АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ТУҒАНЫНА – 170 ЖЫЛ
40
Biil – älemdіk aqin Abaydiñ tuilğanina 170 jil.
Bіrіkken Wlttar wyiminiñ ağartu, ğilim, mädeniet
komitetі 1993 jili jeltoqsanda Franciyaniñ asta-
nasi Parijdegі 27-retkі jinalisinda qazaqtiñ oyşili
– Abay Qwnanbaywliniñ 1995 jilği ötetіn 150 jil-
diğin düniedegі özіne müşe barliq elderde salta-
natti türde eske aluğa şeşіm qabildanğanda, Resey,
Türkiya, Italiya, Qitay siyaqti elder eñ aldimen
qoldağanin bіlemіz. Biil da, Abaytanuğa qatisti
bükіlälemdіk poeziya künіnde «Abay poeziyasi
älem tіlderіnde» atti festivaldar aqinniñ tuğan auili
Jidebaydan bastap törtkіl düniedegі іrі qalalarda
da Abay tuindilari boyinşa türlі koncertter qoyu
josparlanuda.
ABAYDAN
QABAYĞA DEYІN
Ataqti ğalim Ahmet Baytwrsinwli (maqalasiniñ
ati: «Qazaqtiñ bas aqini»), jazuşi Mіrjaqip Dulato-
vtardan (maqalasiniñ ati: «Abay») berі Abay tura-
li maqalalar jazilip keledі. 1904 jili küzde Ahmet
Baytwrsinwli Qarqarali qalasina barip, Abayğa da
arnayi bwrilip joliğamin dep josparlağan, Abay
küzge jetpey mausimniñ 23-іnde qaytis boldi da
Abaymen didarlasu Ahmetke näsіp bolmapti. 1909
jili şiqqan twñğiş öleñder jinağinan tartip, bärіn-
de Abaydiñ nemeresі Käkіtay (şin ati – Ğabdwl-
hakim) Isqaqwliniñ (1869-1915) eñbegі («Abay
‹Ibrahim› Qwnanbaywliniñ ömіrі» degen maqala-
da jazğan) joğari bağalanadi. Abay auilina barip,
Käkіtaydan mälіmet alip, Abaydiñ ömіrbayanin
twñğiş qağaz betіne oris tіlіnde tüsіrgen adam
– Älihan Nwrmwhametwli Bökeyhanov (1870-
1938). Bwl ğwmirnamani – Abay turali ötken eñ
alğaşqi qoğamdiq qimil sanalatin, 1914 jili 5 qañ-
tarda Semey qalasindaği Abaydiñ qaytis bolğandi-
ğiniñ 10 jildiğina arnalğan eske alu keşіnde Nä-
zipa Qwljanova orisşasi boyinşa köpşіlіkke oqip
bergen eken [1]. Maqala äuelі 1905 jili «Jetі şatir
jazbalari» (orisşa «Semipalatinskiy listok») degen
gazette jariyalanğan. Onda Älihan Abay öleñderіn
asa joğari bağalapti.
Abay – Qwnanbaydiñ ekіnşі äyelі Wljannan
tuilğan. Azan ati – Ibrahim. Anasi Wljanniñ erke-
letuіmen «Abay» atanip ketken. Aytpaqşi, Abay-
diñ ekіnşі äyelі Äygerіmnen tuilğan – Twrağwl
Abaywli (1875-1934) äkesі Abaydiñ jasinda, yağ-
ni 59 jasta qaytis bolğan.
Demek, Abay öleñderіnіñ Qitayda taraluina
kelsek, Qitay qazağiniñ baspa orindari qwrilğan
sonau 1930 jildardan gazet-jurnaldarda Abaydi
jariyalau bastalğan. 1944 jilği üş aymaq töñkerіsі-
nen keyіn tіptі de köp basila bastağan. «Marqwm
Niğmet Miñjani qatarlilar 1948 jili «Säule» baspa-
sinan Abay öleñіnіñ bіr tobin kіtapşa etіp şiğaradi.
1948-1949 jildiñ araliğinda Tarbağataydan öleñnіñ
äuelgі tіlі boyinşa qazaqşa, wyğirşa, tatarşa üş tіl-
Nwrbolat ABDIQADIR
«Ile ke
şi
» gazetini
ñ
adebi redaktori, QHR
АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ТУҒАНЫНА – 170 ЖЫЛ
41
de öleñder jinaği şiğadi. Osiniñ basina Abay öleñ-
derі berіledі. 50-jildardiñ orta şenіnde Qazaqstan-
nan Abay şiğarmalariniñ arab jazuindaği basilimi
şiğip, Qitay qazaqtarina taradi [2].
Beyjіñnіñ «Wlttar» baspasinan «Abay Qwnan-
baywli» degen atpen Abaydiñ 1882 jildan bastap
jazilğan öleñderі men audarmalari, jili aniqtalma-
ğan öleñderі, onan poemalari 1980 jili mamirda
bіrіnşі ret 440 bet bop basilip, 2 yuanmen kіtap-
hanalarda satila bastadi. 1991 jilğa kelgende üşіnşі
ret qayta basildi. Al kezіnde Qazaqstan «Jaña ömіr
jurnali» baspasinda 1955 jili Almatida basilğan
nwsqasina say Mwhtarhan Orazbaywliniñ dayin-
dauimen «Abay qarasözderі» de aqinniñ suretі-
men jäne T.Älіmqwlov pen H.Süyіnşälievtіñ Abay
turali jeke eñbekterі qamtilip, osi «Wlttar» baspa-
sinan 1986 jili naurizda bіrіnşі märte jariq kördі.
Bwl kіtap aqin tuilğandiğiniñ 140 jildiğina arnaldi.
Aqinniñ 150 jildiq mereytoyina şaşu retіnde,
1995 jili Ürіmjіdegі «Şiñjiañ haliq baspasinan»
Äbdіldabek Aqiştaywliniñ qwrastiruimen «Abay
turali estegіler», Küytіñdegі «Іle haliq baspasi-
nan» «Abay öleñderіnen tañdamalilar», aytuli
qitay qazaq zerttermenderіnіñ maqalalari toptasti-
rilğan «Abay parasati», bes siziqti notasina qosa
kompozitor Mwhamet Äbdіqadirwliniñ jazğan
qarapayim notasimen «Abay änderі» atti kіtaptar
arti-artinan qazaq oqirmandarimen jüzdestі. Qitay
haliq respublikasiniñ jer-jerіnde Abay turali zert-
teu maqalalar jazilip, «ğilimi talqi, lekciya oqu
wyimdastirildi. Abay şiğarmalari hanzu qatarli tu-
isqan wlttar tіlіne audarildi [3]. «Abay parasati»
Abay şiğarmalariniñ qitay qazaqtarina qalay taral-
ğandiği haqinda jüyelі sir şerttі.
Qitay topirağinda Abay turali kіtaptar qay-
ta-qayta basilip, sani, mazmwni jağinan jil sayin
moliğip keledі. Aqit Ülіmjіwli, Ködek Maral-
baywli, Äset Naymanbaywli, Tañjariq Joldiwli,
Asqar Tatanaywli, Omarğazi Aytanwli, Mağaz
Razdanwli, Qwrmanali Ospanwli qatarli aqindar-
diñ bärі de Abaydan üyrendі. Bіz qitay qazağinda
da Abay mektebі erte qaliptasqan dep aytamiz.
1993 jili «Qazaqstan» baspasinda Almatida
basilğan bіrіnşі baspasiniñ «Abay aqiliyalari» Su
Jouşioñ men Äkbar Mäjitwliniñ hanzu tіlіne au-
daruimen «Wlttar» baspasinan 2000 jili şіldede
qazaqşa, hanzuşa ekі jazuda şiqti. Qazaqstan Res-
publikasisiniñ Qitayda twratin erekşe toliq qwqiqti
twñğiş bas elşіsі Mwrat Äuezov bwl kіtaptiñ baspa
qwqiğin tabistadi jäne qarjilay kömek körsettі. Kі-
tapti aldimen dwñzu jazuşisi, audarmaşi Su Jouşi-
oñ oris tіlіnen audardi. Odan qitaydiñ äygіlі qazaq
jazuşisi, audarmaşi Äkbar Mäjitwli qazaqşa tüp-
nwsqasina say audarip, tüsіndіruler jasadi. Qitay-
diñ äygіlі audarmaşisi, suretşіsі Gau Mañ Abaydiñ
suretіn saldi ärі Abayğa arnap öleñ jazdi [4].
2014 jili 20 naurizda qazaqtiñ wli oyşili, hakіm
Abaydiñ eskertkіşі Beyjіñnіñ qalasiniñ ortaliğin-
daği Çauiañ sayabağinda boy köterdі. Qazaqstan-
niñ Sirtqi іster ministrі Erlan Idirisov bwl igі şara
töñіregіnde jürekjardi quanişimen bölіsіp, Abay
ata müsіnіn aynitpay salğan YUan Şüykünge alğis
aytti. YUan Şüykün mirza Abay müsіnіn jasau tu-
rali 2012 jili sol kezdegі memleket törağasi Hu Jin-
tau joldasqa wsinis jasağanin maqtaniş sezіmіmen
bayandap, qazaqtiñ wli oyşili, bas aqini Abay turali
tereñ tüsіnіgіn tanitti («Haliq torabi»). Beyjіñde är
wlttiñ student jastari bwl künderі Abay hakіmnіñ
kіtabin qoltiqtarina qisip ap, sol Çauiañ sayabağin-
daği köldіñ boyinda oyğa şomğan Abay müsіnіne
barip suretke tüsіp, ünemі estelіk qaldiradi.
«Abay han tіlіndegі 70 neşe tomdiq «Jwñgo іrі
sözdіgі» qatarli bіrneşe sözdіkke kіrdі» [5].
***
1994 jili 30 säuіr küngі «Haliq gazetіnіñ» sa-
ninda jariyalanğan, dwñzu jazuşisi, audarmaşi Su
Jouşioñ jazğan «Qazaqstanniñ ruhi atasi – Abay»
degen maqalada ol Abaydi «qazaqtiñ wlttiq sim-
voli, qazaq memleketіnіñ ruhi atasi» dep atadi. Su
Jouşioñniñ «Şiñğis tauindaği üş alip şiñ» maqa-
lasi Abay Qwnanbaev, Şäkärіm Qwdayberdіwli,
Mwhtar Äuezov jayli söyleydі.
Abaydiñ älemge dañqi ketuіne Mwhtar
Omarqanwliniñ Abay turali zertteulerі men kör-
kem ädebietterі köp sebep. Bіrde Abaydi Mwhtar
6 jasinda körgenіn bayandaydi. Atasi Äuez Abay-
diñ aldinan bala Mwhtardi «atasiniñ qoñir qozisi
eken ğoy...» degen batamen ötkіzіp aladi. Mwh-
tar Äuezovtіñ zerdeleuіnde: «...1909 jilği baspa-
da barliği 5399 jol öleñ bar edі. Oniñ 1090 joli
audarma bolatin. Jіktegende: 362 joli Puşkinnen,
398 joli Lermontovtan (Gete, Bayronnan audarğan
bіrer öleñіn Lermontov arqili audarilğandiqtan osi
sanğa qosip otirmiz), Krilovtan 180 jol jäne Bu-
ninnen 16 jol... Söytіp, 1933-1939, 1945 jildar
baspasin jinau, tіzu arqili Mürseyіtte basilmağandi
(qoljazbani aytadi – N.Ä.) qosqanda, qara sözder-
den basqa 1708 jol öleñ qosippiz... Nätijede bü-
gіngі Abay jinaği 5399 jol emes, 7133 jol bolipti»,
– dep jazğani bar. «Atasi Äuezdіñ qadağalauimen
bіr qis, bіr jazda Abaydi tügelge jaqin jattap şiğip
edіm», – deydі balaliğin esіne alğanda Mwhtar.
«Abay» jäne «Abay joli» epopeyasi avtordiñ
tіrі kezіnde-aq älemnіñ 25 tіlіne audarilip ülger-
genіn Mwhtardiñ özі aytqan. 1997 jili Mwhtar
Äuezov tuilğandiğiniñ 100 jildiğinda bwl 4 tom-
niñ düniejüzіnіñ jiini 116 tіlіne audarilğani aniq.
Sonday-aq 1997 jili Säli Säduaqaswliniñ qwras-
tiruimen Ürіmşіdegі «Şiñjañ haliq baspasinan»
АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ТУҒАНЫНА – 170 ЖЫЛ
42
«Älem taniğan Äuezov», Razdan Aydarqanwli
men Qayrat Näbiwliniñ qwrastiruimen Küytіñdegі
«Іle haliq baspasinan» «Mwhtar ağa» atti kіtaptar
arti-artinan basilim kördі.
«1942 jildan bastap Qazaqtiñ memlekettіk uni-
versitetіnde abaytanu boyinşa Mwhtar Äuezovtіñ
sabaqtari resmi bağdarlama bolip enedі. Jazuşi
Abaydiñ toliq ğilimi ömіrbayanin jazu jwmisina
1933 jildardan bastap kіrіstі. Şiğarmaşiliq jwmisi
men ğilimi-zertteu jwmisi qatar jürіp, bіrіn-bіrі to-
liqtirip, bіrіn-bіrі tereñdetіp otirdi» [6].
Qazaqtiñ memlekettіk körkem ädebiet baspa-
sinda 1956 jili basilğan nwsqasina say «Abay»
men «Abay joli» romandari 1981 jili «Şiñjañ haliq
baspasinan» şiqti da keyіn de qayta-qayta basilip,
jergіlіktі kіtap dükenderіne tüstі. 1994 jili Mwhtar
Äuezovtіñ «Abaytanu mäselelerі» «Şiñjañ haliq
baspasinan» Äbdіldabek Aqiştaywliniñ qwras-
tiruimen jariq kördі jäne bwl kіtapqa soñina Äb-
dіldabek Aqiştaywliniñ «Mwhtar jäne abaytanu»
atti kölemdі maqalasi qosa jariyalandi. Maqalada
Mwhtardiñ Abaymen ündestіgі molinan zerdele-
nedі. Ğwlama Mwhtar turali köp söylep sozbayiq.
Bіraq ta endі Mwhtarmen kіm sabaqtasadi degen-
de, qazaq ädebietіnіñ klassigі, kemeñger ğalim
ärі körnektі qoğam qayratkerі Mwhtar Äuezovtіñ
eñbek joli arqau bolğan, jazuşi Twrsin Jwrtbaydiñ
1997 jili Almatidaği «Jazuşi» baspasinan basilğan
«Besіgіñdі tüze» atti roman-essesіnіñ wrpaqqa
berer tanimdiq tağiliminiñ moldiğina şübä keltіr-
meymіz.
***
Qabay – 1928 jili QHR Tarbağatay aymağiniñ
Qaraqabaq degen jerіnde, bardam ärі oqimisti ot-
basinda dünie esіgіn aşqan. Sіbe wltiniñ halar ru-
inan. Іle qazaq avtonomiali oblisinda Şapşal Sіbe
avtonomiali audani bar. Qabaydiñ sіbeşe jörgek ati
– «Katuri». Hanzu mektebіne kіrgendegі ati – Ha
Huanjañ. 1950 jildari bwrinği Şiñjañ institutiniñ
(qazіrgі Şiñjañ universitetі) oris tіlі fakultetіn-
de oqiğan. Keyіngіde Katuri esіmіn qazaqtar öz
tіlіnіñ ündesuіne beyіmdep, «Qadirbay», hanzular
da «Qadirbay» dep şaqiratin bolğan. Şäueşektegі
orta mektep-gimnaziyasinda oqip jürіp «Tam» ga-
zetіne maqala jazğanda, bіr sabaqtasi: «Qadirbay
dep wzartip qaytesіñ, qisqartip, «Qabay» deseñşі»,
– degen soñ ol «Qabay» dep qalam at qoyip aladi.
«Katuri» dep sіbeler bіlmese, Abayğa іz salmağan
sonau kezden bastap qazіrge deyіn jalpaq jwrtqa
Qabay atimen tanilip kete baradi. Beyjіñde Qitay
Jazuşilar Odağiniñ müşesі. Oris, hanzu, qazaq,
wyğir tіlderіnde oqidi, jaza bіledі. Qabaydiñ äkesі
nemіsşe, ağilşinşa bіlgen. 2002 jili Qitay audarma-
şilar qoğami tarapinan «Qabay – maytalman au-
darmaşi» degen dañq kuälіgіmen marapattalğan.
50 qanşa jildiq ğwmirin Abaydi audarumen, zert-
teumen ötkergen, Abaydi milliardtar elіne twñğiş
nasihattauşi [7]. Ol «Bar ömіrіmdі Abayğa arna-
dim» dep maqala da jazğan.
Bіr auiz sözben aytqanda, Abaydiñ barliq öleñі,
twtas qarasözderі Qabay audarmasi arqili (167
öleñі, 3 poemasi, 45 qarasözі hanzu tіlіnde – N.Ä.)
hanzu oqirmandarina jettі. Bwl Abay mwralari-
niñ Qitaydaği eñ toliq audarmasi sanaladi. Tіptі,
orisşağa 23 aqin audarsa da, Qazaqstanda Abay şi-
ğarmalariniñ tügel jinaği oris tіlіne de (116 öleñі,
3 poemasi oris tіlіnde – N.Ä.) toliq audarilmağan
delіnedі. Qabay sonday-aq Mwhtar Äuezovtіñ
«Abay», «Abay joli» 4 tomdiq epopeyasin audarip
baspadan şiğardi.
«Haliqtiñ körer közі, lüpіl qaqqan jüregі, dana
oyi bolğan Abaydiñ› jas jetkіnşek Mwhtarğa qa-
lamin wstatip, ruhani mwrasin amanatqa tapsir-
ğanday körіnetіn bwl nisanali jalğastiq kezdeysoq
oqiğa emes edі» (Twrsin Jwrtbaev). Sіbe Qabay
jönіnen aytsaq, kele-kele esіmі de Abayğa Qa-
bay bop wyqasuiniñ özі asa ğajayip kezdeysoq-
tiq emey, nemene?! Milliardtar elіndegі özge wlt
uäkіlі – Qabay adamzatqa ortaq Abayğa nisanali
tuilğan wrpaq demekpіn.
1957 jili Qwrmanälі Ospanwli oblis bastiği bo-
lip twrğan kezde Sіbe Qabay qitay boyjetkenі Gau
Şwnfañmen Qwljada üylenedі. Qabaymen bіrge
ortağa beyіmdelіp, Gau Şwnfañ da qazaq, wyğir
tіlderіn üyrenіp alğan. Іle topirağinda 19 jildiq
ömіr sapari jalğasip, Qabay 1973 jili Beyjіñge,
«Wlttar» baspasina bіrjola jötkelіp kettі. Qabaydiñ
twrmistaği da, ömіrdegі de kömekşіsі Gau Şwnfañ
onimen önerde de etene bop, köşіrіsken, salistirip
oqiğan, qatelіgіn tekserіsken eñbekterі üşіn epope-
yağa ati bіrge jazildi.
Qabay mirzaniñ kіşіpeyіldіlіgі, ğalim adamğa
layiq tabandi jauapkerşilіgі «Bar ömіrіmdі Abay-
ğa arnadim» degen maqalasinan aniq körіnse ke-
rek. Sonda bіr sözіnde, Abaydiñ bіr ğana «Otiz se-
gіzіnşі qarasözіn» audaru üşіn «Qwran kärіmnіñ»
qitayşasin ekі märte oqip, Qwdaydiñ 99 esіmіn
tabani bіr ayday zerttegenіn aytadi: «twp-tura
mwsilmanşa dіni medreseden oqip şiqqanday bol-
dim», – deydі.
Bіzdіñ esіmіzge Mwhtar Äuezovtіñ aqin Qwr-
manälі Ospanwlina, Qwrmanälі Ospanwliniñ
Qabayğa amanati oraladi. Ol bilay edі: 1958 jili
Azia-Afrika jazuşilariniñ Taşkent jinalisinda Qwr-
manälіge Mwhtar Äuezov: «Közіmnіñ tіrіsіnde
«Abay joliniñ› qitayşa audarmasin bіr körsem!»
– degen armanin aytqan. Jinalistan kelgesіn Qwr-
manälі Ospanwli ğwlama Mwhtardiñ ol amanatin
Qabayğa tabistağan [8]. Ätteñі – odan keyіn de
АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ТУҒАНЫНА – 170 ЖЫЛ
43
mümkіn bolmay, «şeteldіñ kіtaptarin oqip ulan-
ğan» dep, oyrandi 10 jildiq mädeniet töñkerіsіnіñ
ala qwyini Qabaydi da şarpip kettі emes pe?! De-
genmen, Äuezovtіñ armanin aqiri keşіgіp bolsa da
Qabay orindadi.
Professor Äuelqan Qaliwli: «Äygіlі sіbe oqi-
mistisi, ağa redaktor Qabay Abay şiğarmalarin
hanzu tіlіne audarip, zerttedі... Qabaydiñ Abaydi
zertteuі eluіnşі jildardan bastaladi. Köp eñbek-
tenіp, tükpіrley üñіlgen şaği – seksenіnşі jildar.
Hanzu tіlіnde bіrqidiru zertteuler jariyalap, oniñ
on bіrіn qazaq tіlіne audartip (ağa redaktor Qahar-
man Mwqanwli audarğan), 1987 jili «Abay jäne
Abay şiğarmalari› degen atpen bastirdi», – dese,
aytuli audarmaşi Äbdіldabek Aqiştaywli: «Qabay
Abaydiñ ömіrіn, şiğarmalarin zertteumen erte
şwğildanğan, sol zertteulerіnіñ jemіsі retіnde oniñ
şiğarmalarin bіr milliardtan astam halqi bar haliq-
tiñ tіlіne twñğiş audarğan adam... Qabay audarma-
si hanzu ädebietşіlerіnіñ, oqimistilariniñ Abaydi
zertteuіne, tanuina ülken mümkіndіkter tuğizdi,
jol aşip berdі», – dep tüyіndeydі.
Audarmager Qabay üşіn hakіm Abaydiñ tuğan
jerіn körmey twrip, anauğwrli kesek audarmamen
aynalisu mümkіn emes edі. 1989 jili bіrіnşі ret,
1996 jili Gau Şwnfañdi ertіp ekіnşі ret Qabay Qa-
zaqstanda «Abay oqularinda», Qwnanbaydiñ qo-
nistarinda, Abay mwrajayinda saparda boldi. Asa
qwrmetke kenelіp, twlpar mіnіp, «Qazaqstanniñ
qwrmettі azamati» atağin alip oraldi. Semeyde-
gі aqin eskertkіşіne gül qoyğanda, Gau Şwnfañ
hanim: «Men Abay atamniñ kelіnіmіn», – dep,
Abaydiñ halqina, bilayşa aytqanda, bar qazaqqa
iіlіp salem jasadi. Al Semey universitetіndegі keş-
te, qazaq, oris, hanzu, sіbe wlti uäkіlderіnіñ bärі
derlіk qazaqşa äñgіmeleskenderіnіñ äserі mülde
ayriqşa bolğan.
Abaydiñ «Eskendіr» poemasin Qabay alğaş
1954 jili tärjіmalap, «Audarma» jurnalinda şi-
ğardi. 1958 jili «Qazaqtiñ wli aqini Abay» degen
zertteu maqalasin hanzuşa «Tyan-Şan» jurnali-
niñ 8-saninda jariyaladi. Sodan keyіn 3 poemasin
qamtiğan «Abay dastandari» (1958 jil, «Haliq äde-
bietі» baspasi), «Abaydiñ tañdamali şiğarmalari»
(1982 jil, «Şiñjañ haliq baspasi»), «Abay qarasöz-
derі» (1984 jil, «Şiñjañ haliq baspasi»), «Abay
jäne Abay şiğarmalari» (1987 jil, «Wlttar» baspa-
si), 1547 betten twratin «Abay joli» romani (2004
jil, «Wlttar» baspasi) siyaqti ğilimi eñbekterі men
audarma kіtaptari qitay tіlіnde basildi [9]. Qabay
mirza «Abay» romanin Semeyden kelgen soñ
sonau 1993 jili audarğan körіnedі. Bwl künderі
«Abay joliniñ» qitay tіlіne Qabay arqili audarilğan
nwsqasi Abay mwrajayinda twr.
﹡ ﹡ ﹡
Aldimdaği «Özіmіzdіñ Qabay» atti kіtap-
tiñ qoljazbasina qarap otirip: «Aytsa-aytqanday
özіmіzdіñ Qabay ğoy...», – dep kübіrlep qoyam.
Nilqiliq qalamger, marqwm Däulethan Äbdіbekw-
liniñ «Wlttar» baspasindaği «Özіmіzdіñ Qabay»
degen derektі kіtabina «wsinis etіlgen jauapti re-
daktor» bolğanimdi maqtaniş sanaymin. Wstazi
Mwhtar jayli «Menіñ Äuezovіm» dep Zeynolla
Qabdolov kіtap jazdi. Tіptі sonau Oral öñіrіnde
jiі bolğan, «Men sіzderge jerles qana emespіn, qa-
zaqpin!» degen dosi, äygіlі «Tiniq Donniñ» avtori
Mihail Aleksandroviç turali qarapayim qazaq añşi-
si Ğappar Ramazanov «Bіzdіñ Şolohov» (Almati:
Jalin 1986) degen derektі povest wsindi. «Özіmіz-
dіñ Qabay» degen bolaşaq kіtaptiñ mina taqiribi
mağan wnaydi.
Baspa mwni «Daukeñnіñ qir-sirin bіledі» dep
mağan senіp tabistadi bіlem. Kezіnde osi kіtap-
tiñ «Qabay men Qazimbek», «Qabay men Qabil»
degen tarauşalarin da gazettіñ ädebi betіnde özіm
jariyalağanmin.
Atalğan «Özіmіzdіñ Qabay» atti derektі kі-
tapqa engіzіlgen avtor Daukeñnіñ Qabay jayindaği
ömіrbayandiq oçerk jäne esseler men maqalalari-
niñ jiini – 14. Bwdan basqa kіtapqa eldіñ іşі-sir-
tindaği, yağni Qitay men Qazaqstan qalamgerlerі-
nen – Nwrbolat Äbdіqadirdiñ «Abaydan Qabayğa
deyіnі» alği söz retіnde berіlіp, zerttermen Qa-
harman Mwqanwli, Däulet Seysenwli, N.Bayğw-
lov, prototip Qabay, jazuşi Nwrqasim Qazibekov,
Eleş Mwratbek wli, tіlşi Niu Rwy (hanzu), Ibiray
Düysenwli qatarli jekelerdіñ esselerі, swhbattari,
maqalalari swriptalip engіzіlіp, mazmwni müm-
kіndіgіnşe toliqtandi. Men kіtapta mümkіndіgіnşe
oy qaytalanbauğa, redakciyaliq jwmisiniñ neğwr-
lim ğilimi boluina köbіrek köñіl auanimdi audar-
dim.
Däulethan 1949 jili Nilqidaği Qaratöbenіñ So-
zimtisinda tuilğan. Däuletqan Äbdіbekwli 21 ja-
sinda Qabay mirzani Nilqiniñ Qaratöbesіnde іstep
jürgenіnde köredі. Kіtap jazuğa bekіp, 2007 jili
Qabay aqsaqaldi іzdep Beyjіñge barğani – sodan
tura 37 jildan soñ. Qaqañniñ Tarbağataydaği tuğan
jerі – Qaraqabaqqa da 2009 jili Däukeñ barip qayt-
ti. Bwnisi: Abaydiñ tuğan ölkesіne Qabaydiñ barip
qaytqanina wqsaydi.
***
Bіr ğasirdiñ aldinda jazğan Mіrjaqip Dulatovtiñ
«Abay» atti maqalasinan oqiiqşi, qwlağimizğa bü-
gіn de jaña estіledі. Sonda minaday bіr abzac bar:
«Zäredey şübä etpeymіz, Abaydiñ ölgen künіnen
qanşa alistasaq, ruhina sonşa jaqindarmiz. Ünemі
bwl küyde twrmas, haliq ağarar, öner-bіlіmge qa-
АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ТУҒАНЫНА – 170 ЖЫЛ
44
nar, sol künderde Abay qwrmetі künnen-künge
artilar. «Bіrіnşі aqinimiz› dep qabіrіn halqi jiі-jiі
ziyarat eter, haliq pen Abay arasi küştі mahabbat-
pen jalğasar. Ol künderdі bіz körmespіz. Bіraq
bіzdіñ ruhimiz sezer, quanar...». Bwl – «Qazaq»
gazetіnіñ 1914 jilği 67-saniniñ bas maqalasi.
Qazaqstanniñ «Abay qori» qoğaminiñ törağasi
Hafiz Mataev 1995 jili «Jwldiz» jurnalinda jariya-
lağan Qabay turali maqalasinda: «Jwñgoda Abaydi
eñ tereñ tüsіnetіn kіsі Qabay mirza – bükіl Qazaq
elіnіñ qwrmetіne layiq jan», – dedі.
Abayi bar qazaq halqiniñ, Qabayi bar sіbe halqi-
na іltipati bölek. Ärine, Abaydi qitay tіlіne audaru
– Qabaymen toqtamaytini jäne aniq. Biilği (2015)
Abay tuilğandiğiniñ 170 jildiğin köru – özіmіzdіñ
Qabayğa jäne Abaydiñ bügіngі wrpaqtari bolğan
bіzderge näsіp boldi. Wqsas bіr wlt uäkіlderіnіñ
intimağin qasterleyіk, onan da mañizdisi – wlt pen
wlttiñ ruhani dostiğin äspetteyіk. Sonsoñ da maqa-
la taqiribin men «Abaydan Qabayğa deyіn» dep
ädeyі qoydim.
Ädebiet:
1. Abay turali estegіler, Qwrastirğan Äbdіl-
dabek Aqiştaywli, Ürіmşі: Şiñjañ haliq baspasi,
1995, 312 bet;
2. Abay parasati. Zertteu maqalalar, Küytіñ: Іle
haliq baspasi, 1995, 1 bet.
3-4. Äuelqan Qaliwli Abay poeziyasi Jwñgoda
// Abay parasati – 45-46-47 b.
5. Abay aqilialari. Qiriq bes qarasözі. Audar-
ğandar: Su Jouşioñ men Äkbar Mäjitwli. – Beyjіñ:
Wlttar baspasi, 2000. 1-2 b.
6. Mwhtar Äuezov Abaytanu mäselelerі, –
Ürіmşі: Şiñjañ haliq baspasi, 1994 – 447-bet.
7-8. Däuletqan Äbdіbekwli Özіmіzdіñ Qabay.
Derektі kіtaptiñ qoljazbasi.
9. Äuezov armani – ömіrlіk ülken borişim. //
Qaharman Mwqanwliniñ Qabaymen swhbati. Şiñ-
jañ qoğamdiq ğilimi 1995. – № 3.
АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫНЫҢ ТУҒАНЫНА – 170 ЖЫЛ
45
***
Отаншыл болу – өз Отаныңды
шын жүректен сүю, өзіңе және
өз халқыңа риясыз сеніп, қоғамға
қызмет ету. Бірақ еліңнің тарихын,
Ана тіліңді, шығу тегіңді білмей
нағыз отаншыл бола алмайсың.
***
Толыққанды тілсіз толыққанды
ұлт болу мүмкін емес.
***
Ұлттық сана ұлттық тілмен қа
лып тасады.
***
Қазақтың қазақтығының басты
белгісі – қазақша сөйлеуі. Үйде де,
түзде де. Баласымен де, немересімен
де. Досымен де, туысымен де. Ба
жасымен де, құдасымен де. Тек осы
ны жасаған адам ғана өз ана тілін
өркендетуге өзінің азғантай да бол
са үлесін қоса алады.
***
Қазақ тілін білу – қазақтың бала
сына парыз, ал білмеу – ұят және өз
еліңді сүймегенмен бірдей.
***
Өз баласын қазақша сөйлетпеген
қазақтың «қазақ тілі» деп
сарнауының ешбір реті жоқ.
***
Өркениет өнегесі – өз тіліңмен
өмір сүру. Әліақ қазақ тілі
тіршілігіміздің барлық саласында
кеңінен қолданылатын болады. Оған
ешқандай күмәнданудың керегі жоқ.
***
Өзіміз ана тілімізде сөйлемейінше,
өзге ешкім де бұл тілді құрметтей
қоймайтынын түсінуге тиіспіз. Бұл – аз
уақыттың аясында тындырып тастай
тын іс емес. Бұл – мемлекеттік тұрғыдан
ұзақ жылдар бойы, ұдайы айналысатын
іргелі іс.
***
Қазақ тілі мәдениеттің бір бөлігі
ретінде барлық қазақстандықтарды
біріктірудің
қосымша
факторы
болуға тиіс. Ол барлық ұлттар мен
ұлыстарға қазақ халқының мәдениетін,
салтдәстүрін, әдетғұрпын, тұрмыс
тіршілігін таныпбілудің негізі болып
табылады. Оны оқыпүйрену мәжбүр
ету арқылы емес, саналы түрде,
жұрттың барлығы үшін бала жастан
басталуы, ұйымдық және әдістемелік
жағынан қамтамасыз етілуі тиіс. Және
де мұнда тұратын әрбір адам осындай
көзқарастың қажеттігін айқын түсінуі
керек.
***
Қазақ тілі – ғажап тіл. Оның болашағы
да ғажап. Тек оны насихаттай білуіміз
керек. Ғажап тілді азап тіл сияқты етіп
көр сететін оқулықтардан құтылуымыз
керек.
***
Қазақ елі барда қазақ тілі де болады.
Өседі. Өркендейді.
Нұрсұлтан Назарбаевтың
«Ақыл-парасат кітабы»
бойынша дайындаған Ерлік Ержанұлы
Ұлтты күшейтудің бірінші тетігі – тіл
46
Қыркүйектің 9-12 күндері Беларусия-
да кіші құрылтай өтті, құрылтай аясын-
да Қазақстан Республикасы Президенті
Н.Ә. Назарбаевтың «Нұрлы жол – болашаққа
бастар жол» атты Қазақстан халқына арнаған
Жолдауын Беларусиядағы қазақ диаспорасы-
мен талқылайтын дөңгелек үстелдің моде-
раторы болуға қауымдастық шақырды. Бұл
сапардың барлық қаржылық шығынын ҚР
Мәдениет және спорт министрлігі Тілдерді дамы-
ту және қоғамдық-саяси жұмыс комитеті көтерді.
2015 жылдың 9 қыркүйегінде Беларусь
Рес публикасында өтетін кіші құрылтайға жол
тарттым.
Минск бізді жайлы ауа райымен қарсы
алды. Әуежайда делегацияны Беларусь Респу-
бли касындағы Қазақстан Елшілігінің қызмет-
кер лері күтіп алды.
Қала өзінің әсемдігімен, керемет тазалы-
ғымен, кең көшелері мен жолдарында кепте-
ліс тің жоқтығымен таңғалдырды. Беларусь
жерінің 60 пайызынан астам жерін орман
құрайды.
2015 жылдың 10 қыркүйегінің атқан таңы
қоңыр салқын лебімен көңілімізді сергітті.
Сағат 9.00-да Қазақстан Елшілігінде кездесу
жоспарланған болатын. Делегация мүшелерінің
барлығын
Беларусь
Республикасындағы
Қазақ стан Республикасының төтенше және
өкілетті елшісі Ерғали Бөлегенов пен Беларусь
Республикасындағы Қазақстан Республика-
сының Құрметті консулы, «Атамекен» қазақ
мәдени орталығының төрағасы – Чермен Ана-
тольевич Шоқанов қарсы алды.
Делегация жетекшісі Мамашев Талғат
Асылұлы топ мүшелерін таныстырып, Дүние-
БЕЛАРУСЬ РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ
КІШІ ҚҰРЫЛТАЙ
Достарыңызбен бөлісу: |