Сборник статей (часть 2) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк 73 и 66

304
әлеуметтік саланың модернизациялануынан көре аламыз. Осы күрделі институттық өзгерістерді 
білім  институтынан  да  байқаймыз.  Оған  дәлел  –  1991  жылдан  басталған  білім  беру  жүйесін 
реттеуші заңнамалық актілерге өзгерістер мен толықтырулар енгізу.
Қазақстан  Республикасының  «Білім  туралы»  Заңының  үшінші  бабында  көрсетілгендей 
білім беру саласындағы мемлекеттік саясаттың бірінші принципі – баршаның сапалы білім алуға 
құқықтарының теңдігі. Қазақстан Республикасының әрбір азаматы өзі қалаған мамандық бой-
ынша кез келген білім ордасында мемлекеттік грант немесе ақылы түрде білім алуға құқылы. 
Бәсекеге  қабілетті  ұрпақты  қалыптастыруда  сапалы  білім  ең  құнды  капитал  болмақ. 
Сәйкесінше,  90-шы  жылдардағы  басталған  білімді  реформалау  саясатының  да  мақсаты  әр 
Қазақстан Республикасы азаматы үшін сапалы білім алудың ыңғайлы жолын ұйымдастыру бо-
латын. 
Ел азаматтарының білімге қолжетімділігін арттыру мақсатында білім беру гранттарымен 
қатар білімді несиелендіру саясаты да қолданыла бастады. 
Білім беруді несиелендірудің негізгі мақсаты – оқу ақысын төлей алмайтын талапкерлер 
үшін көмек көрсету. 
Білім  беруді  несиелендіру  Қазақстан  үшін  әлі  де  даму  үстіндегі  процесс  болса,  әлемдік 
тәжірибеде  кеңінен  қолданылып  отыр.  Мысалы,  АҚШ,  Германия,  Швеция,  Австралия,  Лат-
вия, Эстония елдері үшін білім беруді несиелендіру реттелген процесс ретінде қолданыста де-
сек қате болмас. Әрине, әр елдің білім беру саласындағы мемлекеттік саясатына байланысты 
несиелендіру жүйесінде де ерекшеліктер бар. Мысалы, АҚШ-та Үкімет қолдауымен алынатын 
білім беру несиесімен қатар, жеке несиелендіру шарттары да қарастырылған. Германияда білім 
беру несиесі көп жағдайда әлеуметтік жағдайы төмен отбасынан шыққан талапкерлерге басым 
көңіл бөледі. Ал, Швецияда студент оқу мерзімінде өтейтін шығындарын жабу үшін несие алу 
мүмкіндігіне ие [1]. 
Жоғарыда  аталған  елдер  арасында  білім  беруді  несиелендіру  саясаты  әртүрлі  жолмен 
жүргізілгенімен  де,  олардың  арасында  несиені  қайтару  мерзімі,  сонымен  қатар  кепілдемелік 
мерзім беру секілді ұқсастықтар да бар.  
Қазақстан үшін білім беруді несиелендіру жаңа саясат емес. 1999 – 2005 жылдар арасында 
білім саласында ең алғашқы рет жастарды тегін білім берумен қамтамасыз ету үшін білім беруді 
несиелендіру жүргізіле бастады. Білім беруді несиелендірудің алғашқы шарттары 1999 жылы 
Қазақстан Республикасының «Білім туралы» № 389-I Заңының 4 бабында көрсетілген. Еліміздегі 
осы  білім  беруді  несиелендіру  қызметін  атқаратын  қаржы  орталығы  туралы  алғашқы  құжат 
ҚР Үкіметінің 2000 жылы мемлекеттік мекеме «Қаржы орталығын» құру туралы қаулысымен 
бекітілген болатын [2]. 
Мемлекеттік грант, несие немесе ақылы түрде білім алу еліміздегі жастарға барлық уақытта 
білім алуға мүмкіндік берген. Әрине, кез – келген жаңа идея әр уақытта жетілдіруді талап ететін 
анық. Білімді жетілдірулер нәтижесінде реформалау басталған кезеңдегі білімді несиелендіру мен 
қазіргі таңдағы несиелендірудің мәні өзгермегенімен, шарттары елеулі өзгерістерге ұшырады. 
1999–2005 жылдар аралығындағы жүргізілген жастарды білім беру несиесімен қамту сая-
саты бойынша несие де білім гранты секілді мемлекеттік тапсырыс бойынша жүргізілетін және 
бөлінетін несие көлемі шектеулі болды. Несиелендірудің негізгі принципі бойынша мемлекеттік 
конкурстан грант иелене алмаған талапкерлер несие алу конкурсына да грант конкурсы секілді 
қатысып, тегін білім алу құқығына ие болып отырды. 
2005  жылы  Елбасы  Н.Ә.Назарбаевтың  «Қазақстан  экономикалық,  әлеуметтік  және  саяси 
жаңаруының (модернизацияның) жедел даму жолында» Қазақстан халқына жолдауына сәйкес ҚР 
Білім және ғылым министрлігінің мемлекеттік білім беру несиесімен оқытылатын студенттерді 
мемлекеттік грантқа ауыстыру туралы №648 Бұйрығымен күндізгі мемлекеттік несие арқылы 
оқытылып отырған жоғарғы оқу орнының барлық студенттері мемлекеттік грантқа ауыстырыла 
бастады [3]. 
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 1 маусымдағы Қазақстан Республикасы 
Білім және ғылым министрлігінің «Қаржы орталығы» мемлекеттік мекемесін қайта ұйымдастыру 
туралы № 541 қаулысына сәйкес, Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 

305
«Қаржы  орталығы»  мемлекеттік  мекемесі  «Қаржы  орталығы»  акционерлік  қоғамына  ауы-
суы арқылы қайта құрылды. Осы қаулыға сәйкес білім беруді несиелендіру саясатын да қайта 
қарастырылды. Яғни, білімге несие алу осы уақыттағы сипатынан өзгере бастады, енді әр талап-
кер өз қалауымен білім алуға несие рәсімдеу құқығына ие болды [4]. 
Қазіргі  «Қаржы  орталығы»  АҚ  жарғысына  сәйкес  екі  бағытта  жұмыс  атқарады:  1)сту-
денттерге екінші деңгейлі банктер беретін несиелер бойынша кепілдіктерді беру; 2)Білім және 
ғылым министрлігінің жаңа бұйрығына дейін берілген мемлекеттік білім беру және студенттік 
несиелердің қайтарылуын қамтамасыз ету. 
Заманауи сипатқа ие болып отырған несиелеудің бұл формасы үш жақты келісіммен, яғни 
«талапкер», «екінші деңгейлі банк», «қаржы орталығы» арқылы жүзеге асырылатынын айта кет-
кен жөн. Бұл процесті төмендегі кесте бойынша көрсетсек болады:
ала к
: н
и ал
ш н
жа а
ак
н анкк
а
ы а ы
Ек нш
йл к анк:
н
и
ойынша к
л
ж н н
н м н
а жы
о
алы ына ж
Ек нш
йл к анк:
а жыны
м
й
ж н
а ыз
а
ы а ы
а жы о
алы ы:
н м
а а ы ы , анкк
к
л к м н
м
н
Елімізде  білім  беру  несиелерін  рәсімдеуші  қызметті  белсенді  атқарушы  екінші  деңгейлі 
банктер қатарына «Қазақстан халық банкі» АҚ, «Тұран Әлем банкі» АҚ, «Альянс Банк» АҚ 
және «Сбербанк России» АҚ жатқызуымызға болады. Бұл банктердің қарызгерге қояр талабы 
көп жағдайда бірдей болғанымен, пайыздық үстемелері әртүрлі. Пайыздық үстемелер 9% – дан 
басталып, 15% – ға дейін келтірілген. 
Жоғарыда көрсетілген несиелендіруші банктердің ішінде талапкердің әлеуметтік жағдайына 
да мән беретін банктер бар. Мысалы, «Альянс банк» АҚ отбасылық жағдайы нашар, мүгедектігі 
бар,  ата-анасының  қарауынсыз  қалған  және  көпбалалы  отбасынан  шыққан  балалардың  білім 
беру несиесіне өтініш бере алатындығын өз талаптарында көрсеткен. 
Сөзімізді қорытындылай келе білім беруді несиелендіру саясатының жастарға берер пайда-
сы туралы айтатын болсақ:
• Талапкердің өз қалауы бойынша жоғары оқу орнын таңдау мүмкіндігі. Қазіргі мәртебелі 
жоғары  оқу  орындарындағы  оқу  құнының  жоғары  болуы  көптеген  талапкерлерді  таңдау 
мүмкіндігінен  айырады.  Осы  жағдайда  талапкерде  білім  беру  несиесін  рәсімдеу  арқылы 
оқу  ақысын  өз  жауапкершілігіне  алып,  қалаған  мамандығына  және  жоғары  оқу  орнында  оқу 
мүмкіндігі бар. Әрине, студенттің жоғары оқу орнын таңдауында ұлттық біріңғай тестілеу ба-
рысында жинаған жалпы үлгерімі де рөл атқарады. Талапкер оқу орнын және мамандық таңдау 
барысында ең алдымен өз үлгеріміне сәйкес таңдау жасайды. Егер талапкер ҰБТ барысында 
жоғары үлгерімге ие болған болса, онда жоғары оқу орнын және мамандықты таңдау студенттің 
өз  қолында.  Ал,  талапкердің  ҰБТ-дан  жинаған  балы  төмен  болатындай  болса,  біріншіден 
банктердің, екіншіден, жоғары оқу орнының талабына сәйкес келмегендігінен таңдау мүмкіндігі 
шектелуі мүмкін. Мысалы, елдегі білім беруді несиелендірумен айналысатын екінші деңгейлі 
банктердің талабы бойынша талапкердің ҰБТ-да көрсеткен үлгерімі 50 баллдан 65 баллға дейін 
болуы тиіс.

306
•  Отбасылық  жағдайдан  тәуелсіз  білім  алу.  Күтушісіз  қалған  балалардың,  ата-анасы 
мүгедек,  ата-анасы  зейнетақы  жасындағы,  көпбалалы,  толық  емес  отбасында  тәрбиеленген 
талапкерлердің енді отбасы мүмкіншілігіне қарамастан білім алуы.
•  Несиені  өтеудің  икемділігі.  Несиені  қайтару  мерзімінің  ұзақтығы  республикамыздағы 
несиелендіруші банктерінде 17 жылға дейін. Сонымен қатар, несиені өтеу барысында жеңілдіктер 
мерзімдері де қарастырылған. Мысалы, негізгі қарызды өтеу оқу орнын бітіргеннен кейін алты 
айдан соң басталады. «Альянс банк» АҚ студенттерге қосымша жеңілдіктер ретінде мерзімін 
ұзарту  шарттарын  да  қарастырған.  Егер,  студент  әскери  қызметке  шақырылатын  болса,  бала 
босану және күтімі бойынша демалысқа шыққан жағдайда студенттің несиені қайтару мерзімі 
қайта қарастырылады және созылады. 
Білім беруді несиелендірудің артықшылықтары басым түскенімен де, әлі де болса жетілдіруді 
талап ететін сұрақтардың бар екені айта кеткен жөн. Қазақстандық банктер жүйесі үшін қазір 
кең  талқыға  түсіп  отырған  мәселе  –  алынған  несиелердің  қайтарылуы.  Әрине,  білім  беруді 
несиелендіруде бұл мәселе әлі тәжірибеде байқалып отырған жоқ. Бірақ, банктердің басқа да 
несиелік қызмет көрсету түрлерінде бұл сұрақ ауқымды мәселе екендігін осы жылғы Ұлттық 
банк құрып отырған мәселелі несиемен жұмыс жасаушы Фондтың ашылуынан байқауымызға 
болады. 
Қазіргі жас ұрпақ – мол мүмкіндіктерге ие ұрпақ. Бәсекеге қабілетті, білімді болуға, сапа-
лы өмір сүруге ұмтылу әр адамның өз қолында, өз талабында. Жастардың еліміздің кез – кел-
ген жоғары оқу орнында білім алуы үшін мемлекет тарапынан мемлекеттік грант қаржысынан 
бөлек, білім беру несиесін қарастыру бұл – үлкен жетістік. 
пайдаланылған әдебиеттер:
1. Сурмакова Е.В. Финансирование высшего образования: зарубежная и отечественная практика // Высшее 
образование сегодня. 2003. № 4. С. 33-39.
2. Закон Республики Казахстан от 7 июня 1999 года № 389-I «Об образовании».
3. ҚР Білім және ғылым министрлігінің 2005 жылғы №648 «Мемлекеттік білім беру несиесімен оқытылатын 
студенттерді мемлекеттік грантқа ауыстыру туралы» Бұйрығы.
4.  Қазақстан  Республикасы  Үкіметінің  2005  жылғы  1  маусымдағы  №541  «Қаржы  орталығы»  мемлекеттік 
мекемесін қайта ұйымдастыру туралы» қаулысы.
5. «Қаржы орталығы» АҚ ресми сайты http://fincenter.kz/
Нұран Динара Нұранқызы
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті, 
Әлеуметтану және әлеуметтік жұмыс кафедрасының оқытушысы 
тҰлҒаныҢ Әлеуметтену процесІндегІ ҚазІргІ Жоо-ныҢ алар орны
Қазақстан  Республикасының  егеменді  мемлекет  болып,  өз  елінің  ішкі  және  сыртқы  сая-
сатын  тәуелсіз  жүргізіп  келе  жатқанына  биыл  жиырма  жыл  да  толып  қалды.  Тәуелсіздігінің 
алғашқы  жылдарында  «Алдымен  экономика,  сосын  саясат»  деген  ұстанымды  ұстанған 
мемлекеттің қазіргі таңдағы басты міндеттерінің бірі – бәсекеге лайықты білім сапасын көтеру 
болып отыр. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев айтқандай, біздің еліміз 
бен жастарымыздың басты капиталы сапалы білім болып қала береді. Сапалы білім – таусыл-
майтын қазына, адам өмірінің азығы. Кез келген бала дүниеге келісімен айналасын танып білуге 
ұмтылады. Ненің дұрыс, ненің бұрыс екендігін ажыратуға тәрбиеленеді. Адамды әлеуметтену 
процесіне енгізетін негізінен отбасы, бала-бақша, мектеп, кәсіптік училище, колледж, жоғарғы 
оқу орындары және жалпы алғанда қоғам қатынастар болып табылады. 
Әлеуметтену дегеніміз – бұл адамның қоғамға, қоғамдық өмірдің әр түрлі саласына енуі 
және  әлеуметтік  іс-әрекеттің  тәжірибесі  мен  білімін  меңгеру  [1,  272б.].  Әлеуметтену  тұлғаға 

307
қоғам  және  оның  құрылымы  тарапынан  арнайы  мақсатқа  бағытталған,  ұйымдастырушылық 
және  бақылаушылық  ықпалын  тигізу  негізінде  (тәрбие  және  білім  беру  жүйесі,  бұқаралық 
ақпарат  құралдары),  сондай-ақ  әлеуметтік қоршаған  орта  тарапынан  стихиялы  түрде    жүзеге 
асырылады. Әр қоғамның өзіне тән әлеуметтік-мәдени, этно-мәдени, әлеуметтік-психологиялық 
ерекшеліктерін  ескере  отырып,  өзіндік  тәрбие  және  білім  беру  стратегиясының  ерекшелігі 
қалыптасады [2, 84б.]. Соның ішінде әлеуметтену процесіндегі жоғарғы оқу орындарының алар 
орны ерекше. Жоғарғы оқу орны тікелей ғылым мен қоғам өміріне бағытталған үздіксіз және 
бұрыннан келе жатқан білімді жалғастырушы буын болып табылады. Ол қоғам алдында қоғамды 
басқару, өндірісті ұйымдастыру, мәдениетті дамыту, қалыптасқан мінез-құлық этикасын сақтау 
сияқты жоғарғы деңгейдегі білімді талап ететін әлеуметтік іс-әрекеттің қиын түрлерін орын-
дай алатындай жас ұрпақты тәрбиелеуде үлкен жауапқа ие. Қазіргі әлеуметтік тарихи жағдайда 
жоғарғы оқу орындарының үлесіне жас өсіп келе жатқан ұрпақты қоғамға тәрбиелеп қана қоймай, 
сонымен  қатар  басқа  білім  буындарының  қателіктері  мен  кеткен  кемшіліктерін  толықтыруға 
тура келеді [3, 168-169б.б.]. 
Білім  –  бұл  тек  жас  ұрпаққа  білім  беріп  қана  қоймай,  сондай-ақ  ол  студенттерге  оқуда, 
еңбекте, оның оқытушымен қарым-қатынасында, құрдастарымен байланысында бірнеше жыл-
дар бойы тікелей адамзатпен қалыптасқан тәжірибемен жеке тұлғаны қалыптастырады және да-
мытады. Сондықтан да жоғарғы оқу орны жауапкершілік, шыдамдылық, қамқорлық, әлеуметтік 
белсенділік, азаматтық позиция, еңбексүйгіштік сияқты тұлғаның жан-жақты дамуына қолайлы 
жағдай, қарым-қатынастар тудыратын орта болып табылады. Олардың оқу орнынан өмірдің қай 
қырларымен танысатыны (оқу, бос уақыт, еңбек, қарым-қатынас), қандай әлеуметтік қасиеттерді 
игеретіндері, негізінен мамандықтарына да тікелей байланысты болып келеді [3, 173б.]. 
Білім кез-келген деңгейінде екі қызметті атқарады. Бұлар: 1) білімді жеткізу; 2) әлеуметтендіру, 
тәрбиелеу.  В.И.  Добреньков  және  А.И.  Кравченко  білімінің  бірнеше  қызметін  көрсетеді:  1) 
ұрпақтан ұрпаққа жалғасып келе жатқан білімді жеткізу (трансляция) және мәдениетті тарату; 
2) қоғам мәдениетін жинақтау және сақтау; 3) тұлғаны әлеуметтендіру, әсіресе, жастарды және 
оларды қоғамға біріктіру; 4) тұлға мәртебесін анықтау; 5) әлеуметтік іріктеу
 
(селекция), инди-
видуалды мобильділікті және қоғамның әлеуметтік құрылымының өзгеруі мен ұдайы өндірісін 
қамтамасыз  ететін  қоғам  мүшелерін,  әсіресе,  жастарды  дифференциациялау;  6)  жастардың 
кәсіби бағдары мен кәсіби іріктеуін қамтамасыз ету; 7) алдағы үздіксіз білім үшін білім базасын 
қалыптастыру; 8) социомәдени жаңалықтар, жаңа идеялар мен теорияларды, жаңалықтар мен 
өнертабысты өңдеу және қалыптастыру; 9) әлеуметтік бақылау. Барлық оқу орындары негізінен 
екі процесті жүзеге асырады – бұл оқу мен тәрбие. Бұл оқу орындарының негізгі қызметі бо-
лып  табылады  [1,  247б.].  Сондай-ақ,  ЖОО-ның  басты  мақсаты  –  қоғамның  үздіксіз  дамуын 
қамтамасыз ететін сапалы маман иесін дайындау. 
Қазіргі таңдағы жоғарғы білімді жетілдірудің негізгі бағыттарының бірі – тұлғаның тиімді 
кәсіби сапасы мен тиімді кәсіби іс-әрекетін қамтамасыз ететін студенттердің танымдық және 
шығармашылық қабілеттерін дамыту, тұлғаның еріктік және кәсіби қасиеттерін тәрбиелеу бо-
лып  табылады.  Жоғарғы  білім  мазмұны  барлық  ұлттық-мәдени  және  ғылыми  байлықтарды 
меңгеруді игере отырып, адам құқығы мен мүдде қажеттіліктеріне назар аудару, жалпы адамдық 
құндылық басымдылықты алға қоюды қамтиды.
Білім  мен  мәдениеттің  жоғарғы  деңгейі  қоғамның  рухани-адамгершіліктік  деңгейін 
көтеретін  өзекті  мәселелерді  рационалды  шешуге  ықпал  етеді.  Тұлғаның  толенранттылығын 
қалыптастыруда оқу орындарының маңыздылығы жоғары. Тұлғаны интеллектуалды, этикалық, 
эстетикалық дамыту бойынша тікелей мақсатқа бағыттап жүргізсе, тұлғаның толеранттылығын 
қалыптастыру тиімді болады [4, 197]. 
Студенттердің  әлеуметтену  процесінде  әлеуметтік-психологиялық  феноменнің  де  алар 
орны ерекше. Әрбір студент ЖОО-на түсе салысымен-ақ іс-әрекеттің жаңа жағдайындағы жаңа 
әлеуметтік рөл мен бейімделу кезінде бірнеше мәселелер қатарына тап болады. Студенттер жаңа 
ортаға бейімделумен қатар, үлкен қоғамдық өмірге ену процесін бастайды. Студент жастардың 

308
оқу процесінде әлеуметтенуіне әлеуметтік-экономикалық (студенттің және оның отбасысының 
материалдық-қаржылық  жағдайы),  саяси  (мемлекет  саясатының  азаматтарына  тікелей  әсері), 
адамгершіліктік  және  мәдени  факторлар  да  тікелей  әсер  етеді.  Сондай-ақ,  студенттердің 
бейімделу  процесі  сыртқы  факторлардан  басқа  студенттердің  өзіндік  жеке  индивидуалдық, 
яғни  мінез-құлқы,  тәрбиесіне  де  байланысты.  Қоғамдық  өмірдегі  жағдайларды  қабылдау, 
баға  беру,  қорытынды  жасау  сияқты  құбылыстарды  басынан  кешіреді.  Осының  негізінде 
құндылықтық қоғамдық сана қалыптасады. Жастардың қоғамдық санасының фундаменті бо-
лып  әлеуметтік  құндылықтар,  яғни  жалпы  қалыптасқан  мақсаттар  мен  мінез-құлық  норма-
лары  табылады.  Студенттік  құндылықтық  бағыттар  жаңа  білім,  әлеуметтік-психологиялық 
тәжірибені меңгеру барысындағы, сондай-ақ тұлғаның іс-әрекетіндегі мақсаты, мүддесі, сенімі, 
айналасындағылармен қарым-қатынасы негізіндегі әлеуметтік процесте қалыптасады. Дәл осы 
жеке тәжірибе негізінде студент әлеуметтік орта жағдайына адекватты немесе адекватсыз бо-
лып қалыптасады. Тікелей студенттік топтағы әлеуметтік-психологиялық климат, оның топтағы 
орны, қоғамның білім және мәдени жетістіктеріне қол жеткізу мүмкіндігі, діни сенімі де әсер 
етеді.
 
Сондай-ақ болашақ маманның тұлға болып қалыптасуына оның университет қабырғасынан 
тыс бос уақытында өзін жекелей дамытуға бағыттауы да тікелей байланысты. Көптеген студент-
тер қазіргі таңда қоғам сұранысына байланысты ағылшын, қытай, түрік, корей, араб және т.б. 
тілдерді меңгеруге тырысады. Сондай-ақ әр түрлі спорт түрлерімен айналысады. Бұл да тікелей 
жастардың құндылығымен түсіндіріледі. 
 Студенттердің әлеуметтік потенциалы – бұл тек қана білім емес, сонымен қатар денсаулық, 
өзін-өзі сезінуі, студенттің өзін-өзі тұлғалық жан-жақты дамытуы. Олардың биологиялық және 
әлеуметтік жетілуі, үйлесімді қоғаммен дамуы, әлеуметтік қорғалуы – бұлардың бәрі педагог 
және дәрігерлердің, ЖОО-ы мен әлеуметтік қызметтердің, спорт және мәдениет мекемелерінің, 
отбасы, болашақ жұмыс берушілердің еншісіне тиесілі. 
Сондай-ақ,  студенттердің  әлеуметтену  процесіндегі  оқытушылардың  рөлін  айтпай  кету 
мүмкін емес. Оқытушы студентті елінің патриоты, азаматы болуға тәрбиелейді. Дұрыс бағытты, 
идеологияны қалыптастырады. Болашақ маманның тұлға болып қалыптасуынада бағыт-бағдар 
беруші негізгі субъект болып табылады. ЖОО-ның сапасы оның профессорлық-оқытушылық 
құрамымен де тікелей байланысты. Оқытушылар қаншалықты білікті болса, студенттердің де 
білікті болашақ маман иесі ретінде қалыптасуларына көп мүмкіндіктер бар. Сондай-ақ әрбір 
академиялық  топтардағы  қазіргі  эдвайзерлердің  де  ролі  маңызды.  Эдвайзер  тек  оқу  процесін 
қадағалап  қана  қоймай,  сонымен  қатар  оқу  процесінде  туындағын  әр  түрлі  қиындықтарды 
шешеді. Эдвайзер әрбір студент өзін көрсете алатындай мәдени-бұқаралық және білім беру іс-
шараларын ұйымдастырады. 
П. Сорокин білім беру жүйесі тұлғаны әлеуметтендіру, білім берумен ғана қамтамасыз етіп 
қоймай, сонымен қатар қабілетті және дарынды балалардың әлеуметтік иерархияның жоғарғы 
баспалдағына шығуға жағдай жасайтындығын айтады [4, 195]. 
Қазақстан Республикасы 2010 жылдың 16 наурызынан бастап Болон процесінің толықтай 
мүшесі болып табылады. Қазақстандағы білім беру реформаларының жалпы мақсаты білім беру 
жүйесіндегі жаңа әлеуметтік-экономикалық жағдайлар мен уақыт талаптарына бейімделу болып 
отыр. Сондай-ақ қоғамның дамуындағы бәсекеге лайықты, соның ішінде жоғарғы технологиялық 
кәсіпорындарды меңгеру, маркетинг және менеджмент аумағында, ғылым мен мәдениет, қызмет 
көрсету салалары бойынша жоғарғы білімді мамандарды дайындау.  
Қазіргі Қазақстан Республикасының жоғарғы білім беру саласындағы басты міндеттері бо-
лып мыналар табылады: 
Халықаралық стандарттарға сәйкес білім беру сапасын қамтамасыз ету; 
1. 
Бәсекеге лайықты мамандарды дайындау;
2. 
Білім берудің ұлттық және халықаралық мойындалған үлгісін интеграциялау негізінде 
3. 
білім беру жүйесінің инновациялығын қамтамасыз ету;
Болашақтың сапалы деңгейге бағытталуын қамтамасыз ету [5]. 
4. 

309
Қазіргі кездегі Қазақстан Республикасының жоғарғы білім берудегі кредиттік оқыту жүйесінің 
мақсаты – студенттерге әлеуметтену процесін, білім, білік, азаматтық пен отансүйгіштік қасиеттер, 
дағдылар  жиынтығын  беріп  қана  қоймай,  сонымен  қатар,  өз  бетінше  ғылыми  ізденушілікке 
бағыттау  болып  табылады.  Кредиттік  оқыту  жүйесіндегі  «Студенттің  өзіндік  жұмысы»  және 
«Студенттің  оқытушымен  өзіндік  жұмысы»  сияқты  оқыту  формаларының  да  студенттердің 
өзін-өзі дамытуымен, ізденушілік қабілеттерін арттыруда алар орны ерекше. Қазіргі жоғарғы 
оқу  орындарындағы  бірізді  білім  беру  процесі  студенттердің  өзін-өзі  өзектендіруге,  өзін-өзі 
жетілдіріп  отыруға  қабілетті  шығармашыл  тұлғаны  қалыптастыруға  бағытталған.  ЖОО-ның 
тұлғаның әлеуметтену процесіндегі атқаратын басты рөлдерінің бірі – студент жастардың қоғам 
дамуына талдау жасай алуға тәрбиелеу болып табылады. 
пайдаланылған әдебиеттер:
1. Биекенов К.У., Кенжакимова Г.А. Социология: учебник для студентов гуманитарных факультетов вузов. – 
Алматы: Lem, 2010. – 380с.
2. Пузиков М.Ф., Кудро Н.М., Мухамбетова К.А. Личность в условиях социальных перемен. – Астана, 2002. -240с.
3. Мамыканова Б.К. Стратегия индустриально-инновационного развития Республики Казахстан и новое со-
держание образования//Материалы международного теоретико-методологического семинара «Основные приорите-
ты продвижения Казахстана в числе наиболее конкурентоспособных государств».- Актобе, 2006. – 380с.
4. Абдикерова Г.О. Социализация современной личности. – Алматы: Қазақ университеті, 2005. – 281с.
5. www.tempuskaz.kzfilesreform
Омарова Әсем Тұрдыбекқызы
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
Әлеуметтану және әлеуметтік жұмыс кафедрасының аға оқытушысы
ҚазаҚстандаҒы ЖоҒары бІлІм реформасы ЖӘне болон процесІ
Жоғары білім қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыруды мақсат ететін, сыртқы және ішкі 
өзгерістер тез әсер ететін маңызды әлеуметтік институт болып табылады. Қазірде тұрақты түрде 
өсіп  отырған  халықаралық  экономикалық  байланыстар  еліміздің  мамандарының  жан-жақты 
біліктілігін  қажет  етеді.  Бұл  осы  мамандарды  даярлайтын  жоғары  оқу  орындарының  алдына 
жаңаша талап қояды, сондықтан да жоғары білім жүйесі әлемдегі ғылым мен техника алға қойып 
отырған «әлемдік стандартқа» ұмтылады.
Сонымен бірге, жаһандану процесі де ұлттық жоғары білім беру жүйесінен халықаралық 
ынтымақтастық  қажеттілігін  есепке  алатын  жаңа  мақсатты  бағдарды  талап  етеді.  Жаһандану 
процесі жағдайында, ақпараттық және коммуникациялық жүйе шеңберінде білім беру мазмұны 
мен  технологияларын  жетілдіру  де  аса  қажетті  факторлардың  бірі.  Жоғары  білім  жүйесінің 
әлемдік әлеуметтік жүйеге айналуы әртүрлі деңгейдегі және мәндегі элементтермен сипаттала-
ды. ЖОО білім беру қызметі нарығында өзінің ерекше орнын ала отырып, осы нарықтың негізгі 
бағыттарын игеру арқылы әріптестік және бәсекелестік түрінде өзара әрекет етеді. Халықаралық 
әріптестік әлемдік жоғары білім беруді дамытудың негізгі тетігі болып табылады.
Еуропалық Одақ бірнеше онжылдықтар бойы жоғары білім саласы бойынша бірқатар сая-
сат жасалып және жүзеге асырылып келеді. Осы процестер Болон декларациясы идеясына және 
Болон процесінің басталуына алып келді.
5
 Болон үрдісі 1970 жылдардан бастау алады. Сол жылдары Еуропалық Одақтың министрлер 
кеңесі білім саласындағы ынтымақтастыққа қол қойған болатын. Ал 1998 жылы Париждегі Сор-
бон университетінің 800 жылдығына жиналған Еуропа елдерінің білім министрлері құрлықтағы 
білім мен ғылымның әртүрлі жүйесі оның дамуына кедергі келтіреді деген шешімге келіп тара-
сты. Сол кездесуде «Сорбон декларациясы» жасалды. 1999 жылы Италияның Болон қаласында 
29 еуропалық елдің өкілдері бас қосып, «Болон декларациясын» қабылдады. Бұл үрдіске ТМД 

310
мемлекеттерінен Ресей 2003 жылы, Украина 2005 жылы енсе, 2010 жылы Будапештте Қазақстан 
да  толыққанды  мүше  мемлекет  ретінде  таныстырылды.  Орталық  Азия  мемлекеттері  ішінде 
бірінші болып енуіміз үлкен жетістік болып табылады.
Болон декларациясының мақсаты – жоғары білікті мамандар үшін бірдей жалпы еуропалық 
нарық,  еуропалық  білім  алуға  еркіндік,  жоғары  білім  деңгейлерінің  салыстырмалы  жүйесін 
қамтамасыз ету.
 Болон декларациясының негізгі жағдайлары:
• Жоғары білім жөніндегі дипломға ортақ жалпы еуропалық қосымшаны енгізу. Басқа елдер-
ден жоғары білім жөнінде алған дипломдарын растау үрдістерін жеңілдетуге арналған универ-
ситет түлегі білетін білім мен дағдылардың көлемін айқындайтын мәліметтер тізімін жинақтау 
қажет;
• ECTS — European Credit Transfer System кредиттік бірліктердегі студентердің толық білімін 
меңгергендігін  ескере  келе,  жалпы  еуропалық  білім  кеңістігіне  арналған  механизмді  енгізу. 
ECTS бірлігі бұл білім уақытын өлшейтін бірлік емес, ол оқитындардың білімі мен дағдыларын 
өлшейтін бірлік.
•  Студенттердің,  оқытушылардың  және  ғылыми  жұмысшылардың  мобильділіктерін 
көтермелеуге  арналған  жағдайлар  құру.  Еңбек  нарығы  өзгерістерге  үйлесіп  отырады, 
сондықтан да жоғары оқу орындарындағы оқу жоспарлары және мамандарды даярлау үрдістері 
жұмыс  берушілердің  талаптарына  сәйкестендірілуі  мүмкін  емес.  Сондықтан  да  жоғары  оқу 
орындарының  түлектері  басқа  аймақтарға  қажетті  болуы  үшін  мобильділікті  бойына  сіңіру 
қажет. Мобильділіктің қасиеттері студенттерге, ұстаздарға және ғылыми жұмысшыларға тиесілі. 
Мобильділікпен қамтамасыз ету үшін ортақ білім кеңістігін құруымыз абзал.
• Жоғары білімнің 2 деңгейлі жүйесін енгізу: бакалавр, магистр. Қазіргі уақытта үшінші 
деңгейге — докторантура қосылып отыр.
• Білім сапасын көтермелеу және оны бағалаудың жалпы еуропалық сындарын тағайындау. 
Қазіргі таңдағы ақпараттық технологияның шарттарында білікті және білікті емес еңбектер та-
лап етіледі.
• Үздіксіз білім беруді дамыту.
• Біріккен (эквивалентті) білім бағдарламалары мен дәрежелерін енгізу.
• Ғылым және білім интеграциясын күшейту.
• Американдық көзқарасқа салмақты европалық дүниеге деген көзқарасты енгізуге ықпал 
ету.
•  Қоғамның  әлеуметті  ауыз  бірлігіне  білім  беру  мекемелерінің  жауапкершіліктерін 
көтермелеу.
• Ғылым және білім саласындағы Европалық одақтың ашықтығы.
Бүгінгі  таңда  білім  тез  ескіріп  жатыр.  Сондықтан  да  түлектерге  бар  мүмкіндіктерінше 
оқуға  кеңінен  дайындалуға  және  оны  толтырып  үйренуге,  білімді  жаңартуға,  сонымен  қатар 
іскерлік пен дағдыларды дамытуға еркіндіктер беру керек. Міне осындай дайындыққа бакалав-
риат қамтылған (3 жылдан 4 жылға дейін — түрлі жүйелер). Магистратура (әдетте 1-2 жыл) 
профильді  және  ғылыми-педагогикалық  бағытты  қамтиды.  Осы  жерде,  бакалавриаттың  өзі 
аяқталған жоғары білімді бере алатын баса айтқымыз келеді және бакалавр дипломы бар түлектер 
аяқталған  жоғары  білімді  қарастыратындай  құқықтық-нормативті  базасында  келістірілгендей 
штаттық қызметтік лауазымға үміткер бола алады.
Ең  алдымен,  Болон  үрдісі  еріктілік  бастамада  құрылады  және  өзінің  қатысушыларынан 
ештеңені талап етпейді. Оның негізгі мақсаты — анықтылық, нақтылық, қолданыста бар білім 
жүйелерінің «түсініктілігі», бір жүйеден екінші жүйеге «тез» ауысып кете алуы.
Болон жүйесін Қазақстанда енгізудің мақсаттары деп төмендегі жайлар айтылады: білім, 
оқу  са па сын  қамтамасыз  ету;  Қазақ станның  жоғары  білім  жүйесінің  бәсекеге  қабілеттілігін 
қамтамасыз ету және оның еуропалық жоғары білім ке ңістігіне интеграциялау; студент  тер дің 
академиялық ұтқырланула рына алғышарт жасау; халықаралық үлгілерге сәйкес келетін жоғары 

311
оқу  орындары  дипломдарының  мойындалуы  мен  баламалылығы;  ұлттық  және  халықаралық 
деңгей дегі  еңбек  рыногында  отандық  университеттер  дипломдарының  мойындалуын 
қамтамасыз ету; құзыреттілікті қалыптастыру; өздігінен білім алу деңгейін өсіру мен үзіліссіз 
оқуды қамтамасыз ету.
Қазақстанда 145 жоғары оқу орны жұмыс жасайды (9 ұлттық, 1 халықаралық, 32 мемлекеттік, 
13 азаматтық емес, 90 жекелей оқу орны, оның ішінде 16 акционерлі).
2009  жылдан  бері  5  ұлттық  университеттер  (Әл-Фараби  атындағы  ҚазҰУ,  Қ.И.Сәтбаев 
атындағы  ҚазҰТУ,  Абай  атындағы  ҚазҰПУ,  Л.Н.Гумилев  атындағы  ЕҰУ)  10  білім 
бағдарламалары  бойынша  халықаралық  аккредитациядан  өте  бастады.  Аталмыш  жоғары  оқу 
орындары  мен  халықаралық  аккредитациялық  ASIIN  (Германия),  ACQUIN  (Германия)  және 
ABET (АҚШ) агенттіктермен келісім шарттар жасалынды. Бүгінгі күні жоғары оқу орындары 
кеңес алу және өзін-өзі бағалау кезеңдерін өтуде. Отандық жоғары оқу орындары мен шетел оқу 
орындарының арасында халықаралық байланыстар орнатыла бастаған кезде, «екі дипломды» 
білім  бағдарламасы  іске  асырыла  басталды,  бұл  жағдайда  түлек  қазақстандық  оқу  орны  мен 
серіктес-оқу орнының екі дипломын алады.
 Жоғары және жоғарыдан кейінгі білім кадрларын даярлаудың үш сатылы моделі: «бакалавр-
магистр-доктор (PhD)» заңды бекітуге қол жеткізді.
Жоғары және жоғары білімнен кейінгі білім жүйесінің қоғамның өзгеруші қажеттіліктеріне 
және еңбек нарығына тез бейімделуі мақсатында Қазақстан ЖОО-да кредиттік, қашықтықтық 
және эксперименталды білім беру бағдарламалары енгізілуде және тиімді қолданылуда.
Атап айтқанда, Қазақстандағы Болон декларациясына сәйкестендіріле оқытудың кредиттік 
технологиясы  2002  жылдан  бастап  енгізіле  бастады.  Қазіргі  уақытта  46  мемлекеттік  ЖОО 
кредиттік  оқыту  технологиясына  көшті.  Есептелінген  бірліктер  —  оқу  орнының  (жоғары)  өз 
тарапынан «евросы», «жалпы валютасы». Оқудың нәтижелері салыстырмалы болу үшін, оларды 
жалпы білім аясында бағалау керек. Европада ECTS (European Credit Transfer System, Европалық 
кредитке аударма жүйесі) жүйесі кеңінен таралған. Мысалға алсақ, бір есептік бірлікте — 36 
(академиялық)  сағаттар,  бұл  жерде  академиялық  сағат  әдетте  сабақтың  45  астрономиялық 
минутқа теңестіріледі (егер де жылына 60 бойынша 180 бірлікті «алса», онда көптеген мемле-
кеттер бакалавриат деп болжанады). Есептеу бірліктер жүйесі екі негізгі функцияны орындайды. 
Бірінші — басқа оқу орнында алған курстарды қайта есептеу; басқаша айтқанда, қажетті бірлікті 
студент өзі жинап алуға болады — жекелей — басқа жоғары оқу орнында және оның «жеке 
меншік» жоғары оқу орны ешқандай кедергісіз барлық есептерді қабылдаулары тиіс — ол бол-
маса академиялық мобильділіктің маңыздылығы болмайды. Екінші функциясы — жинақтаушы. 
Студент түрлі себептерге байланысты, яғни, уақытқа, оқу орнын ауыстыру және т.б. себептерге 
орай білімді «бөлшектеп» ала алады. Егер де қандай да болмасын нақты нәтижелер жарамсыз 
болса (мысалы, аталған курстың ескіруі), есептелінген бірліктер өтуден академиялық дәрежеге 
(бакалавр,  магистр)  сәйкестендірілген  қажетті  соманы  жинамағанынша  жинақтала  береді. 
Әрине, бұнда қайта есептеу және кредиттерді жинақтау екі жоғары оқу орнының арасындағы 
келісіммен  қамтылады,  олардың  оқу  бағдарламалары,  мүмкіндіктері,  коэффициенттері,  дәріс 
және семинарлардың сабақ сандары, лабораториялық жұмыстары, студенттің өзіндік жұмыстары 
және т.б. жұмыстарының нәтижелеріне орай қарастырылады. Студент курс, сабақ түрі т.с.с. тап-
сырмалардан сәйкестендірілген балл жинамағанынша есептеу бірліктерін ала береді. Құжаттағы 
баллдық бағалау (соңғы есепте — дипломға берілген қосымшада көрсетіледі) жинаған кредиттік 
сомасына байланысты көрсетіледі. 
Болон  процесі  аясындағы  сту денттердің  академиялық  мобилділігіне  үлкен  мән  беріледі. 
Болон декларациясы студенттердің басқа оқу орындарына ауысуына және сәйкесті қызметтер 
алуына ерекше көңіл бөле отырып, бұл ауысудың еркіндігін тиімді жүзеге асыруда кедергілерді 
ескеру арқылы мобилділігіне жағдай жасау мақсатын жариялайды. Болон процесінің міндеттері: 
жұмысқа тұру мүмкін дігімен азаматтардың мобилдилігін дамыту бағытының негізгі кілті ретінде 
жоғары білімнің еуропалық аймағын құру; Еуропаның интел лек туальды, мәдениетті, әлеуметтік 

312
және ғылыми-техникалық әлеуетін қалыптастыру мен нығайту; дүние жүзінде жоғары мектептің 
беделін  көтеру;  басқа  білім  жүйелерімен  еу ропалық  жоғары  оқу  орындарының  бәсекеге 
қабілеттілігін  қамтамасыз  ету;  жоғары  білімнің  ұлттық  жүйелерінің  үлкен  үйлесімділігі  мен 
салыстырмалылығына қол жеткізу; білім сапасын арттыру; мәдени құндылықтарды дамытуда 
өздерін жаңа гуманистік сана түсінікті қолдаушы, таратушы ретінде санай тын университеттердің 
орталық рөлін көтеру.
Сонымен, академиялық мобилділік Болон процесінің негізгі бір құраушысы болып табы-
лады. Ака демиялық мобилділіктің маңызды ерекшелігі – студенттерге оқу үр дісі аяқталғаннан 
кейін басқа ЖОО-да, базалық ЖОО-да оқыған пәндері есептеледі немесе олар бір мезгілде білімі 
туралы екі құжат алуына мүмкіндік беріледі.
Болон  процесінде  академиялық  мобилділіктің  екі  түрі  ажыраты лады:  тігінен  және 
көлденеңінен. Тік мобилділікті студенттің шетел дік ЖОО-да толық білім алуы, көл денеңді сон-
да тек белгілі бір шек телген уақытта оқуы (семестр, жыл, бөлінген сағат) деп түсіну керек.
ҚР-ның  Болон  үрдісіне  қосылуы  халықаралық  сарапшылардың  пікірінше,  қазақстандық 
жоғары оқу орындарына және студенттерге шынайы артықшылықтар береді. Бұл: европалық 
стандарттарға сәйкестендіріле отандық оқу жоспарлары мен білім бағдарламаларында; отандық 
біліктіліктер  мен  академиялық  дәрежелерді  мойындау;  студенттер  мен  оқытушылардың 
академиялық мобильділіктерін қамтамасыз ету; қазақстандық оқу орындарының студенттерінің 
білім  кредиттерін  шетел  университеттерінің  қабылдауы;  екі  дипломды  білім  бағдарламасын 
жүзеге  асыру;  еврозондағы  жоғары  білім  жөніндегі  қазақстандық  дипломы,  Болон  үрдісінің 
қатысушы-елдерінің кез келгеніне түлектердің жұмысқа орналаса алу құқықтары.
Қазақстанның  Болон  декларациясына  қол  қоюы  —  жоғары  білімнің  сапасын  және 
халықаралық  еңбек  нарығында  республикамыздың  жоғары  оқу  орындарының  түлектерін 
бәсекеге қабілеттіліктерін көтермелеуге бағытталған тарихи қадам.
Қолданылған әдебиеттер:
1. Болонский процесс: середина пути. М.: ИЦПКПС, 2005. – 378 с.
2. Каримов З. Болонский процесс и региональные вузы / Каримов З., Белобородова Н. // Alma mater. – 2006. – 
№6. – C.48-49. 
3. Карпенко М. Новая парадигма образования XXI века / Карпенко М. // Высшее образование в России. – 2007. 
– №4. – С.93-97.
4. Реформирование высшего образования в Казахстане и Болонский процесс:информационные материалы для 
практических действий – Алматы, 2009 – 120 с.
Оспанова Зарина Нурлановна
Казахский национальный университет имени аль-Фараби
магистрант 1 курса специальности «Социология»
повыШение качества Жизни населения казахстана,
как Этап «социальной модернизации»
Одной из важнейших задач, которые ставит перед собой наше государство, является улуч-
шение качества и продолжительности жизни населения, подтверждение этому то, что в посла-
нии Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева от 28.01.2011 г. было уделено особое 
внимание улучшению качества жизни современного казахстанского общества [1].
Важнейшей задачей современного этапа социального развития Казахстана является фор-
мирование сильной, ориентированной на интересы граждан социальной политики, направлен-
ной на создание условий, обеспечивающих достойную жизнь и свободное развитие человека, 
снижение социального неравенства, повышение доходов населения, обеспечение всеобщей до-
ступности и приемлемого качества базовых социальных услуг. По существу, речь идет о реше-

313
нии  стратегической  проблемы  –  улучшении  качества  и  продолжительности  жизни  населения 
страны. О качестве жизни говорят не только руководители государства, но и средства массовой 
информации.  Этой  проблеме  посвящен  ряд  научных  исследований  социологов,  экономистов, 
психологов, физиологов и врачей. 
Понятие «качество жизни» многогранно, это целый комплекс реальных условий, которые 
обеспечиваются государством для развития его граждан. При этом надо иметь в виду, что каче-
ство жизни определяется не только возможностями для удовлетворения первичных потребно-
стей человека – в питании, одежде, жилье, в безопасности жизни и имущества. 
В последние годы понятие «качество жизни» заняло прочное положение в научном обороте, 
наряду с понятиями уровня и образа жизни. Интерес к проблематике качества жизни наблю-
дается, прежде всего в наиболее благополучных странах, руководство которых озабочено уже 
не столько проблемами социальной защиты и поддержки малоимущих домохозяйств и слоев 
населения,  сколько  проблемами  устойчивого  социального  развития,  т.е.  такого  развития,  при 
котором каждое последующее поколение людей находится в не худших условиях жизни, чем 
предыдущее.
Растущий интерес исследователей и практиков к качеству жизни вызван четко выраженной 
зависимостью всего социального развития от степени удовлетворенности населения условиями 
жизни. Тесная взаимосвязь между социальным развитием, с одной стороны, и уровнем и каче-
ством жизни, с другой стороны, заключается в том, что само социальное развитие выступает 
в виде изменения уровня и качества жизни людей и социальных общностей относительно их 
прежнего состояния, а также в виде изменения уровня и качества жизни этих общностей отно-
сительно друг друга [2, с. 73].
На мой взгляд, современные страны по качеству жизни можно условно разделять на три 
группы. В первую можно включить бедные страны, которые сосредоточены на том, чтобы удо-
влетворить хотя бы первичные потребности своих граждан – одеть, накормить, обеспечить жи-
льем и создать более или менее безопасные условия для жизни населения. Во вторую группу 
можно условно включить те, где уже достигнуты задачи первой группы и теперь делаются по-
пытки удовлетворить потребности в насыщении рынка различными материальными благами. 
Наконец, в третью группу входят развитые страны, в которых реализуются демократические 
права граждан и обеспечиваются наилучшие условия для духовного развития. По данной клас-
сификации Казахстан можно смело причислить к странам второй группы.
Можно выделить семь интегральных свойств категории «качество жизни», которые состав-
ляют среду и систему обеспечения жизнедеятельности населения:
1. Качество населения, интегрирующее такие его свойства, как способность к воспроизвод-
ству (рождаемость, смертность, заболеваемость, инвалидность, ожидаемая продолжительность 
жизни и т.п.), способность образовывать и сохранять семьи (брачность, разводимость), уровень 
образования и квалификации (доля населения, охваченного обучением в соответствующих воз-
растных группах, достигнутый уровень образования и т.п.).
2. Благосостояние. Материальный аспект благосостояния характеризуют показатели дохо-
дов, текущего потребления и сбережений населения (величина доходов в реальном выражении, 
их распределение по направлениям использования и различным социально-экономическим груп-
пам населения, структура потребительских расходов населения, наличие в домашних хозяйствах 
потребительских товаров длительного пользования, накопление имущества и ценностей и др.), 
а также такие макроэкономические показатели, как ВВП на душу населения, фактическое  по-
требление домашних хозяйств,  индекс  потребительских цен, уровни безработицы и бедности.
3. Условия жизни населения. Понятие «условия жизни» включает в себя характеристики жи-
лищных условий, обеспеченность населения мощностями здравоохранения, образования, куль-
туры, использования свободного времени, социальной и географической мобильности и т.п.
4. Информированность населения, характеризующая доступность к средствам телекомму-
никации  и информационных инфраструктур (операторы мобильной радиосвязи, информацион-
ные ресурсы, интернет-технологии и т.д.).

314
5. Социальная безопасность (или качество социальной сферы), отражающая условия труда, 
социальное обеспечение и социальную защиту, физическую и имущественную безопасность.
6. Качество окружающей среды (или качество экологической ниши), аккумулирующее дан-
ные о загрязнении воздушного пространства, воды, о качестве почвы, уровне биоразнообразия 
территории и т.п.
7. Природно-климатические условия, характеризующиеся климатическими условиями, ча-
стотой и спецификой форс-мажорных ситуаций (наводнений, землетрясений, ураганов и других 
стихийных бедствий) [3, с. 58].
В концентрированном виде суть категории качества жизни выражена в работе Я. Тинберге-
на «Пересмотр экономического порядка», где сказано: «Эта мера в целом должна быть задумана 
и разработана не просто с учетом «критерия прибыльности» по отношению к отдельным лицам 
или государству, а в соответствии с системой основных человеческих ценностей» [4, с. 16].
Измерение уровня качества жизни осуществляется на основе целостной системы показате-
лей, отражающих отдельные стороны жизни. В 70-х годах прошлого столетия Дж. Форрестер 
предложил измерять качество жизни по пяти глобальным параметрам: численность населения, 
количество накопленного капитала, доля капитала в сельском хозяйстве, число имеющихся при-
родных ресурсов и загрязнение среды обитания [5].
Один  из  главных  ориентиров  устойчивого  развития  Республики  Казахстан  –  повышение 
качества жизни людей. Несомненно, в рамках концепции устойчивого развития традиционные 
количественные экономические критерии (такие как ВНП, душевой доход и т.п.) недостаточны, 
необходимо выводить принципиально новые качественные интегральные критерии в качестве 
ориентиров развития. Качество жизни включает в себя растущее до определенного предела, а 
затем стабильное благосостояние человека, семьи. Кроме того, это очень широкий спектр нема-
териальных благ, таких как гарантии личной безопасности, получение качественного образова-
ния и медицинского обслуживания, возможности культурного развития, доступ к информации, 
большое число степеней свободы во всех областях (от выбора профессии и места жительства 
до религиозного и национального самосознания и его реализации) и, безусловно, комфортная 
окружающая среда с высокими эстетическими качествами ландшафта.
В июне 1992 года в Рио-де-Жанейро проходила Конференция ООН по окружающей сре-
де и развитию, где делегации многих стран возглавляли главы государств. Важнейшим итогом 
этой конференции стало признание того, что развивающиеся страны не должны повторять пути 
стран развитых. Если развивающиеся страны, в которых живет более трех четвертей населения 
земного шара, используют те же модель развития, человечество придет к неминуемому краху. 
Генеральный секретарь Конференции ООН Морис Стронг констатировал: “Процессы экономи-
ческого роста, которые порождают беспрецедентный уровень благополучия и мощи богатого 
меньшинства, ведут одновременно к рискам и дисбалансам, в одинаковой мере угрожающим и 
богатым, и бедным. Такие модели развития и соответствующие им характер производства и по-
требления не являются устойчивыми для богатых и не могут быть повторены бедными. Следо-
вание по этому пути может привести нашу цивилизацию к краху” . Премьер-министр Норвегии 
Гру Харлем Брундтланд подчеркнула: “История человечества достигла водораздела, за которым 
изменение  политики  становится  неизбежны.  Более  миллиарда  человек,  не  имеющих  сегодня 
возможности удовлетворять свои основные потребности, наши собственные дети и внуки и сама 
планета Земля требуют революции”. 
А. И. Субетто определяет качество жизни как систему качеств духовных, материальных, 
социокультурных, экологических и демографических компонентов жизни. В этой системе вы-
является уровень реализации родовых сил человека, творческий смысл его жизни. Причем в 
соответствии с учением о трех родах качества – предметно-вещественном, функциональном и 
системно-социальном раскрываются и индивидуальное, и общественно качества жизни, разноо-
бразие потребностей человека, потенциал его всестороннего, гармонического, творческого раз-
вития. 

315
Три рода качества жизни – это как бы несколько ее “срезов” : предметно-вещественных, 
который позволяет рассмотреть биолого-физические и материальные аспекты качества жизни, 
функциональных, – с его помощью можно оценить жизнь в точки зрения потребностей и спо-
собностей человека во взаимодействии с социально-экономическими, культурными и экологи-
ческими “пространствами”, системно-социальный – раскрывает качество самих “пространств” 
. 
Категория  качества  становится  символом  прогресса  и  выживаемости  цивилизации.  При 
этом происходит преодоление традиционных представлений о качестве товара, качестве труда, 
качестве работы и качестве продукции, широко используемых в системах управления качеством. 
Появляются понятия качества человека, качества жизни, качества общественного интеллекта, 
качества управления, качества систем “человек-техника” , качества информации. 
ООН ежегодно проводить исследования с целью ранжирования стран мира по индексу “ка-
чества жизни” (глобальный уровень управления качеством) . В качестве главных индикаторов 
используются:  ожидаемая  продолжительность  жизни,  уровень  образования  и  покупательная 
способность населения. 
Здоровье – синтетический индикатор качества. При этом в соответствии с представлением 
Всемирной  организации  здравоохранения  категория  здоровья  включает  в  себя  категории  фи-
зического, психического, духовного и социального здоровья. Кроме здоровья, интегральными 
индикаторами выступают: уровень качества среды, качество образования и его доступность для 
населения, качество населения – система демографических показателей, качество культуры – 
культурологические измерители качества жизни (индикаторы доступности для населения – де-
тей, молодежи, зрелого населения, стариков – театра, музыки, кино, живописи, библиотек и др. 
; особым индикатором качества культуры личности и качества интеллекта выступает разноо-
бразие “речевого языка” и динамичность чтения). Управление качеством жизни, таким образом, 
включает в себя управление развитием качества личности на основе процессов социализации, в 
первую очередь в рамках семьи и образования, управление качеством среды жизни, управление 
качеством образования, управление качеством развития населения, управление качеством здо-
ровья населения и др. Речь идет о “мягком” управлении, опирающемся на методологическую 
базу всего комплекса системных наук, учения о цикличности развития, экологии, науки об об-
разовании, педагогики, человековедения, квалитологии и квалиметрии.
Управление качеством жизни есть управление социальным кругооборотом качества. Выде-
ляются большой социальный кругооборот качества (качество человека – качество труда – каче-
ство продукции – качество производства – качество технологии – качество культуры – качество 
науки – качество образования – качество общественного интеллекта — качество экономики – ка-
чество экосреды – качество общества – качество жизни – качество человека — …) и два малых 
социальных кругооборота качества, связанных с духовным и материальным воспроизводством. 
Данные «социальные кругообороты качества» материализуются в «пирамидах качества». Одним 
из примеров, может служить «пирамида качества» по В. Качалову, в которой нижней стратой вы-
ступает «качество общества», затем над ней надстраивается «качество фирм», затем «качество 
производства» и завершает «качество продукции» [6, с. 128].
Рисунок 1
Я считаю, что в целях повышения качества жизни в Казахстане на современном этапе не-
обходимо решение следующих задач:

316
- повышение ожидаемой продолжительности жизни. При этом необходимо не только стиму-
лировать рождаемость в стране, но также сохранять жизнь уже родившихся людей, и в особен-
ности следует обратить внимание на чрезвычайно высокое гендерное различие в продолжитель-
ности жизни;
- решение проблем в области здравоохранения по сокращению детской, материнской смерт-
ности, приостановлению распространения ВИЧ и других основных болезней и сокращению за-
болеваемости ими;
- восстановление высокого уровня качества образования, а также обеспечение его дальней-
шего развития исходя из потребностей экономики и человеческого развития;
- содействие развитию фундаментальной и прикладной науки.
  Усиление воздействия общества на процесс принятия решений является необходимым 
условием улучшения качества жизни. Одним из инструментов такого воздействия является мо-
ниторинг качества жизни и развития человека. Качество жизни и развитие человека становятся 
при этом критерием эффективности государственного управления.
На современном этапе государством принимаются различные  меры по повышению уровня 
и качества жизни населения, что уже дает определенные результаты в виде повышения благосо-
стояния населения и снижения уровня бедности. 
список литературы:
1. Послание Президента Республики Казахстан Н.А. Назарбаева народу Казахстана. 28.01.2011 г.
2. Злобина, Г.Ю. Качество жизни: структурные составляющие и перспективные направления развития / Г.Ю. 
Злобина. – М.: Социум, 2007. – 96 с.
3. Баженов, С.А. Качество жизни населения: теория и практика / С.А. Баженов. – М.: ЭКОС, 2002. – 178 с.
4. Тинберген Я. Пересмотр международного порядка. – М.: Наука, 1980.
5. Форрестер Дж. Мировая экономика. – М: Наука, 1978.
6. Рогачева Т.М. Экономические компоненты качества жизни. – Алматы: изд-во «Евразия», 1999. – 161 с.
7. Человеческое развитие в Казахстане: Учебник / Под общ. ред. Н.К. Мамырова и Ф. Акчуры. – Алматы: 
Экономика, 2003. – 436 с.
Рысмолдаева А.М.
магистрант специальности «Социология»
Шеденова Н.У.
д.с.н., доцент кафедры социологии и социальной работы
КазНУ им. аль-Фараби 
культура потребления студенческой молодеЖи
Какие бы социальные роли не приходилось играть любому человеку в своей жизни, так или 
иначе ежедневно каждый выступает в роли потребителя. Потребление – это неотъемлемая часть 
нашего существования Этот процесс вошел в нашу жизнь настолько глубоко, что мы зачастую 
просто не подозреваем, какое влияние оно имеет на формирование нашего образа жизни. 
На сегодняшний день потребление во всех сферах общества является одной из актуальных 
тем в экономике, маркетинге, социологии, культурологии и т.д. 
В маркетинге изучение потребления сопряжено с изучением факторов, влияющих на по-
купку,  поскольку  «человек  потребляющий»  интересен  маркетологам  только  как  потребитель, 
при этом потребление понимается только как процесс использования продукта, следующий за 
процессом его приобретения. Но изучение потребления только в рамках экономической области 
будет неэффективно для понимания сущности феномена потребления, хотя исследования эко-
номического потребления (маркетинг, поведение потребителей) успешно развиваются и будут 
востребованы, но они не должны заменять собой исследования потребления в целом. 

317
Феномен  потребления  пронизывает  повседневные  практики  индивидов  всех  социальных 
страт, однако именно молодежь все чаще рассматривается социологами в контексте потребле-
ния. Наиболее интересная группа для изучения потребительского поведения – студенческая мо-
лодежь, которая не застала проблему дефицита и начала осуществлять свою практику потре-
бления во время становления общества изобилия. Исследователи отмечают, что «современная 
молодежь является самым активным агентом потребления на рынке» [1]. Потребительские прак-
тики составляют не только значимую часть повседневности молодежи, играют важную роль во 
всех видах молодежной активности, но и приобретают характерные черты и особенности стилей 
жизни. Стили потребления молодежи конструируются не только самими молодыми людьми. Ак-
тивным агентом конструирования выступает общество, формируя потребительские ориентации 
и задавая потребительские стандарты. Поэтому актуальным становится вопрос о соотношении 
этих двух процессов – конструирования стилей потребления самими индивидами, с одной сто-
роны, и обществом через разнообразные общественные институты, с другой. 
Потребление  как  специфический  феномен  социальной  реальности  оказывается  в  центре 
внимания социологической науки. Исследование феномена потребления, как на теоретическом, 
так и на практическом уровне, требует переосмысления потребительских практик как объек-
та социологического анализа и необходимости поиска адекватной методологии в изучении по-
требления. Актуальным становится применение социально-конструктивистской методологии к 
исследованию потребления, которая позволяет объяснить разнообразие и стилевую специфику 
потребления и описать процесс социального конструирования стилей потребления [2].
В западной традиции первоначально поведение потребителей изучалось в рамках эконо-
мической науки, так как оно рассматривалось как экономическое явление, как заключительная 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: