Өсімдіктер систематикасы Оқу құралы

Биіктеп  өсуіне  байланысты  жапырақтары  ірі  (1,  2,  5,  9  м-ге  дейін,  ал 
троликалық  формаларының  жапырағы  20-30  м-ге  дейін  барады),  сондықтанда 
папоротниктің жапырағын  вайялар деп  атайды.  П апортниктер  ежелгі топ, девон 
дэуірінде 
пайда  болған, 
таскөмір  дэуірінде 
өте 
жаксы 
өскен,  бұған 
дейінгілерден  айырмашылығы  элі  кунге дейін  жаксы  сақталған.
Олардың  түрлері  10  мыңнан  астам,  БҚО  6 түрі, 6 туысы  кездеседі.  Қазіргі 
заманғы  папоротниктәрізділердің  көпшілігі  шөптесін  өсімдіктер,  ағаш  тектес 
түрлері  сирек  кездеседі. Негізінен тропикалык зонада таралған.
Ағаш тектес  турлері  тек  кана тропикада сақталған.  Биіктігі -   5;  7  м-ден  20 
м-ге  дейін,  диаметрі  -   0,5  м,  сабактары  тік,  бағана  тәрізді,  жапырақтары 
өркеннің,  сабактын  уш ында  өседі,  тілімделген,  жіңішке,  ірі.  Папоротниктер  өте 
әдемі  өсімдіктер тобы.
Спора  арқылы  ж эне  вегетативті  жолмен  көбееді  (бүрш ік  жэне  тамырсабак 
бөліктері  аркылы).  П лаундармен  қырыкбуындардан  айырмашылығы  мұнда 
споралы  масақтар  болмайды.  Спорангиялары  кәдімгі  вегетативті  жапырак 
тақталарының  жиегінде,  көбінесе  жапырақ  тақталарынын  астыңғы  бөлігіндегі 
негізгі  жүйке  бойы нда  дамиды.  Спорангиялары  дара  немесе  топтасқан  күйінде 
(сорустар)  болады.  Теңспоралылар  жэне  әртурліспоралылар.  Өскіндерінің 
пішіні  де  мөлшері  де  эртүрлі.  Анатомиялык  курылысы  күрделірек  (эсіресе 
өткізгіш  ұлпалар  жуйесі,  папоротник  орляктын  тамырсабағында  жүйке 
талшыктары  болады).  Қазіргі  уақытта  бүл  бөлім  7  класқа  бөлінеді  -   оның 
төртеуі  өліп-біткендер.  БҚО-да  папортниктердін  кейбір  түрлері  Амангелді, 
Қарағаш,  Қаратал,  Аккум  аймақтарында  кездеседі.  Біздің  флорада  ең  көп 
таралғандары:  Pteridium  aguilinum,  Strutiopteris  germamica,  Cystopteris  fragilis, 
Thelypteris palustris,  Dryopteris fllix  mas.
Классификациясы:  Күні  бүгінге  дейін  папоротниктәрізділерді  9  класка 
бөледі. 
Соның 
ішінде 
біз 
Полиподиопсидтар 
класы 
немесе 
Нагыз 
папоротниктер  -   Polypodiopsida. 
Сальвиниялар  (Salviniidae)  катарына 
токталамыз.
П олиподиопсидтер немесе  Нагыз  папоротниктер класы 
-  
Polypodiopsida
1500  мыңнан  астам  түрі белгілі,  шөптесін өсімдіктер. Көпшілігі  сабаксыз, 
тамырсабағы  жер  бетінде  орналасады  (горизонтальды,  вертикалды,  қиғаш 
орналасады).  Топыракка тамыры  кетеді де,  ал  жер бетінде жапырақтары  (2,  5,  7 
м)  болады.  Ш өптесін  папоротниктер  тропикалык  жэне  орман  зонасының 
коңыржай  белдеуінде  кездеседі.  БҚО -да  Орал  каласынан  Ж айык  бойымен 
жоғарыға  қарай  50  км  қаш ыктықта  орналаскан  Амангелді  кенті  маңында 
кездеседі.  А ғаш тектес  формалары  тек  тропикада  таралған.  Папоротниктер 
арасында  лианалар,  эпифиттер 
(ағаштардың  діңінде  өседі),  эпифилдер 
(жапырақтарда еседі) ете көп.
41

Бұл 
эртүрлі 
споралы, 
су 
немесе 
су 
маңында 
тіршілік 
ететін 
папоротниктер  (су  папоротниктері  -  ескі  атауы).  Өкілі:  сальвиния  шөптесін  су 
өсімдігі.  8-10  түрі  белгілі.  Жер  шарының  барлык  бөлігінде  таралған,  әсіресе 
Америкада  көп  кездеседі.  Ең  көп  таралған  турі  -  жүзгіш  сальвиния  (Salvinia 
natans),  біржылдык  шептесін  есімдік,  су  бетінде  жайылып  өседі.  Сабағы  су 
бетінде  горизонтальды  жатады  (үзындыгы  5-15  см),  сабағында  жапырактары 
үшеуден  бірігіп  шоқтанып  орналасады,  онын  екеуі  сопақш а  келген,  жасыл 
түсті,  су  бетінде  калкып  жүреді,  ал  үшінші  жапырағы  жаксы  тілімделген,  су 
астында  болады.  Бұл  сирек  кездесетін,  жойылып  бара  ж аткан.  үш тік  дәуірдің 
реликті  түрі. Батыс  Қазакстан облы сында кездеседі.
Бақылау сүрактары:
1.  Псилот тәрізділердін морфологиясы жэне тірш ілік циклі.
2.  Плаун тәрізділердін жалпы  сипаттамасы.
3.  Плаундардын  морфологиясы.
4.  Плаундардың  тіршілік цикліндегі спорофит жэне  гаметофит.
5.  Қырыкбуындардың  кұрылыс ерекшелігі және тірш ілік циклі.
6.  Папоротник тәрізділердің жалпы  сипаттамасы, классификациясы.
7.  Папоротниктердің морфологиясы.
8.  Папоротниктердің көбеюі, тіршілік циклі.
9.  Папоротниктердің тіршілік формалары, таратуы ,  маиызы.
10.  Плаун тәрізділердін,  папоротник тәрізділердің эволюциясы.
Ж АЛАҢАШ   ТҮҚЫ М ДЫ ЛАР НЕМ ЕСЕ А Ш Ы Қ   ГҮҚЫ М ДЫ ЛАР бөлімі
- GYM NOSPERM AE,  PINOPHYTA
Ж аланаштұкымдылар  азғантай  топ  700  түрі  тіркелген.  Ағаш   жэне  бұта 
формалары 
ғана 
белгілі. 
Көпшілігі 
мәнгіжасыл 
өсімдіктер. 
Жалаңаштүкымдылар  ежелгі  өсімдіктер.  Қазба  калдыктары  девон  дәуірінде 
табылған,  арғы  тегі  түкымды  папоротниктер.  Кейбір  ғалымдар  саговниктерді 
тұкымды  папоротниктерден  шықкан,  ал 
кылкан  жапырактыларды  тұкымға 
ұксас 
мүшесі 
болған 
плаунтәрізділерден 
ш ыккан 
деп 
түжырымдайды. 
Жаланаштұкымдылар  мезозой,  триас,  ю ра дәуірлерінде  өте  жаксы  дамыған.  Ал 
бор  дәуірінен  бастап  жабыктүкымдылар  басы мдылык  таныткан.  Сондыктан 
көптеген 
жалаңаштұкымдылар  бұл  кезде  жойылып  кеткен.  Қазіргі  заманның 
жаланаштүкымдылары  -  кылкан  жапырактылар.  олар  Еуразия  ж эне  Солтүстік 
Америка аумағында  көлемді  қылқан жапыракты  ну ормандар түзеді.
Кейбір 
Ашықтұкымдылардың 
жапырактары 
ірі, 
тілімделген, 
папоротниктің  жапырагына  ұксас  болса  (саговниктер),  ал 
баскаларынын 
жапырактары  үсак,  ине  тэрізді  (қарағай)  немесе  кабырш акты  (боз  аршалар, 
туялар) болып  кедеді. Тамыры ірі кіндік тамыр.
Сальвиниялар қатары -  Salviniales
42

Ж алаңаш тұкымдылар 
эртүрлі 
споралы 
өсімдіктер. 
Микро- 
жэне 
мегаспоралары 
микро- 
жэне 
мегаспорофильдердегі 
микро- 
жэне 
мегаспорангияларда  түзіліп,  көбінде  бүрге  (стробилаларға)  жинақталған. 
Спорофит 
басым, 
гаметофит 
өскін 
турінде 
ғана 
белгілі. 
Папоротниктәрізділерден  айырмашылыгы  гаметафит  спорофитте  дамиды. 
Біракта  аталы к  гаметофит,  үрык  толы қ  жетілгенге  дейін  аналык  өсімдіктен 
алыска  кетпейді.  Бүл  көбею  мүшесі  -  түқым  пайда  болған  алгашкы  жоғарғы 
сатыдағы  өсімдіктер  тобы.  Тукымы  мегаспорофилде  жалаңаш,  ашық  жатады 
(жаланаштүқымдылар  атауы  осыдан). 
Тұкымнын  пайда  болуы  жоғарғы 
сатыдағы  өсімдіктер эволю циясында маңызды рөл аткарады.
Түкымның  спорадан  артыкшылығы:  Тұкым  спораға  карағанда  тығызырак 
кабыкпен  капталған,  ол  қорғанышты  күшейтеді.  Түкымдагы  кор  заттары 
спораға  Караганда  өте  көп  болады,  бұл  сәйкесінше  ұрықтың  дамуына  колайлы 
жағдай  тугызады.  Тұкым  ұзак  уакыт  бойы  тыныш тык  күйде  бола  алады 
(колайсыз  жағдайларда),  сонымен  бірге  өзінін  ылғалдылығын  жоғалтпайды. 
Тұкымның таралу  мүмкіндігі де  жоғары  (ілмешек, тікен,  мамыкшалар жэне т.б. 
арқылы).  Ө зге  ортаға  түскен  өсімдік  сол  ортаға  бейімделе  алады,  жаңа 
белгілерге  ие  болып  ж аңа түр де  пайда  болуы  мумкін.  Тұкымның  пайда  болуы
-   бұл  тұкымды  өсімдіктердің  прогрессивті,  қарқынды  дамуынын 
белгісі. 
Түрақты  тіршілік  ету  турі  -   гаметофиттің  жойылып,  тұкымның  спорофитте 
дамуы  өсімдікті қоршаған  орта әсеріне тэуелділігінен  босатады.
Саговниктер  класы  -   Cycadopsida,  Беннетиттер  класы  -   Bennettitopsida, 
Гинкголар  класы  -   Ginkgoopsida,  Қылқан  жапырактылар  класы  -   Pinopsida, 
Қабыршақты  тукымды  класс  немесе  Гнеталар 
-   Chlamidospermatopsida, 
Gnetopsida,
Саговниктер  класы -  C ycadopsida
Саговниктердің  жапырағы  ірі,  макрофильді,  сағакты  немесе  қондырмалы. 
Қарапайым  өкіддерінде  жапырактары  қауырсынды.  М егаспорангиялардың  түрі 
өзгерген,  ж апырактарда  немесе  мегаспорофиллдерде  орналасады,  олар  дара 
немесе бүрлерге жинакгалган.
Саговниктер  өліп-біткен  жэне  казіргі  заманда  да  тіршілік  ететін  турлерді 
күрайды.  Бүл  катар  өкілдерінің  шарыктап  дамуы  ю ра  дэуіріне  сәйкес  келеді. 
Қазіргі  кезде  олар  тропиктерде,  субтропиктерде,  О рталык  жэне  Онтустік 
Америкада,  Оңтүстік-ш ыгыс  Азияда,  Австралияда,  Тропикалык  А фрикада 
тіршілік етеді.
Саговниктер  -  колона  тэрізді  сабағы  бар  агаштектес  өсімдіктер  (биіктігі  3-
6-8-12  м,  20  м-ге  жететіндері  сирек  тек  лепидозамияның  биіктігі  20м). 
Ж апырактары  ірі,  кауырсынды-тілімделген,  аласа,  түйнектәрізді  сабактары 
жартылай  жерасты  ж эне  жерастында  орналаскан  немесе  сабаксыз  (замия, 
бовения)  болып  келеді.  Саговниктер  10  туыс,  120-130  түрден  тұрады. 
Іріжапырақты,  түкымбүрлері  мегаспорофилдерде  бір-бірден  немесе  шоқтанып 
бурге жиналып орналаскан.
43

Саговниктер  әртүрлі  споралылар,  екіүйлі  өсімдіктер.  Микро-  жэне 
мегаспорофилдері  бүрге  ж  и налган.  Өкілі:  С аговник  -   C ycas  (14  түрі  бар). 
C.revoluta  төменге  иіліп  өсетін  ағаш  (биіктігі  3  м),  жапырактары  ірі  (2  м), 
кауырсынды-тілімделген  пальмаға  ұксас.  А налык  өсімдікте  сабак  ұшында, 
вегетативті  жапырактар  негізінде  мегаспорофилдер  дамиды.  Олардың  пішіні 
кішірек, 
аз 
тілімделген, 
сарғыш-буырыл 
түсті. 
М егаспорофилде 
5-6 
түкымбүрлер  түзіледі.  М егаспорофилдер  бүрге  жиналмаган.  А налык  бүрлері 
болмайды.
Тұкымбүрінің 
курылысы. 
Түкымбүрі 
үстіңгі 
жағынан 
3 
кабатты 
интегументпен  жабылган:  сыртқы  кабаты  шырынды,  ортангы  кабаты  сүйекті, 
ішкі 
кабаты 
шырынды. 
Одан 
кейін 
нуцеллус 
орналаскан, 
бұл 
мегаспорангияның  кабығы.  Түкымбүрінің  ішінде  эндосперм  болады,  яғни 
аналык  өскін.  Эндоспермнің  жоғарғы  бөлігінде  екі  архегония  дамиды. 
Архегониялардың  устінде  тозан  камерасы  орналасады.  Тұкымбурінін  жогаргы 
бөлігін 
интегумент 
толык  жаппай 
санылау 
калады, 
онда 
микропиле 
(тозаңжолы)  пайда  болады.  Аталық  агаш тарда  (50-70  см)  микроспорангиялары 
бар  микроспорофилдер  бурге  жинакталған. 
М икроспорофилдердін  пішіні  3 
кырлы. 
оларда 
топ 
болып 
(синангиялар) 
микроспорангиялар 
түзіледі. 
М икроспорангиялардың  ішінде  микроспоралар  дамып,  редукцияланған  3 
клеткалы  аталык  өскіндерге  айналады.  Осындай  3  клеткалы  аталык  өскіндер 
микроспорангиядан  шашылады  да  жел  аркылы  тукымбүрінін  микропилесіне 
түседі.
М икропиле  сүйыктыкка  толы.  Булану  ж ы лдамдығы на  карай,  микропиле 
бойымен  аталык  өскін  тукымбурінің  ішіне  енеді.  М унда  гаустариальды 
клеткадан  гаустория  түзіліп  нуцеллуске  бекиді,  вегетативті  клеткадан  түтік, 
антеридиальды  клеткадан  -   2  ірі  көпклеткалы  сперматазоидтар  (3-4  мм) 
түзіледі.  Вегетативті  түтіктін  ушы  ашылып  сперматозоид  суйы ктыкка  толы 
тозан  камерасына  енеді.  Сұйыктык  бойымен  сперматазоид  архегонияга  өтіп, 
урыктану  журеді  (бір  сперматазоид  ұрыктандырады,  ал  екіншісі  өледі),  зигота 
пайда  болады.  Зиготадан  ұры к  дамиды,  ал  тұқым  бүрі  тұкы м ға  айналады. 
Түкымдар  топыракка  түседі  де,  дамып  одан  ж аңа  саговник  өсіп  -   жетіледі. 
Саговниктерге Cycas-тан баска Zamia,  Microzamia,  Bovenia жатады.
Бұл  өсімдіктер  сэндік  максатта  өсіріледі.  Саговниктердің  ішкі  бөлігінен 
крахмалға бай саго жармасын алады.
Беннетиттер класы -  Bennettitopsida
Агылшын  палеоботанигі  Беннеттін  курметіне  беннетиттер  деп  аталған. 
Толыктай  өліп  біткен  өсімдіктер.  Ю ра  дэуірінде  ж эне  бор  дэуірінің  басында 
басым  болган,  ал  бор  дәуірінің  соны нда  өліп  біткен  топ.  Сырткы  пішіндері 
саговниктерге 
уксас. 
Тіксабакты, 
сабактары 
туйнекті. 
Барлык 
жаланаш түкымдылардан  айырмашылыгы  бүрі  қосж ынысты  (ұзындығы  14  см, 
ені  8 см).
Бүрінің  кұрылысы:  ортасында  өсі  бар,  оның  негізінде  турі  өзгерген 
гүлсерік  -  ж апырактары  орналаскан.  Ө стін  үш ы нда  микроспорангиялары  бар
44

микроспорофилдер 
орналаскан 
(жас 
күйінде 
ұлутәрізді 
бүратылған). 
М икроспорофилдерінде 
микроспорангиялары 
дамыған. 
Бүл 
тозаңкаптың 
түрөзгерісі.  Бүрдің  үш ы нда  мегаспорофилдер  орналаскан,  оның  үзын  аяғы 
болған,  ал  оны ң  ұш ында  түкымбүрі  орналасқан.  М егаспорофилдер  аралығында 
жыныссыз  кабыршактар  болған,  олардың  жоғарғы  бөлігі  ұлғайып  түкымбүрін 
жауып  түрған  -   түқымның  жартылай  жабылуы.  Қосжынысты  бүр  -  гүл  пайда 
болуының  стробилярлы  теориясына  негіз  болды.  Бүл  теорияны  агылшын 
палеоботаниктері А рбер жэне Паркин күрған  болатын.
Гинкголар  класы -  Ginkgoopsida
Қазіргі  заманда  бір  ғана  түрі  белгілі.  Ол  -  Ginkgo  biloba  -   «тірі  казба». 
Пермь  дэуірінде  пайда  болған,  триас  жэне  ю ра  дәуірлерінде  оте  жаксы 
дамыған,  ал  бор  дәуірінде  өліп  біткен.  «Тірі  казба»  жабайы  түрінде  оңтүстік- 
шығыс  Қытайдың  таулы  аймактарында  сақталған.  Мәдени  турі  кең  көлемде 
өсіріледі.  Бүл  Қытай  жэне  Ж апония  буддистерінің  касиетті  ағашы.  Ол  биік 
агаш  (биіктігі  30  м,  диаметрі  3  м),  кабығы  қошкыл-сүр  түсті,  моноподиальды 
бүтактанған, 
жапырактарының 
сағағы 
ұзын. 
пішіні 
үшбүрышты 
(желпуіштәрізді,  веертәрізді).  Ж апырак  тақтасынын  ортасындағы  жүйкесі 
жапырақты 
2 
симметриялы 
бөлікке 
бөледі. 
Қыска 
аталык 
бүрлерде 
(стробилдерде)  микроспорофилдері  дамиды,  аналык  стробилдерде  тұкым  бүрі 
болады.  Екі  үйлі.  Өсімдіктін  үрыктануы  сперматазоидтар  аркылы  журеді. 
Гинкго  тұқымының  мөлшері  2-2,5  см,  ашыктүсті,  өріктің  жемісіне  үксайды. 
Ж апон  тілінен  аударғанда  гинкго  -   күміс  өрік  деген  мағынаны  білдіреді 
(Германияда  бұл  өсімдік  -  «Гете  агашы»  деп  аталады).  Түкымы  пісірілген, 
куырылған  куйінде жеуге жарамды,  емдік касиеті  бар.
Қылкан ж апы ракты лар класы -  Pinopsida
Қылқан  жапырақтылардың  600 түрі  белгілі.  Негізінен  солтүстік ендікте кен 
таралған  ағаштар,  бүталар.  Ж апырактары  көп  жағдайда  отырмалы,  жалпак, 
төртқырлы,  үзындығы  1-2  см  ден  30-40  см-ге  дейін  жетеді.  Бүршіктері 
дараж ынысты, 
аталығы  көбіне  топтасып  орналасады,  аналык  буршігінің 
кұрылысы  алуан  түрлі  болады.  Көбеюі  алдыңғы  Саговниктер  катарына  үксас. 
Практикалық  маңызы:  баска  жасыл  өсімдіктер  сиякты  органикалык  заттар 
түзіп, ауадан  көміркышкыл  газын  сіңіріп, оттегін бөліп  шыгарады.
Кордаит т ар класс тармагы -  Cordaitidae
Ф ранцуз  палеоботанигі  Кордтың  қүрметіне  бүл  катарга  кордаиттар  атауы 
берілген.  Өліп-біткен  өсімдіктер.  Девон  дэуірінде  пайда  болған,  таскөмір 
дәуірінде  кең  таралған,  ал  триас  дэуірінде  өліп  біткен.  Биік  ағаштар  (30  м), 
диаметрі  0,5-1  м.  Ж апырактары  үсақ,  бірак  кейбір  түрлерінің  жапырақтарынын 
көлемі  1  м-ге дейін жеткен.
45

Қылқан ж апы рақты лар  класс тармагы  -  Coniferales
Бұл  ен  ірі  катар  (600  түрі  белгілі).  Солтүстік  жарты  ш арда  таралған 
(кылкан  жапыракты  аймак).  Оңтүстік жарты шардың  Тасмания,  Ж ана Зеландия, 
Австралия,  Оңтүстік А мерика, Патогония,  Отты  жер  аймактарында кездеседі.
Қылкан  жапырактылар  тропикалык  белдеудің  тек  таулы  аймактарында 
өседі.  Таскөмір дәуірінде (карбон)  пайда болып,  үшіншілік дэуір  -  бор дэуірінде 
кең  таралған.  Мұз  басу  кезеңінің  әсерінен  олардың  шекаралары  тез  кысқарған. 
Мұз  басуга  дейін  Ш пицберген,  Гренландияда  мекендеген  болатын.  М ұз  басу 
Еуразия  материгіне  күшті  эсер  етті.  Сондыктан  болуы  керек  Еуразияда  қылкан 
жапырактылардың  түрлік  алуантүрлілігі  кедей.  Солтүстік  А мерика  материгіне 
мұз  басу  әсері  онша  күшті  болмады,  Аппалач  тауларының  меридиональды 
орналасуына байланысты  кылканжапырактылар  онтүстікке  ығып,  кейін  кайтып 
калпына  келді.  О ңтүстік  Азияда  мұз  басу  болмады  (криптомерия,  метасеквоя, 
агатис).
Қылкан 
жапырактылар 
ағаштар. 
сирек 
бүталар, 
бүтақтануы 
моноподиальды.  симподиальды  бұтактану  сирек. Сабактарыны ң биіктігі  60-70 - 
120  м.  диаметрі  10-16  м. 
Көпшілігінің  жапырактары  енсіз,  инетэрізді, 
кылканды.  Кейбіреулерінін (агатис, араукария) жапырактары  кандауыр  пішінді. 
Ж апырактары  көпжылдык  (3-6-7-9  жыл).  Араукарияның  жапырактары  15  жыл 
өмір  сүреді.  Көпшілігі  мәнгі  жасыл  өсімдіктер.  Ж апырактары  түсетін  түрлерге 
балкарағай, 
метасеквояны 
жаткызуға 
боладьг. 
Кылқанжапырақтардың 
мөлшерлері  бірдей  емес:  1-2  см-ден  (шыршада),  30-40см-ге  дейін  (батпак 
карағайы),  араукария  жапырағынын  ұзындығы  17-18  см.  Ж апырактар  спираль 
тэрізді  бүратылып  немесе  шоқтанып  орналаскан. 
Негізгі  тамыры  өте  жаксы 
дамыған.  Қабығы  трахеидтерден  тұрады,  шайыр  жолдары,  сонымен  бірге 
күрамында  шайыр,  эфир  майлары,  бальзамдар  болады.  Тұкым  аркылы  к ө б е е д і, 
ұрыктану  өсімдік  өмірінің  25-30 жылында басталады.  Вегетативті  көбею  нашар 
жүреді.
Кэдімгі  карағайдың  даму  циклін  қарастырамыз.  Кәдімгі  карағай  -   10 
туысы,  250  -   дей  түрі  белгілі.  БҚО  4  турі,  4  туысы  кездеседі.  Бұл  бірүйлі 
өсімдік. М икро- және мегаспорофильдері бүрге жинақталған.
Аталык  бүрдің  қүрылысы.  Ж ас  өркендердің  негізінде  масак  тэрізді 
гулшоғырына  жиналған  аталык  бурлер  калыптасады.  Бүрдің  ортасындагы 
өсіне 
микроспорофиллдер 
бекиді, 
эрбір 
м икроспорофилде 
екі-екіден 
микроспорангия  болады.  Әрбір  микроспорангиялардың  іиіінде  көптеген 
микроспоралар  түзіледі. 
М икроспорангиялардагы  микроспоралар  өсіп  2 
клеткалы  аталык  ескінге,  вегетативті  клетка  тозан  түтігіне  айналады,  ал 
антеридиальды  клетка  екі  спермия  береді.  Осы  күйдегі  тозан  жел  аркылы 
түкымбүрінін тозаңжолына түседі.  Тозаң  екі  кабатпен  қапталған:  ішкі  кабаты  -  
энтина, сырткы -э к з и н а .  Қарама-карсы ұш тарындағы  экзина мен  энтина бірігіп 
өсіп  кетпеуіне  байланысты  ауаға толы  кеңістік  пайда  болады,  ауа  қапшыктары 
тозаннын  желмен таралауы на септігін  тигізеді.
А налык  бүрдің  қүрылысы.  Жас  өркендердің  ұш ы нда  аналы к  бүрлер  өсіп 
шығады.  Бүрдің  өсі  болады,  оған  жабындық  кабыршағы  жэне  тұкымбүрі  бар
46

мегаспорофилдер  бекиді. 
Түқымкабыршағының  негізінде  2  карама-карсы 
тұкымбүрлері  орналаскан.
Тұкымбүрінің 
кұрылысы. 
Тұқымбүрінің  үстіңгі  бөлігі 
3 
қабатты 
интегументпен  жабылған,  жоғарғы  бөлігін  интегумент  толық  жаппай  саңылау 
қалады,  ол  жерде  микропиле  (тозаңжолы)  пайда  болады.  Одан  кейін  нуцеллус 
орналасқан,  бүл  мегаспорангияның  қабығы.  Түкымбүрінің  ортасында  алғашкы 
эндосперм,  яғни  аналық  өскін  болады.  Эндоспермде,  микропиленің  астында  2 
архегоний  орналаскан  (басқа  кылқанжапырақтыларда  одан  да  көп  болуы 
мүмкін).  Саговниктердің  түкымбүрінен  айырмашылығы  тозаң  камерасы  (жэне 
сүйықтық) болмайды.
Тозаңдануы,  ұрыктануы. 
Екіклеткалы  микроспора  микропилеге  келіп 
туседі.  М икропиле  бойымен  нуцеллуске  жетеді.  Мүнда  вегетативті  клеткадан 
гаустория  түзіледі,  ол  тозанды  нуцеллуске  бекітіп,  қоректендіреді.  Тозандану 
мамыр айы нда жүреді.  Тозаңжолы  жабылады.  Ж аз бойы бүр өседі, күзде  шайыр 
бөлінеді  де  кабырш ақ  түкымбүріне  бірігіп  кетеді,  осылайша  тұкымбүрі  кыстап 
шығады.  Келесі  жылдьщ  көктемінде үрыктану  процесі  жүреді.  Гаустория  өзінің 
бір ұш ындағы  2  козғалмайтын  спермиямен  тозаң  түтігіне  созылып,  архегонияға 
қарай  өседі.  А рхегонияға  жеткен  соң  түтіктің  ұшы  жарылып,  спермиялар 
архегонияге 
жакындап 
жүмыртқа 
жасушасымен 
косылады 
(тек 
бір 
архегониямен).  Диплоидты  зиготадан  үрык  дамиды,  ал  барлық  түкымбүрі 
тұкымға  айналады.  Тұқы м  үшінші  жылы  өскін  береді  (кейбір  тұкымдар  бір 
жылдың  ішінде өсіп  шығады).
Қылқан  жапыракты ларды н  саговниктерден  айырмашылығы:  Сүйықтығы 
бар  тозаң  камерасы  жок;  Ұрықтану  сперматазоидтар  емес  спермиялар  аркылы 
жүреді;  Вегетативті  клеткадан  түзілген  тозаң  түтігі  арқылы  козғалмайтын 
спермияларды  архегонияға  жеткізу;  А талы к  гаметофиттің  редукциясы  (2 
клеткалы).
Қы лканж апырақтылардың  тек  танымал  түкымдастарына  тоқталамыз. 
Араукариялар  -   Araucariaceae,  Подокарптылар,  аяқжемістілер  -   Podocarpaceae, 
Тиссалар -  Тахасеае, Қарағайлар -  Ріпасеае.
Араукариялар түкы мдасы   - Araucariaceae
Ең  ежелгі,  әрі  қарапайым  түқымдас,  сперматазоидтары  1968  жылы 
табылған.  Биік,  мәңгіжасыл  ағаштар  (биіктігі  50-75  м, диаметрі  1-2,5  м),  2  мын 
жылға  дейін  өмір  сүреді.  Орман  ш аруаш ылығына  тиімділігі  300  жаска  дейін. 
Тек  қана  оңтүстік  жарты  ш арда  (Оңтүстік  Америка,  Австралияның  шығысы, 
Ж аңа Зеландия,  Ж аңа Гвинея,  Тасмания)  таралған.  Біздін  кезімізге дейін  тек  2 
туысы  сақталған:  А раукария  (шамамен 20 түрі  бар),  Агатис (20-25  турі белгілі).
А раукария  туысы   (Araucaria)  үнді  тайпасы  араукандардын  күрметіне 
аталған  (Чилидегі  А рауко  провинциясы).  А раукария  Оңтүстік  А мерикада 
кездеседі,  2  түрі  бар:  кең 
таралған  -   чили  араукариясы  (Чилиде  жэне 
Аргентинаның 
батысында) 
жэне 
бразилиялық 
араукария 
(Бразилиянын 
оңтүстігінде  жэне  Отты  жерде  кездеседі).  Бүлар  биік  өсімдіктер  (60  метрден
47

жоғары),  өте  тығыз  сүрегі  кең  колданыска  ие.  Түкымдары  ірі  жэне  тамакка 
пайдаланылады.
Агатис туы сы  (Agatis) -  биік ағаштар  (биіктігі  70  м-ге дейін,  диаметрі  2- 
3  м),  жапырактары  ірі  (ұзындығы  17-18  см,  ені  6  см),  бірак  ұсак  жапыракты 
түрлері  де  болады.  Австралияның  шығысында,  Ж ана  Зеландияда  кездеседі. 
Сүрегі  ете  тығыз,  мықты  (кеме  жасауда,  музыкалык  аспаптар  жасауда  сүрегін 
пайдаланса, шайырынан лак, сыр жасауда колданады).
Подокарпты лар түкымдасьг- Podocarpaceae
140  түрі  белгілі.  Оңтүстік  жарты  шарда  таралған,  алайда  кейбір  түрлері 
шыгыска  карай  ығыскан,  Үндістан,  Қытай,  Ж апонияда  кездеседі.  Бұлар 
жапырактары  көлемді  (15-35  см)  ірі  ағаштар  (биіктігі  50-60-80  м),  немесе 
бүталар.  Өкілі: П одокарпус (Аяқжеміс).

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: