Өсімдіктер систематикасы Оқу құралы

жасауда пайдалынылады.
Энтомофтора  мусде 
саңыраукұлағы  бунакденелілерге  кауіп  төндіреді. 
М ицелий  бунакденелілердіц  денесін  тесіп  өтеді  де,  екінші  жағынан  сыргка 
конидий  сагақтары  бар  конидийлер  түзіледі.  А л  олар  өте  белсенді  турде 
өздерінің  спораларын ұш ып жүрген  бунакденелілерге шашады.
А скомицеттер немесе  калталы  саңыраукұлақтар  класы - Ascom ycetes
Аскомицеттерге  сапрофитті  және  паразитті  тіршілік  ететін  көпклеткалы 
кұрылымды  мицелийі  бар сацыраукұлақтардың  кептеген түрелері  жатады.
Ж ынысты  көбею  процесінің  нэтижесінде  аскомицеттер  аскалар  немесе 
қалталылар  түзіледі. О ларда үш түрлі денелер пайда болады:
Клестокарпий  -   тұйык  жемісті  дене.  Қалаталары  ретсіз  орналаскан, 
паралельді  түйін  түзеді.  Қалталардың  кабықшасы  жыртылып,  сыртка  шығады. 
П еритеций  -   жемісті  денесі  алмұрт  пішінді  жоғарғы 
бөлігінде  аузы 
(кастауыш),  оныц  түбінде  геминиальды  кабат  болады,  онда  оскоспоралар 
түзіледі.
А потеций  -   тостаған  тэрізді  мицелий  гифаларыныц  матаскан  шоғы.  Бұл 
шоктарда  парафиздермен  бөлінген  калталар орналасқан.
Қалталы  саңырукұлактардын  жыныссыз  көбеюі  конидия  сагақтарында 
түзілген  конидиялар  көмегімен  жүзеге  асады  (аспергилл,  пеницилл).  Кейде 
конидия  сағақтары  д ара  орналасады.  Басқа  ж ағдайларда  бірнешеуден  бірігіп 
топ  күрайды:  пекнида,  каремия, ложе, сфацелия.
П екнида  -   бүл  шар  тәрізді  дене,  оның  кабырғасынан  конидиялары  бар 
конидия  сағақтары  тарайды.  Каремия  -   бүл  бүйірлері  аркылы  біріккен 
конидиялардың  шоғы.  Лож е  -   бүл  тостаған  тәрізді  дене,  ал  олардың  бетінде 
конидиялары  бар  конидия  сағактары  орналасады. 
Сфацелия  -   мицелий 
гифаларының шогы,  ал  олардан  жан-ж аққа конидия сағақтары тарайды.
А скомицеттер  класы  2  класс  тармағы на  бөлінеді:  Гемиоаскомицеттер 
(жалаңаш  калталылар)  -  Hemiascomycetidae.  Бүлардың  калталары  бос,  ретсіз 
жатады. Эуаскомицеттер -  Euascomycetidae. Ж емісті денелері  болады.
Гемиоаскомицеттер класс тармагы  -  Hem iascom ycetidae
Гемиаскомицеттердің 
жемісті  денелері  жэне  гимениальды  кабаты 
болмайды,  қалталары  мицелийдың  үстінде  немесе  жеке  клеткаларда  дамиды. 
Ең 
маңызды 
аш ытқы 
саны раукұлак  туы сы   -   нан 
аш ыгкы сы   -  
Saccarom ycetes. 350 түрі белгілі, табиғатта кең тараған.  Вегетативті денесі жеке 
клеткалардан  түрады, 
нақтылы  мицелийі  болмайды.  Көбею  жолдары: 
бүршіктену,  сирек  жынысты  процесс  жүреді  .  Ж ынысты 
көбею  барысында 
екі  клетка  бір-біріне  жанасып,  ішкі  сұйыктыктары  косылады  да  диплоидты 
зигота  тузіледі,  кейін 
бүршіктену  жолымен  көбею  жалғасады.  Диплоидты 
даралар  үзақ  уақыт  өмір  сүруге  бейімделген,  алайда  қолайсыз  жағдай  туған 
сәгге төрт аскоспорасы бар қалтаға айналады.
А ш ытқы  саңыpayкұлактарын  адам  нан,  ш арап  жэне  сы ра  өнеркәсібінде
25

кен пайдаланады, айран,  қымыз,  шұбат. т.б.  сүт өнімдерін  алуда колданылады.
Сыраны  ашыткыш  саныраукұлактардың  құрамында 
көп  мөлшерде 
дэрумендер болады (В) жэне дәрі  ретінде  қолданыска ие.
П лектомицеттер катары -  Plectomycetidales
Бұл  катар  өкілдерінің  жемісті  денесі  -   клейстотецийлі. 
Онын  ішінде 
калаталары ретсіз  орналасады.
Пеиициллум  туы сы   -   Penicillum  (зен  саныраукұлағы).  Онын  мицелийі 
көпклеткалы.  Одан 
конидиянын  көпклеткалы  сағағы  дамиды.  Сағактың  ұшы 
бұтактанып.  шашактанады.  Бұтакшасының  ұш ында  конидиялар  пайда  болады, 
ол пісіп-жетілгеннен  кейін  жаңа саңыраукұлақ дамиды.
Аспергил  туысы  -   Aspergillus  (зең  саныраукұлағы). 
Денесі  бір  ірі 
клеткадан  тұрады.  Конидия  сағағы  клеткаға  бөлінбеген.  Оның  жоғарғы  жағы 
түйреуіштін  басы  сиякты томпайып  шар тәрізді болып  келеді.
Пенициллден  антибиотиктер, 
ал  аспергиллден  лимон  ,  кымыздык, 
глюкон.  фумар  кышкылдарын.  фруктоза  жэне  ферменттер  алынады.  Бұл  зен 
саны pay күл ақтары н ан 
алынған 
ферменттер 
тамақ, 
тоқыма 
ж эне 
тері 
өнеркәсібінде  колданылады.  Кейбір  зең  саңыраукұлақтары  адам  мен  жануар 
ауру  коздырғыштары.
Пиреномицеттер (кастауыш )  катары -  Pyrenom ycetidales
Пиреномицеттердің  15000  түрі  белгілі, 
Қатардың  ен  көп  тараған 
өкілдерінің  бірі  —   кастауыш  (Claviceps  purpurea).  Бұл  кара  бидайдың  жэне 
көптеген  жабайы  астык  тұкымдастарынын  паразиті.  Бидай  масақтарында 
дәннін  орнына  бірнеше  мицелийлердің  тығыз  өрімделуінен 
тұратын 
склероцийлер  пайда  болады,  оны  «каракүйе»  деп  атайды.  Склероциялардан 
келесі  жы лда  10-30  стромалар  дамиды,  онда  перитецийлер  орналасады,  әрбір 
перитицийда  8-ден  жіп  тәрізді  аскоспоралар  түзіледі,  олар  желмен  таралып, 
кара  бидайды  закымдайды.  Мицелий түзіледі,  одан  ары  карай  склероций  пайда 
болады.  Сыртынан 
склероцийдің  реңі  сиякек-  кара  ,  ал  іші 
ак  массадан 
тұрады.  Қастауыштың  склероцийінің  кұрамында  улы 
алкалоидтар  болады. 
Олардын ундагы  аздаған  мелшері  адамда кауіпті  ауру туғызуы мүмкін.
Базидиомицеттер  класы -  Basidiomycetes
Бұл  класка  көпклеткалы  мицелийден  түратын  25-30  мындай  түрі  енеді. 
Оларға  көптеген  жеуге  жарамды  түрлермен  катар  улы  саңыраукүлуктар  д а 
жатады.  Базидиомицеттер  сапрофиттер  жэне  жогарғы  сатыдағы  өсімдіктердің 
паразиттері.
Ж ыныссыз-конидиялі  спора  түзу  сирек  кездеседі.  Ж ынысты  спора  түзу 
мүшесі  базидий.  Ж ыныс  мүшелері  ж эне  арнаулы  жынысты  көбею  жолдары 
болмайды.  Гаплоидты  мицелийлердің  екі  келткалары  косылган  соң  базидиялар 
пайда  болады,  бүл  жағдайда  ядролар  дикариондар  түзеді.  К өпш ілік  жағдайда
26

гетерогамия  кездеседі.  Базидия  бірклеткалы  болуы  мүмкін,  олар  холобазидия 
(«холос»  -толык)  деп  аталады.  Базидийдің  екінші  түрі  -  фрагмобазидия,  бүл 
жақтаумен  4  клеткаға  бөлінген  базидий  («фрагма»  -  жактау).  Д амуына  орай 
базидиялар  автобазидияларға  бөлінеді,  олар  аналык  клеткалардан  пайда 
болады,  кұрылысы 
тұрғысынан  холобазидиялар.  Гетеробазидиялар  аналык 
клетканың  өсінділерінен  пайда  болады,  кейін  гаплоидты  клеткалардан  жактау 
түзіледі.  Склеробазидиялар  -  
склероцийден  пайда  болған  4  клеткалы 
фрагмобазидий.  Базидиомицеттер  класы  екі 
класс  тармағына  белінеді: 
Х олобазидиомицетес 
(Holobasidiomycetidae), 
Ф рагмобазидиомицетес 
(Heterobasidiomycetes).
Х олобазидиомицеттер класс тармағы -  Holobasidiom ycetidae
Бұл  класс  тармағы  жеуге  жарамды  жэне  улы  саңыраукұлактардың  үлкен 
тобы  жатады.  Оларды  санына  байланысты  катарлар  мен  тұкымдастарға  бөледі. 
Бүл 
класка 
жататын 
саңыраукүлактардың 
жемісті 
денесі 
аяқшамен 
калпакшадан  тұрады  немесе  кейбір  түрлері  төсеміктің  бетін  төсеп  (жайылып) 
жатады.  П ішіндері  эралуан,  тарамдалған  жіпше  түрінде 
немесе  тұяктэрізді 
пішінде  болады.  Консистенциясы  бойынш а  олар  іркілдек,  көпкабатты,  сүректі 
болып  келеді.  Жемісті  денелерінің  бетінде  гименофоралары  орналасады. 
Гименофора  -   гимениймен  жабылған  жемісті  дененің  бір  бвлігі,  ал  гимений 
дегеніміз  -  базидийлер  мен  жыныссыз  гифалар  парафиздерден  күралған  кабат. 
Кейде  парафиздерден  баска  гименийде  ш атырға  ұксас  түзілістер-цистидтер 
гүзіледі. 
Олар  ылғалды  ауа  райы нда  саңыраукұлақ  спораларын  корғайды. 
Көптеген  жеуге  жарамды  жэне  улы  саныраукүлактардың  гименофоралары 
таспа  немесе  түтік  тэрізді  болып  келеді.  Барлық  таспалар  (пластинкалар) 
базидиялар  мен  парафиздермен  жабылган.  Базидий  көпшілік  жағдайда тікенге 
ұксас. тегіс түрі  сирек кездеседі.
Гименомицеттер  катары -  Hym enomycetiodales
Гименомицеттерге 
12000-нан  астам  саңыраукұлақтар  жатады. 
Бүл 
катарда  ж еуге  жарамды  және  улы  санырауқүлактар 
болады.  Ең  улы 
саңыраукұлақтар:  боз  поганка  және  мухамор.  Ең  улы  саңыраукұлак 
бледная 
поганканың  күрамында  өте  улы  алкалоид  -  фаллоид  болады.  Оның  әсері  2-3 
күннен  кейін  байкалады,  бұл  уақытта  бауыр  мен  бүйрек  өте 
ауыр 
зақымданады, 
соңы 
өліммен  аяқталады. 
Поганканың  төменгі  бөлігінде, 
аяқш асының  негізінде  кішкене  тостаған  -   вольва  болады,  аякшасын  ак  түсті 
гименофора  калдыктары  жауып  жатады.  М ухомор  кұрамында  мускарин  жэне 
мусскаридин  алкалоидтары  болады,  бұлардың  эсері  саңыраукүлакты  жеген 
бой да байкалады.
Ең  «дәмді» 
Болетус  туы сы   (Boletus).  Олар  ағаштармен  эктотрофты 
м икориза  түзеді,  негізінен  орман  саныраукүлақтары.  А к  саңыраукұлақтар, 
көктерек ж әне аккайың саңыраукүлактары т.б.
Үй  саңырауқұлактары 
ғимараттардың 
ағашты  бөліктерін,  теміржол
27

ш палдарын, кағазды, жиһаздарды  мекендеп, закымдайды.
Фомес  туысы   -   Fomes  (трутовиктер)  ағаш  діңдерінде  кездеседі.  Жемісті 
денелерінің  пішіні  тұяқтәрізді,  консистенциясы  сүректі  болып  келеді.  төменгі 
бөлігінде түтік тэрізді  гименофорасы  орналасады.
Далдиния  саңыраукұлағы  кайыңнын денесінде  өседі.  Далдиния  закымдаған 
кайыннын  сүрегі  кызыл  жиекті,  өте  әдемі  болып  көрінеді. 
Оны  теріні  бояу 
үшін пайдаланылады.
Гастеромицетгер катары -  Gastrom ycetes
Гастеромицеттердің  жемісті  денесі  тү.йык, 
1100  түрі  белгілі.  Бұл 
саныраукұлактар  жаңбырдан  кейін  дамиды,  сондықтан 
«жаңбыршылыктар» 
деп  аталады.
Ж анбырш ылы қтар  туысыны н 
бірнеше  түрлері 
белгілі: 
Бовисто, 
Калватия, Ликопердон. Ж анбыршылардың  мөлшері  50 см-ге жетеді,  ал салмағы 
15-20  кг,  миллиардтаған  споралары  болады.
Гетеробазидиомицеттер класс тармагы -  Heterobasidim ycetes
Бүл  класс  тармағына  базидиялары  4  бөлікке  бөлінген  саңыраукұлактар 
жатады. Г етеробазидиомицеттер қаракүйе  жэне тат саныраукұлактар  катарына 
бөлінеді.
Қаракүйе саны раукұлактар қатары -  U stilaginales
Бүл  саныраукұлактар  астық дакылдарының  паразиттері. 
Қаракүйе  түскен 
астық  тұкымдастары  өнім  бермейді,  өйткені  олардың  масактары  каракүйеге 
айналады  (40% пайызға дейін өнімді  төмендетеді).
Сүлы 
каракүйе 
саңыраукұлақтары. 
Қаракүйе 
спорасы 
4 
клеткалы 
фрагмобазидийден өсіп  шығады,  эрбір  клетка өзінің  белгісі  бар споралар түзеді, 
споралар  жерге  түседі.  Бүл 
споралар  өсіп  алғаш қы  гаплоидты  мицелийге 
айналады,  сосын  2  мицелий  косылып  дикарионды  мицелий  пайда  болады. 
Кейде  екі  спора косылуының  нәтижесінде дикарионды  мицелий  түзілуі  мүмкін. 
Дикарионды  мицелий  тұкымның  перикарпы  арқылы  өсімдіктің  өсу  нүктесіне 
жетеді  де, 
ар  карай  онымен  бірге  өсіп,  өсімдіктің  барлы қ  ұлпаларын 
закымдайды,  әсіресе  масағында  жаксы дамып,  эндоспермін,  ұрықты  тесіп  өтіп, 
хламидоспораларға ажырайды, масақ каракүйеге  айналады.
Бидайдьщ  каракү'йемен 
закымдануы  гүлдеу  кезеңінде  жүреді.  Қаракүйе 
саңыраукүлағы 
4  
клеткалы 
фрагмобазидийға 
айналады, 
бірак 
оларда 
базидиоспоралар  түзілмейді.  Базидияның  клеткалары  жүптасып  дикарионды 
мицелийлер  түзеді. 
Мицелий  гүлдеп  түрған  өсімдікке  тозаң  жолы  аркылы 
түсіп,  аналық  жатынына  енеді.  Осымен  мицелийдің  дамуы  күзге  дейін 
токтайды.  Күзде ұрығында саныраукұлак паразиті  бар бидай  дэнегін  сау  бидай 
дәнегінен  ажырату  киын.  Келесі  жылы дэнек  өсіп  дамиды,  онымен  бірге онын 
ішіндегі  мицелий  де  дамиды.  Ол  гүлдің  барлық  бөліктерін  закымдайды 
(масагын,  күлте  жапыракшаларын,  тозанкабын,  аналығын),  ал  содан  кейін 
хламидоспораларға  ыдырайды,  жалаңаш  өзек  калады  д а  масақ  қаракүйеге
28

айналады.
Тат саны рауқұлақтар  катары -  Uredinales
Т ат  саңраукұлақтардың  5000-ға  жуык  түрлері  белгілі,  олар  жоғарғы 
сатыдағы  өсімдіктердің  паразиттері.  Закымдалған  өсімдіктерде  тат түсті  дактар 
көрінеді,  бұл  споралар 
жиындыктары.  Тат  саныраукұлактарының  даму 
циклында  эр  түрлі  споралар  кезеңі  кездеседі  (пикноспоралар,  эцидиоспоралар, 
уредоспоралар, 
телейтоспоралар, 
фрагмобазидиялар). 
Осы 
катарда 
екі 
тұкымдас 
белгілі 
- 
пукциниялар 
(Puccinaceae), 
меламоспориялар 
(M elamosporaceae).  Пукциниялар  тұкымдасында  ең  көп  таралған  пукциния 
туысы 
(Puccinia). 
Даму 
циклы 
сарағаштан 
(барбаристан) 
басталады. 
Ж апырақтардың  жоғарғы  жағында  сарғыш  түсті 
дактар  пайда  болады.  Бу.і 
гаплоидты  мицелий,  немесе  пикнидтер  кұмыра  пішінді.  О нда  пикноспоралар  + 
ж эне  -   арналады,  олар  піскен  кезде  хош  иісті  сүйықтық 
бөледі,  онымен 
бунакденелілер 
қоректеніп, 
пикноспораларды 
+ 
ж эне 
-  
бір-біріне 
тасымалдайды.  Сонан  кейін  жапырактың  төменгі  жағында  эцидияларда 
эцидиоспоралар  дамиды,  олар  желмен  астык  тұқымдастарды  закымдайды,  ол 
жазғы  споралар  немесе  уредоспоралар  деп  аталады.  Өсімдіктің  закымдалған 
жері  темірдің татындай  болып  тұрады.  Ж аз бойы  сау өсімдіктер уредоспорамен
5-6  рет  зақымданады.  Күзде  уредоспоралардьщ   орны  карайады,  қыстық 
споралар  телейтоспоралар  түзіледі.  Ол  екі  клеткадан,  екі  ядродан  тұрады. 
Телейтоспоранын  ядролары  қосылып  диплоидты  ядро  түзеді  де,  келесі 
көктемде  өсіп  редукцияға ұшырайды.  Одан  4  клеткалы  фрагмобазидий  дамып, 
ол сары  ағаш қа түсіп, даму  циклі  қайталанады.
Қ Ы НАЛ АР бөлімі -  LICHENOPHYTA
Қыналар  -  автотрофты  -   балдырлар  немесе  цианобактериялардан  жэне 
гетеротрофты  -   саңыраукұлак  жіпшелерінен  тұратын  біртұтас  симбиогикалык 
организмдер.  Олардың  20000  -   нан  астам  түрі  белгілі.  Дене  мөлшері  алуан 
түрлі  (бірнеш е  см-ден  оншақты  см-ге  дейін).  Қынанын  денесі  -   талломның 
(катпар)  реңі  кұрамында  түзілген  пигменттерге  байланысты  сұр.  акшыл  жасыл, 
бурыл -  коңыр,  саргыш,  кызғылт, кейде кара, т.с.с болуы  мүмкін.
Қыналар катпарына орай 3  топка бөлінеді:
Қ абы қты,  немесе  қаспакты   кына  ағаш  қабығына  ұксас.  Олар  топырак 
бетінде,  тау  жыныстарында,  ағаш  пен  бұталар  қабығында  өседі. 
Бүл 
кыналардың  талломы  төсемікке  жабысып  өседі,  сондыктан  оны  алғанда  тез 
бұзылады.  Қыналардың  80 %  - ті  осы  топка жатады.
Ж апы рақты   кы налар  күрделі  күрылысты,  талломы  такта  пішінді, 
төсемікке  гиф  аркылы  бекиді  жэне онай  алынады.
Бүталы  қы налар  -   катпары  өте  күрделі  кұрылысты,  бұталы  сабак  тэрізді 
талломы  төсемікке  негізімен  бекиді.  Қына  вертикальды  өседі,  сондыктан 
ф отосинтезге қажетті  күн  сәулесін  жеңіл пайдаланады.
29

Қыналардын  катлары  негізінен  саныраукұлак  жіпш елерінен  тұратын  беткі 
және 
төменгі 
кабьгкты 
кабаттан 
және 
саныраукұлак 
жіпшелері 
мен 
балдырлардан  тұратын  борпылдак  ортаңғы  бөлімнен 
кұралған.  Ортанғы 
бөлімнің  аткаратын  кызметі -  хлорофилді балдырлар клеткасына ауаны  өткізу.
Саңыраукұлак  пен  балдырлар  арасындағы  симбиозды  байланыс:  -кыналар 
денесіндегі  санырауқұлак  жіпшелері  тамырдын,  ал  балдырлар  клеткасы 
фотосинтез 
процесі  жүретін.  органикалық  зат  жинайтын  жасыл  өсімдіктер 
жапырагыньщ  кызметін  атқарады.  Саныраукұлак  балдырды  сумей  жэне 
минераль  тұздарымен  камтамасыз  етеді.  Сонымен  кыналар  автогетеротрофты 
организмдер.  Қыналарға  ерекше  ж ана  биологиялык  касиет  тэн.  Олар, 
балдырлар  жэне  саңыраукұлақтар  жеке  тірш ілік  ете  алмайтын  аймакта 
кездеседі.
Қыналар  барлык  биогеографиялык  аймақтарда,  эсіресе  коңыржай,  салкын 
климатты  және  тауларда 
таралған.  Олар  куаңш ылыкка  жэне  салкындыкка 
төзімді.  Қыналар  өнделетін 
аудандарда  кездеспейді,  себебі  жэй  өседі,  яғңи 
органикалык  заттар  баяу  жиналады.  Б.үл  организмдер 
ауанын  тазалығына 
талғамды  (түтін,  күйе,  эсіресе 
өнеркәсіп  орындарынан  белінетін  күкіптті 
газдарға сезімтал).
Қыналар  негізінен  вегетативті  жолмен  жэне спора аркылы да көбееді. 
Қыналар  автогетеротрофты  компоненттер  ретінде  биогеоценоздарда  күн 
энергиясын 
аккумуляциялап.  белгілі  биомасса  түзеді  ж эне  органикалык 
заттарды  минеральды  заттарға дейін  ыдыратады.  Тундрада  бұғы  азығы  (ягель- 
бугы  мүгі).  Көптеген  жабайы  жануарлар  (елік,  күлан,  марал)  қынамен 
коректенеді.  Қыналар  ауа тазалығын  көрсететін  индикаторлар.  Кейбір  кыналар 
химия өнеркэсібінің шикізаты.
Қыналар  кұрамындағы  саңыраукұлактарға  байланысты  2  класка  бөлінеді: 
калталы  кыналар -  A scolichenes, 
базидиальды  кыналар -  Basidiolichenes.
Бакылау сұрактары:
1.  Клегейлілер  немесе  миксомицеттердін  күрылыс  ерекшелігі,  көбеюі,  таралуы, 
манызы.
2. Саныраукұлактар. Клеткасынын күрылысы.
3.  Саныраукұлақтардың  жануарлар мен  өсімдіктерге ұқсастығы.
4. Төменгі жэне жоғарғы  сатыдағы  саңыраукұлактар.
5.  Хитридиомицеттер. М ицелияның  қүрылысы.  Көбеюі, маңызы.
6. Оомицеттер. М ицелияның кұрлысы. Көбеюі, маңызы.
7.  Аскомицеттердін  кұрылыс ерекшелігі, көбеюі, маңызы.
8. Базидиомицеттердің кұрылыс ерекшелігі, кебеюі, маңызы.
9. Саныраукұлақтардын экологиялық топтары.
Ю .Қыналардын морфологиялык ерекшеліктері,  көбеюі, таралуы, маңызы.
30

Ж ОҒАРЫ   САТЫ ДАҒЫ  ӨСІМ ДІКТЕР COR M O PH YTA -  
CORM O BIO NTA,  EM BRYOBIONTA
«Corm os»  -  өркен  жэне  «phyton»  өсімдік  (латын  тілінен  алынған)  деген 
мағынаны білдіреді.
Ж оғарғы  сатыдағы  өсімдіктердін  негізгі  ерекшелігі  денесінің  бөлек 
мүшелерге  (сабак,  жапырак,  тамыр)  бөлінуі.  Дененің  мүшелерге  белінуі 
өсімдіктердің  сулы  ортадан  күрлыққа шығуымен  байланысты.
Екінші 
ерекшелігі 
курлықта 
тіршілік 
етуі. 
Ж оғарғы 
сатыдағы 
өсімдіктердің  суда  кездесетін  өкілдері  (сары  тұңғиык.  ак  тұңғиық  ,  жүзгіш 
сальвиния)  суда  екінші  рет  тіршілік  етуге  бейімделгендер  болып  есептеледі. 
Сонымен қатар суда кейбір  папоротниктер  мен  гулді  есімдіктер  кездеседі. Теңіз 
суьшда гулді өсімдіктердің тек 30 түрі ғана тіршілік етеді.
Өсімдіктер  курлыққа шығып,  екі  тіршілік ортаның  (құрлык-ауа, топырак 
қабаты)  эсеріне  тап  болды. 
Өсімдіктер  тіршілік  орта  өзгерісіне  бірқалыпты 
бейімделе  бастады.  Өсімдіктердің  күрлыкка  шығуы  тек  сыртқы  түрін  өзгертіп 
қана  қойған  жоқ  (тамыр,  сабак,  жапырак  пайда  бола  бастады),  сонымен  қатар 
ішкі  мүшелерінің  анатомиялык  күрылысы  өзгерді,  ұлпалар  пайда  болды 
(жабын,  өткізгіш ,  механикалык,  кор  жинаушы  жэне  т.б.  үлпалар  катары).  Бүл 
өзгерістер 
узак  тарихи  даму  нэтижесі  Өсімдіктер  эволюциясы  эртүрлі  жүрді, 
казіргі  кездің  өзінде  денесі  мүшелерге  бөлінбеген  өсімдіктер  (бауыр  мугі) 
кездеседі.
Сүңғыла  (Заразиха),  омела  сияқты  паразитттерден  баска  жоғарғы 
сатыдағы  өсімдіктердің  барлығы  жасыл  түсті.  Ж асыл  өсімдіктердің  негізгі 
пигменті- 
хлорофилл,  негізгі  қор  заты  -   крахмал.  Олар  автотрофты 
қоректенеді 
(«autos»  (автос)  -  өздігінен,  «trophe»  (трофе)  -   коректену). 
Ж оғарғы  сатыдағы 
жасыл  өсімдіктердің  барлығы  фотосинтездеуші  ағзалар 
(паразиттерден  баскасы).
Ж оғарғы  сатыдағы  жэне  төменгі  сатыдағы  өсімдіктерге  3  түрлі  жолмен 
көбею  тән:  вегетативті,  жыныссыз,  жынысты.  Ж оғарғы  сатыдағы  өсімдіктердің 
артықшылығы  олардың  жыныс  мүшелері  (антеридиялар 
мен  архегониялар) 
көпклеткалы,  ал  төменгі  сатыдағы  өсімдіктердің  тек  кейбіреулерінде  ғана 
көпклеткалы  жыныс  муше  (хара балдырлар)  кездеседі.
Барлық  жоғары  сатыдағы  өсімдіктерге  гаплоидты  жэне  диплоидты  екі 
ұрпақтың  (гаметофит ж эне спорофит) кезектесуі тэн.
Кормофита  өркенді  өсімдіктер 
300  мындай  түрді  кұрайды,  Қазакстан 
Республикасында  (ҚР)  5600  т ү р і ,  Солтүстік  Каспий  маңында  1500  турі,  Батыс 
Қазақстан облы сында (БҚО)  1200 түрі кездеседі.
Ж оғарғы  сатыдағы  өсімдіктер  палеозой  дәуірінің  кембрий  кезеңінде  пайда 
болған.  Ең  ежелгі  өсімдіктер  -  псилофиттер  .  Олардың  казба  калдыктары 
силур 
дәуірінде  тіршілік  еткенін  көрсетеді. 
П силофиттердін 
курылысы 
бойы нш а  олар  алғашкы  жоғарғы  сатыдағы  өсімдіктер  үшін  тым  күрделі, 
сондықтанда бұл тек болжам  ғана.
31

Бүгінгі  күнге  дейін  жогарғы 
сатыдағы  өсімдіктердін  нактылы  жүйесі 
жок.  Отандык  жэне  шетелдік  систематиктер  жоғарғы  сатыдағы  өсімдіктерді  7 
бөлімге бөледі:
М үктәрізділер  бөлімі -  ( Bryophyta)
Псилот тәрізділер бөлімі  - (PSILOPHYTA)
Плаун  тәрізділер бөлімі-(  LYCOPODIOPHYTA)
Қырыкбуын  тэрізділер бөлімі- (Equsetophyta)
Папоротник тэрізділер  бөлімі -  (Polypodiophyta)
Аш ық түкы м ды лар- (Gymnospermae)
Ж абыктұкымдылар немесе магнолиофиттер  бөлімі  -  (Angiospermae  немесе 
M agnoliophyta)
М ҮКТӘРІЗДІЛЕР  белімі -  BRYOPHYTA
Bryophyta  атауы  латын  тілінен  аударғанда  bryon  -   мүк,  phyton-  өсімдік 
деген  сөздерінен  шыккан.  М үктәрізділер  -   тэуелсіз  тіршілік  ететін  жоғарғы 
сатыдагы  өсімдіктер  тобы.  Олардың  22-27  мың  түрі  белгілі.  Бүл 
бөлім 
өкілдерінін  казба  калдыктары  карбон  дәуірінен  белгілі,  ал  споралары  силур 
дәуірінен  табылған.
Мүктэрізділерге  тэн  белгілер: 
дене  кұрылысының  карапайымдылығы. 
Денесі  дихотомиялы  бұтактанған  талломнан  түрады  (мысалы,  бауыр  мүктері), 
немесе 
сабак  пен  жапыракка  жіктелген  (жапыраксабакты 
мүктер).  Дене 
мөлшерлері  1  мм-ден  20-30  см  кейде  60  см-ге дейін.  Бүлар  ерекше  көпжылдык 
шөптесін  өсімдіктер,  біржылдыктары  сирек  (жер  жатаған  шөптесін  түрлер). 
Тамыры болмайды, оның  кызметін  эпидермис  өсінділері -  ризоидтар  аткарады. 
М үктердің ішкі  кұрылымы  карапайым, үлпалары  наш ар дамыган.
М үктәрізділердің  даму  циклінде  баска  жоғарғы  сатыдағы  өсімдіктермен 
салыстырғанда  гаметофит  басым.  М үктің  өзі  гаметофит  болып  табылады. 
Спорофит  -  спорогон-кауашак,  ол  гаметофитте  дамып,  гаметофит  есебінен 
коректенеді.  Ж ыныс  мүшелері  архегония  жэне  антеридия.  Архегония  пішіні 
колбатәрізді,  кенейген  бөлігі  -   жатын,  жіңішке  бөлігі  мойны  деп  аталады. 
Ж атынында 
жүмыртка 
клеткасы 
орналасады. 
М ойны, 
мойын 
жіпше 
клеткаларына  толы,  олар  ұрыктану  процесінде  еріп,  түтікке  айналады. 
Антеридия 
сопақша. 
пішіні 
кап 
тэрізді, 
сағакты 
немесе 
отырмалы. 
Антеридияның  іші  спермогенді  клеткаларға  толы,  ал  олардан  екіталш ыкты 
сперматозоидтар пайда болады.
Кез  келген  мүктің  даму  циклі  талломында  архегониямен  антеридияның 
пайда  болуынан  басталады.  Бір  өсімдіктер  қосжынысты  немесе  кейбір даралар 
даражынысты  (косжынысты  -   сфагнум,  дараж ынысты  -   марш анция,  көкек 
зығыры).
Пісіп-жетілген 
ж ыныс 
клеткалары 
сулы 
орта 
болған 
жағдайда 
ұрыктанады. 
Диплоидты 
зиготадан 
спорогон 
(кауаш ак) 
дамиды. 
Спорогонияларында 
редукция 
нәтижесінде 
спора 
түзіледі 
(споралы 
өсімдіктердін  көбею мүшелері).

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: