершщ  кебекн  бронхиалды  астма  мен  созылмалы  бронхит 
ауруынын аскьшуына алып келедд (10 кесте).
10 кесте
Ласталган атмосфера ауасыньщ кеп таралган турлер1 жене 
олардын адам организмше ecepi
Ластаушылар
Кездер]
Эсер!
Альдегидтер
Автокелш туПндерь 
кыздыру кезшде 
майлардьщ булшу!
Тыныс алу жолдары 
тшркенем
Аммиак
Жарылыс кезшдеп жане 
тынайткыштар  себу 
кезшдеп химиялык, 
процестер
Тыныс алу 
жолдарынын 
кабыиуыи тудырады
Арсиндер
Мышьяк  кьппкыл жене 
металла р ещиру
Буйрёкп  закдямданды, 
каннын кызыл клет- 
каларьшын бузылуы
KeMipreri
оксид!
Автокелйсген белшетш 
тутшдер
Кандагы оттепнщ 
медшерше эсер етеда
Хлор
Экпен жумыс
Кездщ шырышты 
кабыгы мен тыныс 
ал у жолдары 
ауруларын тудырады
Фторлы
сутек
Мунай  тазалау, 
алюминий  енддру
Ас цорыту жолдарьш 
кабындырады
Куюртп
сутек
Мун&й  тазалау, 
битумды  KaMip
1
Адамнын кускысы 
келедг, тамак пен 
коздш ттркеиу!
156

Ластаушылар
Кездер!
0 c e p i
K e M ip T e r i
оксид!
Автокелж 
T y r iH A e p i, 
K e M ip A i 
жагу
©кпедеп жумысына 
эсер етед
1
Фосген
Химия  енеркэаб1
Ж етелу,  екпенщ 
T iT ip K eH y i
Куюрт
Д И О КС И Д1
Мунай  мен  кеш р  жагу
Адамнын  к,уск,ысы 
келш кеуде клеткасы 
кысылады, басы 
ауырады,
Кул, тутш, 
кара  куйе 
белшектер!
Калдыктарды  жататын 
ошактар,  барлык 
енеркэсш орындары
Кез бен тыныс алу 
жолдарын 
ттркенд^редд
Индустриалды  дамыган  елдерде  атмосфераны  ластайтын 
нег1зг1 кездер —
 автокелжтер, транспорттын баска турлерд жене 
ендгрк: орындары.  Зерттеу  мэлшеттерД бойынша антропогендж 
эсерден  атмосферага  жыл  сайын  25,5  млрд.  тонна  кемДртеп 
оксидд,  190 млн тонна куюрт оксидд, 65 млн тонна азот оксида,  1,4 
млн  тонна  хлорлы  жэне  фторлы  квмДртектер  (фреондар), 
кещрсутектщ. к,оргасыннын органикалык, косылыстары,  сондай- 
ак, к,атерл
1
 iciK ауруын тудыратын канцерогендд заттар белшедь 
Ен  таза  ауа  мухит  бетшде.  Ауылды  ж ерлерде  ауа 
курамындагы шанды коспалар мухит беттмен салыстырганда  10 
есе, кйшпрш калаларда 35 есе кеп. Ал улкен калалар устшен кара 
туманды  байкауга  болады.  Мунда  шанды  коспалар  мухитпен 
салыстырганда 200 еседен аса кеп. Лас ауа ipi калаларда  1,5-2 км 
биштжке дешн созылады. Бул лас туман жазда кун сэулесшщ 20%, 
ал кыстын куш онсыз да кун сэулеа аз болгандыктан жартысын 
Шбермей устап калады.
Автоквлштерден белшетш заттар. 3p6ip автокелж жылына 4 
тонна ауа жутып, 800 кг кемфтеп оксидш, 40 кг азот оксидш жэне 
200 кг-дай эртурл! кем1рсутектерд1 атмосферага беледь
Автокелжтерден  белшетш  газдар  —
  200-дей  заттардын 
коспалары.  Мунда  отыннын  толык  жэне  жартылай  жанган 
етм дер!  — кем1рсутектер  болады.  Транспорт  моторы  жай 
айналымда,  жылдамдык  алар  кезде  жэне  кептелкгге  турганда 
Коршаган ортага кем1рсутектер кеп белшедд. Осындай жагдайда 
отын толык жанбайды да, лас ауа  10 есе кеп белшедд.
159

К а л ы п т ы   ж а г д а й д а   к о з г а л т к ы ш т а н   б е л ш е т ш   газд ы н  
курамында СО , -   2,7% болса,  жылдамдыкты туарген жагдайда - 
СО., 3,9%-га,  ал  ж ай козгалган кезде -  6,9% дейш кебейедь
П  валентт!,  IV  вал ен тп   СО, ауага  Караганда  салмагы  ауыр, 
ж ердщ   бетш е  жак,ын  жиналады.  Сондыктан  тротуарда,  бесж- 
арбада  отырган  нересте  СО,-ын  анасынан  кеп  жутады.  Адам 
организмше  жагымсыз  эсерлердщ   6ipi  -   келистерден  белшетш 
г а з   к у р а м ы н д а   кеп   к е з д е с е т ш   к о р га с ы н   ж е н е   он ы н  
бейорганнкалык, турдеп формалары.  Ауадагы коргасын мелшер! 
кебейген  сайын  онын  мелшер
1
  адам  канында  да  кебейе  тусед]. 
Н э т и ж е с ш д е   к а н н ы н   о т т е п м е н   к а н ы гу ы   н аш ар л ап , 
ферменттердш белсенддлш  темендейд!.  Ал  бул  ез  кеэегшде  зат 
алмасу процесшщ бузылуына алып келедь Сондай-ак, П валентп 
С О -да  кандагы   гем оглобинм ен  к,осылып  баска  м уш елерге 
о т т е п н щ   ж етгазалуш   киы ндатады .  Т ранспорттан  белш ген 
газдарды н  курам ы нда  одан  баска  mci 
K ynrri, 
TiTipKeHAiprim 
альдегидтер  (акролен,  формальдегид)  болады.  М унан  баска 
белшген лас газдардын курамында отыннын тольщ жанбауынан 
ы ды рап  б»тпеген  кем грсутектер  болады .  Н еп зш ен   этилен 
катарына жататын гексан мен пентан. Отыннын толы к жанбауы 
себебш ен  квм1рсутектерд1Н  6ip  бел^п  курамында  шайырлы 
заттары  бар  кара  куйеге  айналады.  Егер  автокелттщ   моторы 
нашар жумыс кггейтш болса белшетш шайырлы заттар мен кара 
куйенщ  мелш ер
1
  де  согурлым  кеп  болады.  Мундай  жагдайда 
машинанын артынан будактап кара тутш шыгады.
К елж   ту т
1
Н
1
  курамында  бензннге  косылатын  тетраэтил- 
Коргасыннын жануьгаан бейорганнкалык коргасын да белшедь  1 
литр бензин курамында  1  гр тетраэтилкоргасын болады. Бензнннш 
курамына  тетраэтилкоргасынды  антидетонатор  репнде  косады. 
Т етраэтилкоргасы нны н  ж ануы   кезш д е  белш ген  коргасын 
косылыстары буюл планета атмосферасына таралады. Сонгы  100 
жыл шпнде Гренландия муздыктарында коргасьгннын мелшер! 5 
есе,  ал судагы 
epireH 
косылыстарынын мелшер! сонгы  20 жылда 
мухитта  10  есеге кебейген.  Атмосферага белшетш  коргасыннын 
86% автокалпсгерДен белшедд.
Аэропорттарда  ушактардын конган  жэне ушкан  кездер>нде 
де  ластаушы  газ дар  мейлшше  кеп  белшед
1
.  Мысалы,  «Боинг» 
ушагынын ушуы кезшде белшген зиянды заттардын мелшер! 6ip 
мезетте оталган 6830 «Фольксваген» автокелтнен шыккан зиянды 
заттар мелшерше тен.
160

Алматы  к,аласында  атмосфераны  ластаудын  20%  жеке 
секторлар мен жыл у энергетикалык, жуйелердщ енлпсше тисе, 
80% - автокелжтердщ ешшсшде. Коршаган ортага жанусыз калган 
кем!рсутектер
1
  мен  олардын  толык,  жанбауынан  шык,к;ан 
ешмдердщ мелшерД бензинмен журетш автокелжтерде дизелым 
автокелжтерге Караганда анагурлым кеп.
Автокелжтердщ коршаган ортага жагымсыз 
ecepiH 
темендету
—
  турак,ты  K,OFaM курудын манызды шарты.  Сондык,тан  K,a3ipri 
танда жанармайды аз жумсайтын автокелжтер улплерД жасалып, 
бензиндд суйылтылган газга  алмастыру,  бензиннщ орнына мал 
азьщтык,  (кызылша,  жугерД)  есдмдж майларын пайдалану колга 
алынуда.
внеркэсттш ластану.  K,apa металлургия.  Шойын  балк,ыту, 
оны к;урьшща к,айта ендеу кезшде де атмосферага лас тутш кеп 
белшедд.  1  тонна  шойынды  балкыту  кезшде  4,5  кг  шан,  2,7  кг 
куюртп газ, 0,5-0,1  кг марганец белшедд. Онымен коса коршаган 
ортага  б1раз  мелшерде  мышьяк,  фосфор,  сурьма,  коргасын 
к,осылыстары, сынап парлары, шайырлы заттар белшед
1
.
Tycmi металлургияда атмосфераны шацмен, газбен ластау кезД 
болып  табылады.  Тусп  металлургиядан  атмосфералык,  ауага 
шацды  заттар,  мышьяк,  коргасын  жене  т.б.  заттар  белшедь 
Электролиз  арк,ылы  алюминий  алу  кезшде  де  электролиздж 
ванналардан  кептеген  шацды  жэне  газды  фтор  к,осындылары 
белшедд.  1 тонна алюминий алу уппн электролиздердщ Typi мен 
к,уатына  байланысты  33-47  кг  фтор  жумсалып,  оныц  65% 
Коршаган ортага тарайды.
Казакстан территориясьшда тусп металлургия уш аймак,та —
 
Орталык.  Шыгыс  жэне  Оцтустш  Казакстанда  орналаск;ан. 
Оцтустж  Казакстанда  кен  орындары  Жоцгар  Алатауы  мен 
Каратауда  кездесед!.  Тусп  металлургияныц  енеркэсш 
орындарьшда Менделеев таблицасындагы элементтершщ 74 Typi 
енддр1ледд. Тусп металдарды енддру улкен мелшердеп энергияны 
кажет  етед1.  Сондык;тан  мундай  eHAipic  орындары  электр 
энергиясынын кезше ж акын салынады.
KeMip енеркэабшде
 
ласгаушы кез
1
 болып терриконниктер  -  
бос жьшыстарда ездшнен жануынан узак уакьгг бойы KeMip мен 
пириттщ  жануы  журедь  Нэтижесшде  куюртп  газ,  KeMipTeri 
оксидд, шайырлы заттардьщ к,осылыстары белшедд.
Мунай  engipy,  ендеу, мунай химия  енеркеабi  атмосфералык, 
ауага  кем1рсутектер,  куюртп  сутектер  жэне  баск,а  да  nici
161

жагычсыз  заттар  бвлед!.  С интетикалык,  каучук  заводтарынан 
ауага  -   стирол,  дивинил,  толуол,  ацетон,  изопрен  жане  т.б. 
белш едк  90-шы  жылдардын  сонында  жасаган  зерттеулер 
бойынша  Кдзакстаннын  Каспий  ещрщдеп  тек  мунай  вщддрепн 
орындарынан жылына атмосферага  184 ООО тонна артур/и зиянды 
заттар  белш едк   Ал  K;a3ipri  кезде  мунай  енд1ретж  кен 
орындарынын  саны  да,  енд1ретш  мунайдын  мелшер
1
  де  ол 
кездепден  кебейе  тусп.  АКШ-та  коршаган  ортаны  ластаганы 
ушш занды тулгалар мындаган доллар айып пул телейтш болса, 
6i3AiH ел1М1здеп теленетш айып пул мелшер1 одан жуздеген есе 
аз. Сондыктан-да инвесторлар сузплердд орнату, ауыстуру жане 
коршаган  ортага  белшетш  ластануды  азайту дын  орнына,  оган 
Караганда айып пул  гелеудд жен санайды.
Л'урылыс материалдары  внерквабшде  цемент  жане  курылыс 
материалдарын  енддру  кезшде  де  коршаган  ортага  зиянды 
шандар  белш едь  Мундай  шандар  н е п зп   технологиялык 
процестер - жартылай дайын ешмдердд, шигазаттарды майдалау, 
темпера гуралык ецдеу кезшде белшедь
Химия  eHepiiaci6i  (пластмасса,  майлайтын  материалдар, 
турмыстык химия заттары жене т.6.); Бул енеркэсш саласынан 
белшетш  зиянды заттар адам организм! ушш каушплерддн 6ipi. 
Химиялык енеркэсштерден коршаган ортага IV валентп кешртеп 
оксид), IV валентп азот оксидд, куюргп ангидрид, аммиак, куюргп 
сутек,  хлорлы,  фторлы косылыстар жене т.б. белшед
1
.
Ipi  куюрт  кышкылды  цехтар  Жезказган  мен  Балкаш  мыс 
балкы ту  комбинаттарында,  ©скеменнщ  коргасын-мырыш 
комбинатында, Актебе жане Жамбыл суперфосфат заводтарында 
салынган.
Атмосферада  кую ргп  газдар  узак  сакталмайды.  Ауа  райы 
кургак  жагдайда  2-3  аптадан,  ылгалды  жане  атмосферада 
аммиак болган  жагдайда  бфнеше  сагаттарга дейш  сакталады. 
Атмосферадагы  ылгалмен  арекеттес1п  -   каталитикадык> 
фотохимиялык  реакциялардын  эсерш ен  тотыгып  H,SOt 
ер
1
тшдкзн туэед!. Сейтш бул косылыстын к ауп тл т арта туседд. 
Кукдртп  косындылар ауа  массасымен 6ipre ж ел аркылы кеппп 
сульфатты  формаларга  ауысады.  Олардын  кешуд  желдщ 
жылдамдыгы  10  м/сек  жагдайда  750-1500  м  биигпкте  журеж
1
. 
Куюргп  газдардын  таралуы  300-400  км  кашыктыкка  дейга 
жегши.
Куюргп косылыстар адамдар мен жануарлардын тыныс алу
162

жолдарына эсер етш тыныс алуды киындатады.  ©амдщтерде 
хлорофиллдердщ бузылуьша эсер етш нэтижесшде фотосинтез 
цроцеа  нашар  журед!,  есу баяулайды,  агашты  есамджтердщ 
сапасы  тэмендеп,  ауыл  шаруашылыгы  дакылдарыныц  е ш т  
азаяды.  Атмосфералык;  ауа  курамында  куюрттщ  кэп  болуы 
металдардын таттануъш (коррозия)  удете Tycin, гимараттардыц, 
ескерткыцтер дщ ,  енеркэсш  буйымдарынын  сапасын 
тэмендетёдЬ  © неркэспт  аудандарда,  ауылды  жерлермен 
салыстырганда темф  20  есе,  алюминий  100  есе тез  таттанып 
бузылады.
Энергетика  энеркэсштщ  барлык,  салаларынын  —
 
транспорттьщ, коммуналды жэне ауыл шаруашылыгыньщ енбек 
ешмдЬипн арттыратын, халыктыц эл-аукатын кэтерш, дамуына 
ык,пал ететш непзп козгаушы куш. Отын-энергетикалык, кешен
—
 жанармайларды барлау жэне энддру, тасымалдау, тарату жэне 
пайдаланудан туратын салааралык жуйе.  Булардын  курамына 
отын  внёркэсдб!  (мунай,  газ,  кем1р)  жэне  халык 
шаруашылыгындагы  баска  салалармен  тыгыз  байланысты 
электроэнергетика гаредд.
Казакстанныц  экономикасы  мен  енеркэс1бшщ  дамуына 
республикадагы  мол  табиги  байлыктар  себеп  болып  отыр. 
Мысалы,  Караганды 
KQMip 
бассейншде  кэмДрдщ коры  51  млрд 
тоннаны  курайды.  Костанай  облысындагы  коры  бай 
T e M i p  
рудалары жэне 
TeMipray 
металлургия комбинатыньщ салынуымен 
Караганды кешр бассейншщ мацызы арта тусп.
Сонымен  катар  энергетиканын  коршаган  ортаны  отыннын 
органикалык  турлершщ  вщмдёр&мен,  ондагы  зиянды 
Коспалардьщ болуымен, жылу калдыктарымен ластауда да улеа 
кэп.  Бук1л  пайдаланатын  энергоресурстардын  25%  электр 
энергиясынын  улесше  тиедь  Калган  6iAiri  (75%)  SHAipicTiK, 
турмысгык жылуга, транспорт, металлургия, химиялык процестер 
улесше тиед!. Жыл сайын дуние жузшде 25 млрд тоннадан аса 
энергия пайдаланылады. Энергетиканын коршаган ортага scepi 
отыннын тургне байланысты.
Цатты  отынды  жакканда  атмосфералык  ауага  толык 
жанбаган отыннын кулдд белшектлршен 6ipre кугартп ангидрид, 
азот оксид1, фторлы косылыстардыц кейб1р коспалары белшедд. 
Кейб1р жагдайларда отын кулшщ курамында мунан да улы заттар 
коспалары кездеседь Мысалы, Донецк антрациттершщ курамында 
6ipa3 
мэлшершде мышьяк кездессе, Егабастуз KeMipi кулшде -  бос
163

кремний диоксид! бар.
KeMip  — планетада  ен  кеп  тараган  к,азбалы  отын.  Keft6ip 
мамандардын  айтуы  бойынша  кемрщ н  коры  400-500  жылга 
жетед!. Кем^рдщ мунайдан тагы 6ip артьщшылыгы, ол дуние жуз! 
бойынша  йркёлга  таралган  жане  мунайга  Караганда  арзан. 
Бурынгы КСРО кезшде ipi жылу-энергетикалык; кешендер елдщ 
шыгысында  орналасты,  мысалы  Еюбастуз,  Канск-Ачинск  кен 
орындары.  Ашьгк, адюпен енд1р1летш буюл  кемфдщ терттен 6ip 
белш Еюбастуз кен орнынын енппане келетш. Мундагы К£мфдщ 
к;оры  шамамен  9  млрд  тонна  деп  саналады.  Алайда  бул  кен 
орнынан алынатын кешрден кул кеп шыгады  (50% дейш).
Торф  (шымтезек).  Э нергетикалы к  тургы дан  торф ты  
(шымтезекп)  кёшнен пайдаланудын коршаган ортага типзетш 
жагымсыз жактары кеп.  БДршппден-, су экожуйелершщ режим
1 
бузылады,  сол  жерДщ  топырак  жабыны  мен  ландшафтынын 
езгеруше алып  келедь  Жергшкт4  жердеп  тущы  су кездёртщ  
жэне  ауа  бассейншщ  сапасын  темендетт,  ол  жерде  тхрпшйк 
ететш жануарлардын ёшрще де кауш тенддредд. Сондай-ак оны 
сактау  жэне  тасымалдау  кезшде  де  экологиялык,  меселелер 
туындайды.
Суйык  отындарды  (мазут)  жакканда  атмосфералык  ауага 
куюртп  ангидрид,  азот  оксид!,  толык  жанып  бггпёгён  отын 
ен1мдер1, ванадий косылыстары,  натрий туздары белшедд. Суйык, 
отын  кем1рге  Караганда  бдршама  таза,  калдыктар  рет
1
нде  кеп 
жерд!  алып  жататын,  ж ел  турса  желмен  6ipre таралатын  кул- 
кокыстар белмейдц Алайда суйык, отын экономикалык тургыдан 
кымбат болгандык,тан тшма'з. Д.И.Менделеев айткандай,  мунай 
жагу -  пеште (ошак,та) ассипшцияларды ертеумен бфдей.
Табиги газ.  Кем!рд1 табиги  газбен ауыстыру енбек енЫдшпн 
арттырып,  шыгын  азайып  ёншдердШ   (металл,  курылыс 
материал дары)  сапасын  кетередь  Ен  Hferasrici  к,аланын 
экологиялык; ахуалын жак,сартады. Сондыктан сонгы кезде кеййр 
мен мунай ешмдершщ орнына табиги газ кеп пайлаланылуда. Егер 
KeMip 
ж а к м н   кезде  атмосферанын  ластануын  I  б1рлш  деп 
есептесек, мазутты жак,к,анда -  0,6, табиги газды пайдаланганда
—
  0,2-ге тен.  Табиги  газды  пайдаланганда  атмосфералык  ауага 
зиянды N20 3 (азот оксида) белшед1, 
6ipaK, 
кемДрмен салыстырганда 
MeAmepi 20%-га темен.
Электроэнергетиканын  непзш  жылу  электр  станциялары 
к, у райды.  Булардын  улесше енд!р
1
летш жалпы энергиянын 70%
164

келедд. Жылу стандиялары жалпы энеркэсштен белшетш зиянды 
к,алдык,тардыц  29%-ын  бэледд.  Олар  ездер!  орналаскан  жердщ 
айналасына, биосферага айтарльщтай эсер етедд. 0cipece, сапасы 
твмен  отындармен  жумыс  жасайтын  электр  станциялары  аса 
K,ayixrri. Мысалы,  1  сагат шпнде 1060 тоннасы жагылган Донецкд 
кэмаршен  к,азандык,тардан  34,5  т  к,о^ыс,  газдарды  99%-га 
тазалайтын  электрсузгшггердш  бункерлершен  193,5  т  кул,  ал 
муржалары  арк,ылы  атмосферага  10  млн/м3  тутпш   газдар 
белшедд.  Жылу  станцияларынан  белшген  агынды  судын  жэне 
территориядагы жанбыр суынын к,урамындагы ванадий, никель 
фтор,  фенолдар  жэне  мунай  енгмдер1  су  айдынына  к,осылып 
судын сапасына, су организмдершщ таршшггне эсер етш, жыл улы 
ластануга  алып  келедк  Кандай  да  6ip  заттардын 
концентрадияларынын  кебекм  нэтижесшде  судын  химиялык, 
к,урамы  ©згерга,  ол  ©з  кезег1нде  бактериялар  мен  су 
организмдершщ  турлщ  к,урамы  мен  санына  ж эне  су 
айдындарынын  ©здишен  тазару  йроцестершщ  бузылуына, 
санитарлык, жагдайыньщ нашарлауьша алып келу1 мумкш.
Жылу электр станциялары к,ызган пармен к,озгалыск,а келетш 
турбиналардын кемепмен энергия бередд. Турбиналарды унем1 
сумен  салк,ындатып  отыру  керек.  Сондыктан  жылу 
станцияларынан су айдынына, эдетте 8°С-12°С-к,а жыльшган су 
белшедд.  Ал  ipi жылу  станциялары  мен  АЭС-тер судын  улкен 
мелшерш кажет  етедд.  Олар 80-90 м3/сек  жылы суларды белш 
шыгарады. Су айдынында температураньщ кетер1лу1мен олардьщ 
табиги гидротермиялык, режим1 бузыльш судын «гулдеуше» альш 
келёдь.  Суда  газдардын  еру  к;абдлет1  темендейд1,  судын 
физикалык;  к;асиет1  езгерш  ондагы  барлык,  химиялык  жэне 
биологиялык,  процестер  жылдам  журедь  Судыц  тунык,тыгы 
бузылады,  к;ышк,ылдыгы  езгеред1,  жещл  тотык,сызданатын 
заттардыц  ыдырау  жылдамдыгы  артады  жэне  фотосинтез 
процесшщ журу! темендейдд.
Кен  байытатын,  мунай  этмдерш  энд1ретш  жэне  оларды 
ендейтш  энеркэсш  орындарын  к,алдыгы  аз  немесе  к,алдык;сыз 
технологияга 
Kemipy, 
автокелжтерден,  ушак,тардан,  жылу 
кдзандык,тарынан белшетш газтэр1здД, ауа тозацы, ауыр металдар, 
фенолдар  жэне  т.б.  зиянды  заттардын  шекп  мэлшерден  асьш 
кетпеуш  бакылау  атмосфераны  к,оргаудьщ 
Heri3ri 
шаралары 
болып табылады.

жүктеу/скачать 10,25 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: