Сборник статей (часть 2) общественные и гуманитарные науки алматы 2011 ббк 73 и 66

318
альной задачей становится выявление изменений ценностных ориентаций студенчества, в том 
числе тех, которые определяют их потребительское поведение как значимую часть повседенев-
ной жизни современного человека. 
Поведение в области потребления выступает проекцией отношения студенчества к окру-
жающей социальной действительности. Поэтому получение информации об основных харак-
теристиках потребительского поведения студентов, рассмотрение изменений потребительского 
поведения, которые имели место и продолжают происходить в ходе социально-экономических 
перемен общества в рамках изменяющейся культуры позволяют сделать некоторые выводы о 
сущностных характеристиках современного студенчества, реализующихся в тех или иных моде-
лях потребительского поведения. 
Потребительское поведение молодежи постоянно меняется в пространстве и времени, по-
скольку постоянно видоизменяются ценности и общий стиль жизни молодых людей. 
Необходимость понимания молодого потребителя обусловлена тем, что помогает изучить 
потребительские потребности и предпочтения данного демографического сегмента, а также по-
нять, какие продукты услуги востребованы сейчас и будут востребованы в ближайшее время 
молодежью?
Среди базовых факторов, влияющих на потребительское поведение молодежи, можно вы-
делить следующие:
Географический фактор. Помимо городского и сельского образа жизни сюда входят воз-
действие урбанизации и миграции населения на распространение культуры потребительства. 
Однако, несмотря на конвергирующие силы глобализационного процесса, молодежь столицы, 
крупных городов и регионов имеют существенные различия в уровне доходов, персональных 
ценностях и стиле жизни, что оказывает влияние на их потребительское поведение; 
Изменения в домохозяйстве. Такие изменения в домохозяйствах, как например, прожива-
ние с родителями, одинокое проживание или создание собственной семьи, появление детей и 
т.п. существенно влияют на структуру потребительского спроса и покупательского поведения 
молодых людей; 
Персональные ценности. Руководящие принципы, по которым представители молодого по-
коления  строят  свою  жизнь,  являются  центральным  компонентом  личностной  идентичности, 
включая то, что чувствует индивид и в чем он нуждается, что оказывает влияние на их потреби-
тельское поведение; 
Стиль жизни. От того, каким образом и с кем молодежь проводит свое время, чем она инте-
ресуются, зависит, в том числе, и ее выбор продуктов, сервисов и брендовых предпочтений [5]. 
Новые ценности с учетом базовых факторов, влияющих на потребительское поведение мо-
лодежи, заключаются в том, что современные молодые люди стали более динамичными и мо-
бильными, большое внимание уделяют развитию карьеры, в среде молодежи модно одновремен-
но учиться, работать, быть всесторонне развитым и начитанным человеком и активно проводить 
досуг. 
Изучение  формирования  потребительского  поведения  должно  осуществляться  на  стыке 
изучения меняющейся культуры и ее отражения в поведении, а именно: в конкретных моделях 
потребительского поведения. 
Формируемые культурой модели и стили поведения потребителей являются качественной 
характеристикой деятельности «человека потребляющего». 
Поведение в области потребления выступает проекцией отношения студенчества к окру-
жающей социальной действительности. Поэтому получение информации об основных харак-
теристиках потребительского поведения студентов, рассмотрение изменений потребительского 
поведения, которые имели место и продолжают происходить в ходе социально-экономических 
перемен нашего общества в рамках изменяющейся культуры позволяют сделать некоторые вы-
воды  о  сущностных  характеристиках  современного  студенчества,  реализующихся  в  тех  или 
иных моделях потребительского поведения. 

319
Модели потребительского поведения отражают тот или иной тип культуры потребления, 
поэтому превалирование определенных моделей потребления является не только барометром 
настроений студенчества, но и индикатором стабильности общества в целом. Изучение куль-
туры потребления современного студенчества, выраженной в определенных моделях потреби-
тельского поведения, является актуальной задачей социологии культуры и социологии потре-
бления, так как именно социология изучает изменения в культуре во взаимосвязи с обществом, 
и, следовательно, в самом обществе. 
Исходя из системы эмпирических индикаторов потребительского поведения студентов в их 
взаимодействии выделяют следующие модели потребительского поведения: рациональная, эко-
номная, демонстративная, компенсаторная и стихийная. Эти модели не проявляются в «чистом 
виде», а постоянно взаимодействуют между собой и оказывают существенное влияние друг на 
друга. 
Рациональное потребление основано на оптимальном соотношении цены и качества, пари-
тете потребления и деятельности. 
Экономное потребление имеет в основании предпочтение отечественные товаров (или их 
аналогов) по низкой цене [3].
Демонстративное потребление характеризуется направленностью на модные товары, высо-
кое качество потребляемого продукта известных фирм и торговых марок с целью производить 
впечатление на окружающих. Описанные еще в начале века Т. Вебленом престижное потребле-
ние во множестве случаев является «нерациональной» тратой средств, ибо связано с приобрете-
нием более дорогих и «ненужных» вещей вместо «нужных» и более дешевых. При этом, однако, 
подобное поддержание престижа – не прихоть, а довольно жесткая социальная норма для опре-
деленной группы населения, нередко весьма обременительная экономически, по крайней мере 
для  ее  менее обеспеченной  части.  «Оставаться  голодным, но  прилично  одетым» –  подобный 
выбор можно счесть рациональным, но его связь с мерками индивидуальной или общественной 
полезности окажется не столь очевидной [4]. 
Компенсаторное поведение снимает стресс, т.к. его основной функцией является компенса-
ция неудач в личной жизни, в деятельности и др.
Стихийное поведение – желание что-нибудь купить без потребности в предмете. В этом 
случае, удовлетворение приносит не приобретаемая вещь или услуга, а сам процесс покупки [3].
В  свою  очередь  потребительский  выбор  становится  стратегией  социальной  самоиденти-
фикации. В чем сила рекламы, заполнившей наш видео и радиоэфир? Она нужно не столько 
как ориентир для выбора товаров получше и подешевле, сколько как средство присоединение к 
определенному «сообществу потребления» [5]. Следуя рекламным объявлениям, молодые люди 
стремятся покупать «то же, что и все» (а точнее, то, что покупает выбранная ими в качестве 
ориентира референтная группа). При выборе товара молодежь в первую очередь будут ориен-
тироваться на то, чтобы товар им понравился, на высокое качество товара и оптимальное соот-
ношение цены и качества. В меньшей степени важны такие качества, как низкая цена товара, его 
соответствие моде и особенностям. Несущественными характеристиками товара для молодежи 
представляется импортное происхождение товара и известность торговой марки. 
Студенческая  молодежь  не  только  «хотят  иметь»,  но  и  «стремятся  быть»,  что  говорит  о 
формировании рациональной направленности, а не романтической устремленности. При этом 
необходимо отметить, что при рассмотрении мотивации выбора специальности в зависимости 
от направления образования, можно сделать вывод о том, что представители гуманитарного и 
социально-экономического профиля в большей степени продемонстрировали характерные чер-
ты демонстративной модели поведения, для «техников» и «естественников» характернее модели 
рационального или (особенно «естественников») экономного потребительского поведения. 
Подводя итоги можно сказать, мотивация приобретения вещей является одной из ведущих 
характеристик позволяющих выявить существующие в обществе модели потребительского по-
ведения, при этом учитывается, что модели – это инструмент изучения.

320
Современное студенческое сообщество, как и все общество, находится на стадии форми-
рования новых характеристик культуры потребления. Основными их чертами являются много-
аспектность, противоречивость и неустойчивость. Главной доминантой в культуре потребления 
выступает рациональный, разумный подход к окружающему вещному миру и духовным ценно-
стям. Необходимо отметить, что ядром этого подхода служит опора на традиционные духовные 
ценности и смысло-жизненные установки.
В заключение необходимо отметить, что в статье получил дальнейшее развитие анализ осо-
бенностей потребительского поведения студенческой молодежи, что требует дальнейших прак-
тических исследований в этой области. 
список использованных источников:
1.Омельченко Е.Л. Молодежь: Открытый вопрос / Е.Л. Омельченко. – Ульяновск : Симбирская книга, 2004. 
2.Ильин В.И. Курс лекций по социологии потребления// http://www.consumers.narod.ru 
3.
 
Алешина И.В. Поведение потребителей. – М.: Экономист, 2006. — 525 с. 
4. Радаев. В.В. Экономическая социология. Курс лекций: Учеб. Пособие. – М.: Аспект Пресс, 1998.- 368 с.
5. Бурстин Д.Дж. Сообщества потребления: Дистанционный курс лекций // ТHESIS. T. 1. 1993. Вып. 3. С. 231-254 
6. Михайлова. И. Социология культуры: Учебное пособие. изд., доп. – М.: Издательско-торговая корпорация 
«Дашков и Ко», 2004. – 344 с. 
Сарыбаева Индира Сарыбайқызы
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
соц.ғ.к., аға оқытушы
Чинасилова Айгүл Мамбетхановна
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ
 аға оқытушы
 
Қр ҚазІргІ кездегІ орта кӘсІби бІлІм беру орындарын ӘлеуметтІк 
ӘрІптестІк ШеҢберІнде дамыту
Қазіргі  әлеуметтік-экономикалық  жағдайда  білім  беру  орындары  мен  жұмыс  берушілер, 
мемлекеттік  және  жергілікті  органдар  биліктерімен,  қоғамдық  ұйымдармен,  жұмысбастылық 
қызметтері арасындағы қарым-қатынастың жаңа жүйесін қалыптастыру мәселесі өте өзекті бо-
лып отыр.
Әлеуметтік  жаһандану  және  әлеуметтік-мәдени  процестердегі  өзгерістер,  қазіргі 
экономикалық жағдай білім беру қызметінің мақсатының өзгерісіне алып келеді: яғни, қазіргі 
мәдениттің күрделі мәселелеріне бейімделе алуы, өмірден өзінің орнын табуға қабілетті адамды 
дайындау. Осы мақсаттан келіп, білім беру саласын, соның ішінде кәсіби білім беру орында-
рын елеулі түрде модернизациялау қажеттілігі келіп шығады. Модернизациялауды біз белгілі бір 
әлеуметтік процестерді маңызды өзгерістереге алып келетін инновациялар немесе инновация-
лар жиынтығын түсінеміз. 
Сондықтан да модернизация қоғамның және кәсіби білім беру орындарының бітірушілерінің 
қажеттіліктерді ескере отырып, жүзеге асырылуы қажет.
Әлеуметтік  серіктестік  еңбек  нарығындағы  сұранысқа  ие  мамандарын  дайындауда  және 
жұмысқа орналастыруда жеке және экономикалық мүддені жүзеге асырудың бірден-бір тиімді 
жолы болып табылады. 
Кәсіби орта білім беру орындарының негізгі қызметтерінің біріне экономиканың әртүрлі 
салаларының қажеттілігін кәсіби мамандар дайындау арқылы қамтамасыз ету.
Кәсіби білім беру жүйесі жұмысының тиімділігіне әрбір адамның күнделікті өмір өмір сүру 
сапасы,  ал  нәтижесінде  барлық  халықтың  өмірінің  сапасы  мен  деңгейі  тәуелді.  Кәсіби  білім 
беру орындарының түлектері үйлер салады, ауылшаруашылық өнімдерін өндіреді, нан пісіреді, 

321
жиһаз  жасайды,  пассажирлерді  тасымалдайды,  байланыспен  қамтамасыз  етеді  және  т.б.  Осы 
білім беру саласының қоғамың нарықтық экономикасындағы маңызды орны мен рөлін түсіне 
отырып, жан-жақты инвестициялар салу арқылы дамытуымыз қажет. Нақты осы сала Канада, 
Норвегия және Швеция сияқты елдердің әлемдегі дамыған елдер қатарына қосылуға себепші 
болды. 
Білім саласында әлеуметтік серіктестікті дамыту мәселесі қазіргі уақытта әлемдік деңгейден 
орын алып отыр. Соның ішінде DELPHI II халықаралық жобасы бойынша тұрақты мониторинг 
жүргізіледі. Айта кететін болсақ, Ұлыбританиядағы білім саласындағы әлеуметтік серіктестіктің 
кеңесі  құрылған  және  де  ол  тәжірибеде  қоланылып  келеді.  Білім  саласындағы  әлеуметтік 
серіктестік  жүйесін  толығымен  көшіріп  алу  емес,  бірақ  кейбір  принциптері  мен  функцияла-
рын қолдануға болады. Себебі, Ұлыбритания мен Қазақстанның білім беру жүйелері әртүрлі, 
сондықтан да тек қана біздің білім беру жүйесіне кері әсерін тигізбейтін тұстарымен тәжірибе 
алмастыруға әбден мүмкін.
Ұлыбританияда  жұмыс  берушілер  кәсіби  білім  беру  орындарын  дәстүрлі  түрде  қатаң 
қадағалап отырады, сол арқылы болашақ мамандардың біліктілікке ұмтылысын қалыптастырады 
және тапсырыс беріп отырады. Әлеуметтік серіктестік білім беру саласын қадағалау барысында 
онда Кеңестер құрылды. Мұндай Кеңесті құру өндірісті жоғары деңгейлі шеберлікке ие маман-
дармен қамтамасыз ету және экономиканың бәсекелестікке қабілеттілігін көтеруге бағытталған. 
Ең бірінші Кеңес 2002 жылы құрылса, бүгінгі күні 20-дан астамы жұмыс жасайды. 
Қазіргі  кезеңдегі  Қазақстан  бәсекеге  барынша  қабілетті  елу  елдің  қатарына  қосылуына 
және қысқа мерзімдік экономикалық, әлеуметтік және саяси модернизация процесі бағытында 
қоғамның барлық салаларының мүддесін қамтитын қоғамдық консенсус институттарын құруы 
тиіс. Осы жерде еңбек әлеуметтік саласы үлкен рөлге ие, өйткені оның ішінде болып жатқан про-
цестер қоғамның тек экономикалық ғана емес, сонымен қатар саяси трақтылығын анықтайды, 
елдегі әлеуметтік-экономикалық және саяси өзгерістерге тиімді баға береді.
Соған байланысты әлеуметтік серіктестікті зерттеудің маңыздылығы:
-  біріншіден,  қоғамның  демократизациялануы  қиындықтар  мен  қарама-қайшылықтарға 
ұшырайды, сондықтан қоғамның барлық күштерінің келісімінің негізінде, конструктивті диалог 
формасында жүзеге асуы керек. Өткен ғасырдың 90-жылдары басындағы әлеуметтік серіктестік 
идеясына көшу, серіктестік принциптерінің еңбек қатынастарына бағытталуы әлеуметтік-еңбек 
қатынастырынң  реттелуіне  әсер  етті,  әлеуметтік-экономикалық  саясаттың  даму  жолдарын 
анықтады, республика тұрғындарының өмір сүру деңгейін көтереді.
Әлеуметтік  серіктестік  азаматтық  қоғам  мен  демократиялық  саяси  жүйе  дамуының 
қорытындысы  болып  табылады.  Қазақстан  кәсіподақтар  Федерациясының  кезектен  тыс  ХXI 
съезінде ҚР Президенті Н.Ә. Назарбаев саяси реформалардың жалпыұлттық бағдарламасы ая-
сында әлеуметтік серіктестік институттарының өзара іс-әрекетін күшейту мәселесін айқындады: 
«Тұрғындардың  жоғары  деңгейде  өмір  сүруін,  әлемдік  экономикалық  қауымдастықта 
Қазақстанның белсенді түрде қатысуын қамтамасыз ететін тиімді бәсекеге қабілетті экономика-
ны тудыруға мемлекет, жұмыс беруші, кәсіподақтар бірегей түрде күш жұмсауы керек».
-  екіншіден,  жақын  арада  Қызғызстанда  өткен  дау-жанжалдардан  әлеуметтік  күйзелістің 
негізгі  факторы  экономикалық  теңсіздік  екендігін  қорытындылауға  болады.  2005  жылғы 
Қырғызстандағы  «Революциялық»  оқиғалар  жалпы  қоғамдық жүйенің  даму  барысына көңілі 
толмаған тұрғындардың мемлекеттік билікке ғана емес, сонымен бірге жеке меншік иелері мен 
кәсіпкерлер  класына  қарсы  бағытталғандығын  білдіреді.  Сондықтан  кезе-келген  мемлекеттің 
маңызды бағыты, сонымен қатар Қазақстанның да әлеуметтік саясатты өңдеу мен жүзеге асы-
руы ең маңызды бағыт болып табылады. 
- үшіншіден, дамыған мемлекеттередің халықаралық тәжірибесі қоғамның дамуының сая-
си күйзеліссіз, дау-жанжалсыз тек әлеуметтік серіктестік идеясының жүзеге асуы және әртүрлі 
әлеуметтік топтар мен қоғам қабаттарының өзара іс-әрекеті мен келісіміне байланысты екендігін 
көрсетті.  Осылайша,  әлеуметтлік  серіктестік  жүйесін  құрау  қоғамдық,  жалпыөркениеттік 
заңдылық ретінде және қоғамның саяси жүйесінің тұрақтылығының факторы ретінде көрініс береді.

322
Сол  себепті  әлеуметтік  серіктестік  жүйесін  қалыптастыруда  батыс  еуропалық  елдердің 
жинақталған тәжірибесі үлкен қызығушылық тудырады. Әрине, шетелдік модельдерге көшірудің 
қажеті жоқ, өйткені әрбір мемлекеттегі әлеуметтік серіктестік жүйесі нарықтық экономиканың 
заңдылықтарын  қабылдауына,  саяси  өмірдің  демократизациялануына,  мәдениет,  дәстүр 
және  басқа  да  ұлттық  ерекшеліктерге  тәуелді.  Бірақ  көп  ғасырлық  әлеуметтік  серіктестіктің 
қалыптасуындағы әлемдік тәжірибені ескеру кере. Бұл әлеуметтік серіктестіктің құрылуы мен 
жүзеге асуындағы жағдайлар мен себептерді, оның саяси жүйедегі жағымды және жағымсыз 
жақтары  мен  орындарын  тереңірек  түсінуге  мүмкіндік  туғызады.  Иә,  әлеуметтік  серіктестік 
барлық  дағдарыс  пен  күйзелістерге  қарсы  күресе  алады  деп  айта  алмаймыз,  алайда  әртүрлі 
әлеуметтік топтардың мүдделерін оңтайлы түрде жүзеге асыруға, қоғамдағы бейбітшілік пен 
келісімнің қалыптасуында өз септігін тигізеді. 
Қазақстанда әлеуметтік серіктестік ой мен принциптерін әлеуметтік еңбек қатынасын рет-
теу тәжірибесінде енгізу әрекеттері жасалынып жатыр. 
Әлеуметтік  серіктестік  дегеніміз  –  еңбек  қатынасының  бір  түрі;  ол  белгілі  стратегиялық 
мақсат  бірлігін  сезінгендіктен  туады,  келіссөз  жүргізу  арқасында  ымыраға  келіп,  әртүрлі 
әлеуметтік топтардың мүдделерін оптималдық балансқа келтіреді. Әлеуметтік серіктестік келесі 
принциптерге негізделеді:
- әр жақты тең құқықтылығы және олардың өкілдерінің өкілеттілігі;
- міндеттерді өз бетімен қабылдау және олардың іс жүзінде асырылуы;
- міндеттерді қабылдаудағы әр жақтың жауапты болуы;
- ұжымдық келісімнің орындалуын қадағалау.
 Әлеуметтік серіктестік – әлеуметтік еңбек саласындағы экономикалық мүдделерді ескере 
отыра және әлеуметтік еңбек дау-жанжалдарды реттеу арқылы жұмыс беруші мен жұмысшы 
арасында мемлекеттің делдалдығымен пайда болатын ерекше қатынастар жүйесі.
Әлеуметтік еңбек қатынастарын реттеуде үш жақ қатынасатындықтан әлеуметтік серіктестік 
жүйесін «трипартизм» деп атайды: 
- жалдамалы жұмысшылардың мүддесін қорғайтын ұйымдар;
- жұмыс берушілер қауымдастығы;
- мемлекет.
ХХ ғасырдың 60-70 жж. Өндірістік дамыған мемлекеттерде әлеуметтік еңбек қатынастарын 
реттеуде  келісім-шарттық  форманың  пайда  болуы  –  ұзақ  экономикалық,  саяси-әлеуметтік 
дамудың  нәтижесі,  бұл  бүтіндей  объективті  және  субъективті  шарттарға  байланысты  мүмкін 
болды. Солардың ішінде:
-  қаржыны  шоғырландыру  мен  орталықтандыру  және  соған  байланысты  еңбекті 
ұйымдастырудың  формасының  және  өндіріс  процесінде  жалдамалы  жұмысшы  мен  жұмыс 
беруші арасындағы қарым-қатынас сипатының өзгеруі;
- жұмысшы мен кәсіподақ қозғалыстарының арасындағы бірлік деңгейі;
- қоғамды басқарудағы демократиялық тәртіптің дамуы.
Әлеуметтік  еңбек  қатынастарын  реттеудің  ұжымдық  келісім  формаларының  бекітілуіне 
соғыстан кейінгі кезеңде өндірістік дамыған мемлекеттерде қалыптасқан нақты тарихи жағдайлар 
әсер етті және әлеуметтік серіктестік процесінің толыққанды жылдамдауына тікелей мүмкіндік 
туғызды. Бұл, бірінші және екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі экономикалық салдар, 1929-
1933 жж. әлемдік экономикалық күйзеліс пен әлеуметтік мәселелерді шешудегі Кеңестік жүйенің 
жемістері кезіндегі екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі таптар мен топтардың саяси-әлеуметтік 
онтогонизмі.  Осы  барлық  факторлар  жалпылап  келгенде  әлеуметтік  еңбек  қатынастарын 
реттеудегі әлеуметтік серіктестік формасының негізін, түп қазығын қалыптастырды. 
Әлеуметтік  серіктестікке  қатысты  бір-біріне  қарама-қарсы  екі  көзқарас  бар.  Біріншіден, 
әлеуметтік серіктестік – бұл таптар арасындағы күрестен кейін келетін жалдамалы жұмысшы 
мен  жұмыс  берушілердің  арасындағы  қарым-қатынастар  жүйесі.  Екіншіден,  әлеуметтік 
серіктестік – қарама-қарсы мүдделердің келісімге келуі, жалдамалы жұмысшылар мен меншік 

323
иелері таптарының арасындағы әлеуметтік-экономикалық мәселелерді шешу әдісі мен жанжал-
дарды реттеуі. Қазіргі кезеңдегі батыс қоғамындағы экономикалық және әлеуметтік саладағы 
өзгерістерге қарамастан, жалдамалы жұмысшылар мен жұмыс берушілер секілді қайшылықтар 
сақталған.  Осы  орайда  әлеуметтік  сетіктестік  таптық  қайшылықтарды  жұмсартудың  тәсілі, 
қоғамдағы саяси тұрақтылық пен әлеуметтік түсініспеушіліктің жағдайы.
Жоғарыда аталып өткен бағыттардың қолдаушылары әлеуметтік серіктестіктің өмір сүруін 
қажет деп санайды, бірақ олар оның ішкі төркінін әртүрлі анықтайды. Әлеуметтік серіктестікті 
таптық күрестің антиподы ретінде санайтындар қазіргі кезеңдегі капитализмнің классикалық 
түсінігіне жатпайды деп білдіреді. Бұл жаңа қоғамда капиталистер мен жалдамалы жұмысшылары 
жоқ,  бұнда  тепе-тең  дәрежедегі,  бір-бірінің  арасында  келіспеушілік  туындағанда  түсінісетін 
серіктестіктер  десек  болады.  Олардың  көзқарасымен,  қазіргі  капитализмнен  өзгеше.  Бүгінгі 
күндері әлеуметтік-демократиялық қозғалыстардың күшімен қазіргі қоғамның әлеуметтік пен 
саяси құрылымында тереі өзгерістер туындады. Таптар арасындағы қатынас орнына мүдделелі 
тереңнен  болмаса  да  өзгеше  әлеуметтік  топтар  мен  қабаттар  арасындағы  қатынастар  келді. 
Стратегиялық жоспар бойынша осы мүдделер келіседі және капиталистік шаруашылықты жоюға 
емес, сақталып қалу мен дамытуға бағытталған. Өтпелі мүдделер келісу де келіспеуі мүмкін. 
Егер де мүдделер келісілмесе, әлеуметтік серіктестік жүйесі арқылы шешуге болады. Осындай 
түсінікте әлеуметтік серіктестік әлеуметтік еңбек қатынастарын реттеудің ең дұрыс формасы, 
яғни  капиталистік  қоғамдағы  таптық  жанжалдан  кәсіподақ  ұйымдары  мен  жұмыс  берушілер 
бірлестіктері арасындағы жанжалға көшудің бейбітшіл эволюциялық тәсілі. 
Серіктестік  қатынастырының  қалыптасуындағы  басты  жағдай  жұмысшылар  мен  жұмыс 
берушілердің  мақсаттарының  сәйкес  келуі  болып  табылады.  мақсаттардың  сай  болуы 
перспективті мақсат деңгейінде қалса, онда бұлай мұндай серіктестік уақытша болап қалады. 
Бірақ  кез-келген  жағдайда  мақсаттардың  сәйкес  келуінсіз  әлеуметтік  серіктестік  болмайды. 
Жалдамалы жұмысшы мен жұмыс беруші олардың пікірінше, бір жақтың ойын білдіреді және 
екеуі біртұтас. Олар бір бірінсіз өмір сүре алмайды. Егер де олардың арасында жанжал туған 
жағдайда болсын, өз уақытында және тиімді түрде шешу екеуінің мүддесіне сай келеді. Келесі 
бір  көзқарасты  қолдаушылардың  ойынша,  керісінше  қазіргі  кезеңдегі  капитализмнің  өткен 
ғасырдағы капитализмнен ешқандай айырмашылығы жоқ. Негізгі өндірістік қралдарына жеке 
меншік  сақталған,  сондықтан  жалдамалы  жұмысшылар  мен  капиталистердің  мүдделеді  ара-
сында онтогонизм сақталады. Жұмысшы мен жұмыс беруші арасындағы мүдделерінің сәйкес 
келмеуі әр уақытта бола береді. Нарықтық-капиталистік шаруашылық жағдайында эволюциялық 
түрдегі реформалар мен келісімдер арқылы мүдделер жанжалынан өте алмаймыз. Осы көзқарас 
бойынша  әлеуметтік  серіктестік  жұмысшы  мен  жұмыс  беруші  арасындағы  нақты  келісімге 
келмейтін  және мағынасы жағынан қарама-қарсы мүдделерінің түсініспеушілікке келу форма-
сы. Сол себепті келісім процесі жанжалсыз бола алмайды. 
Ұжымдық келісімдерге отыру – әлеуметтік серіктестіктің маңызды бөлшегі. Бірақ әлеуметтік 
серіктестік бұл өте күрделі ұғым, бұл қоғамдағы екі тап, яғни жеке меншік иеленуші тап пен 
осы  меншікке  ие  емес  жұмысшылар  табы  арасындағы  қатынастардың  түрі  мен  мінезін  аша-
тын анықталған идеология. Осы таптардың әлеуметтік-экономикалық жағдайының бағалауына 
байланысты, олардың қоғамдағы рөлінің анықталуына, олардың мүдделері және мүдделерінің 
сәйкес келуіне байланысты әлеуметтік серіктестік жөнінде әртүрлі түсінік қалыптасады. 
Әлеуметтік серіктестік жүйесі әртүрлі әлеуметтік топтардың мүдделерін біріктіру, олардың 
арасындағы қарама-қайшылықты ортақ консенуске жету арқылы шешу, зорлық-зорлықтан бас 
тарту арқылы анықталған қоғамдық жағдайдларда ғана қызмет етеді. 
Экономика саласында әлеуметтік серіктестіктің дамуы мына факторлармен анықталады:
- жеке меншік рөлінің басым жағдайындағы меншіктің жан-жақты формасында болуы;
-  алдыңғы  қатарлы  технологияларға  сүйенген  өндірістік  күштердің  қазіргі  кезеңдегі 
жағдайы;

324
- нарықтық тауар мен қызмет көрсетумен толтыру,
-  жалдамалы  жұмысшылардың  фирма  істеріне  қатысуы,  акциялар  және  басқа  да  құнды 
қағаздар арқылы табысты реттеп бөлу.
Ең  бастысы  қоғамдағы  әлеуметтік  серіктестік  қатынастары  нарықтық  экономиканың 
әлеуметтік бағыттылық жағдайында ғана мүмкін, ең басты қажеттілік болып кез-келген тәсілмен 
пайда көзін табу емес, қоғамның қажеттіліктерін қанағаттандыру, оның мүшелерінің әлеуметтік 
хал-ахуалын  ең  жоғарғы  деңгейге  көтеру  басты  құндылық  болуы  керек.  Басқаша  айтқанда, 
қоғамның көпшілік бөлігінің өмір сүру деңгейі болуы керек. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық 
тез арада өзгеруінен, әлеуметтік жарылыстың қаупінен бір нәрседен айырылатындай қорқуы.
Әлеуметтік  серіктестік  идеясының  дамуына  неміс  экономистері  В.Збросо,  В.Репке, 
А.Мюллер-Армак  және  Л.Эрхард  үлкен  әсерін  тигізді,  олар  әлеуметтік  саладағы  табыс  пен 
ұйымдастыруда бәсекелестік, кәсіпкерлердің экономикалық еркіндік және мемлекеттің белсенді 
рөлі жағдайындағы әлеуметтік нарықтық шаруашылықтың концепциясын жасады.
Ресейдегі  әлеуметтік  серіктестік  генезисі  (ХІХ  ғасырдың  екінші  жартысы  ХХ  ғасырдың 
басы)  «азаматтық  қоғам»  және  оның  элементтерімен  тікелей  байланысты.  Азаматтық  қоғам 
идеясының дамуы негізінен қоғам мен мемлекеттің арақатынасы секілді маңызды сұрақтардан 
тұрды, сонымен қатар «прогресс», қоғамдық-тарихи процестің табиғаты, ынтымақтастық сияқты 
түсініктерді терең талқылаудан өткізді. 
Қазіргі  кезеңде  Батыста,  біздің  мемлекетімізде  болсын  әлеуметтік  серіктестік  қоғамның 
барлық саласындағы әсіресе әлеуметтік еңбек қатынастар саласында жанжалдарды реттеудің 
жүйесі ретінде көрініс табады. 
Ю.Г. Одегов, Г.Г.Руденко, Н.Г. Митрофанов еңбектерінде әлеуметтік серіктестік «қоғамның 
ерекше  институты,  ол  қоғамның  құрылымын  құрайтын  барлық  әлеуметтік  топтардың 
құндылықтары мен қажеттіліктерін мойындауға негізделеді».
Әлеуметтік серіктестік қоғамдағы саяси және әлеуметтік қатынастарды реттеудің күрделі, 
көпаспектілі, көпдеңгейлі жүйесі, оның мақсаты қоғамдық келісім, негізгі әлеуметік топтардың 
арасындағы тұрақтылыққа жету. 
Кең мағынада әлеуметтік серіктестік қоғамның барлық саласындағы жанжалдарды реттеу 
жүйесі, оған қатысты субъектілерді бейбітшілік пен келісімге негізделген конструктивті өзара 
қатынасын қамтамасыз ету үшін өзара қатынас формасы мен мүдделермен келісім әдісі.

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: