Тиссалар түкымдасы -  Т ахасеае

ірілеу,  кабы ршакты,  иіліп  орналаскан,  ал  сібір  шыршасының 
бурлері  ұсак, 
кабыршактары  тегіс.  Кавказда  -  шығыс  шыршасы,  Орталык  А зияда  -  Ш ренка 
шыршасы,  Таяу  Ш ы ғы ста  -  аян  шыршасы,  кэріс  шыршасы  таралған. 
Ш ыршаның  көп  түрі  Солтүстік  А мерикада  (канада  шыршасы,  тікенді  шырша, 
кара шырш а, күмісті-күлгін шырша,  көгілдір  шырша жэне т.б.)  кездеседі.
Кэдімгі  жэне  сібір  шырш аларының  практикалык  маңызы  зор.  Олардан 
курылыс 
материалдарын 
дайындайды 
жэне 
кағаз, 
токыма  өндірісінде 
колданылады,  өзегінен  илік  заттар,  шайыр,  скипидар,  канифолл  ж эне  т.б. 
алады.  Бір  куб  метр  ш ы рш а  сурегінен  600  костюм  жэне  4  мың  дара  нәски 
дайындайды.
С амырсын туы сы  (Abies)  40  түрі  бар, ТМ Д  елдерінде  -  9 турі  кездеседі. 
Солтүстік жарты  шарда  кен  таралган.  Қылканы дара,  жумсак, төменгі  жағында 
екі  жолакты  балауызды  катпары  бар.  Бүрлері  тік  тұрады,  шашылады.  Қабығы 
сур  түсті.  ТМ Д   елдерінде  сібір  самырсыны  (биіктігі  40  м)  кездеседі.  Көлеңке 
суйгіш  сциофитті  өсімдік.  Көлеңкелі  ормандарда  ғана  өседі.  М едицинада 
колданылатын  (жаралардың  орны  тез  бітіп  кету  үш ін)  шайыр  алынады.  Батыс 
Еуропада  еуропа  самырсыны,  ал  Солтустік  А мерикада  бальзамды  самырсын 
кездеседі.
П рактикалык  манызы  зор.  Сүрегі  жумсак,  тегіс,  шайыр  жолдары  жок. 
Атақты итальяндық  скрипкаларды  альпі  самырсындарынан жасайды.
Қылкандары топталып  орналасатын  өкілі.
Қарагай  туысы  (Pinus).  100 түрі бар. Мәңгі  жасыл  ағаштар,  кылқандары 
2-5  немесе одан да көп  болып  шоктанып  орналасады, сүрегінде шайыр жолдары 
болады.  Ең 
кен 
таралған  өкілдер:  Кэдімгі  қарағай  — P.sylvestris,  Сібір  карағайы
— P.sibirica
Кэдімгі  қарағай.  Биік,  мэңгі  жасыл  ағаш,  ағаш  өсімдігінің дінінен  жоғары 
тармактала ескен  бөлігі  (крона — бөрікбас) жұмыр,  кылканы  жүп, үзын,  кабыгы 
қызғылт  реңді,  бүрлері  усак.  тұқымдары  да  усак.  тамакка  жарамсыз.  ТМ Д 
елдерінің  еуропа  бөлігінде  кылкан  жапыракты  ормандар  түзеді.  Сібірде  кен 
таралған.  Құмды топырактарда өседі.
Сібір  карағайы  (сібір  кедрі деп атайды).  Бүл  кэдімгі  карағайдан да  мыкты 
ағаш.  Негізінен  бастап  бутактанады.  Қылкандары  бесеуден  орналаскан.  Бүрлері 
ірірек,  тұкымдары  (кедр  жанғактары)  тамакка  жарамды.  Сүрегін  курылыс 
материалы  ретінде  (кем е  жасауда,  ж иьаз  жасауда)  пайдаланады.  Сібір 
карағайының  сұрегі  ты ғы з,  терезе  рамаларын  жэне  карындаш  жасауда 
колданады.
Сібір  қарағайы  Батыс  Сібір  жэне  Сібірдің  онтүстік-шығыс  бөлігінде 
таралған.  Қы рымда  қырым  карағайы,  Станкевич  карағайы  кездеседі.  Пицун 
карағайы  Кавказда  өседі.  Грузияда  эльдар  қарағайы  таралған.  Сібірдін  таулы 
беткейлерінде стланикалы  кедр (жатаған  карагай)өседі. Солтүстік Америкада да 
Қарағай  өте  көп  (сары  карағай,  батпак  карағайы(биіктігі  100  м),  кант  карағай, 
монтесум  карағайы, веимутова ж әне т.б.).
49

Кипаристер бірнеше түрлерден  тұрады. Біз тек арш аға токталамыз.
Аршалар  туысы  өте  жай  өседі,  500  -   1000  ж ы лға  дейін  өмір  сүреді.  60 
түрі  белгілі.  Кэдімгі  арша  (Juniperus  sabina)  -  күмды  жерлерде  төселіп  өсетін, 
буталар.  биіктігі  1,5  м,  жапырактары  кабы рш ақтэрізді. Жемісі  шырынды жидек 
БК  
обылысында  кұмды  аймак:  Қарағаш ,  Аккүмда  кездеседі.  Кэдімгі  арша 
реликт Батыс  Қазақстан облысынның Ж асыл  кітабына енгізілген.
Г неталар немесе қабырш акты түкымды класы  -  G netopsida, 
Chalym idospermatopsida
Қабыршакты 
тұкымдылардың 
өзгешелігі: 
м икро- 
жэне 
мегаспосрофиллдердін  касында  жабындык  кабырш актар  немесе  гүлсерігі 
түзіледі.  Аталық  гаметофиты  екі  клеткалы,  ал  аналық  гаметофитінде  тұкым 
бүрінен, эндоспермнен,  екі  архегониядан  тұрады.  Кабыршакты  тұкымдылардың 
осындай  белгілері  гулді  өсімідіктерге  ұксас.  біракта  олар  аш ы к  түкымдыларға 
жататын  өсімдіктер.
Эфедралар немесе қы лш алар  катары  (Ephedrales)
Бір  туыс, 
40 
түрі 
белгілі. 
Мэңгі 
жасыл 
бұталар, 
кабыршакты 
жапырактары  жаксы  жетілген.  Эфедралар  дала,  ш өлейттерде  Еуразия  мен 
Америка  материгінде  өседі.  Қазакстанда  екі  түрі,  БКО-да  бір  түрі  кездеседі 
(Ephedra distachya).
Бұлар  екі  үйлі  өсімдіктер  .  Аталық  м икростробилдарында  немесе 
бүрлерінде  2  -   қабыршактары  карама  —қарсы  орналасады.  Төменгі  екі 
кабыршағы  көбеюге  жарамсыз,  ал  баска  кабырш ақтарының  қолтығында 
микроспорангиялар  дамиды.  Әрбір  микроспоронгиядан  екі  клеткалы  аталык 
өскінше  немесе  аталык  тозаң  пайда  болады.  А налы к  бүрлерде  көбеюге 
жарамсыз  кабыршактар  дамиды,  олардың  ұш ында  түкым  бүрі  орналасады. 
М егаспоронгиялар  екі  кабатты,  бірінші  кабаттынан  микропилярлы  түтікше 
дамиды.  Оған  микроспоралар  түсіп  тозандандырады.  М егаспорангиянын 
орталығын  нуцеллус  алып  жатыр.  О ның  жоғарғы  ж ағы нда  тозан  камерасы, 
төмен  карай  екі  архегония  орналасады.  Тозаң  түтік  аркылы  тозаң  камерасына 
түсіп,  архегония  жұмыртка  клеткасын  ұрыктандырады.  ¥ры ктанған  жаңа 
клеткадан  тукым  пайда  болады.  Тұкым  сыртынан  ш ырынды  қабыршакпен 
капталады.  Гүл  серігі  кызыл  түсті.  Кейбір  ғалымдар  эфедраларды н  ата  -  тегін 
папортниктерден шыккан  деп  санайды.
Ен  маңызды  өкілі  Е,  equsetina  алкалоидтар  алуда,  медицинада  астма, 
аллергия  ауруларына  дәрілік  есебінде  колданады.  E phedra  distachya  БҚО-нын 
борлы  аймақтарында  кездесетін  сиреп  бара жаткан өсімдік, сондыктан  ол  БҚО- 
ның үлттык байлығы.
Кипаристер тұкымдасы   (Cupressaceae)
50

Бақылау  сұрактары:
1. Ашык тұқымдылардың (жабыктұкымдылардың) жалпы сипаттамасы.
2.  Тұқым, оны ң спорадан  айырмашылығы.
3.  Қылкан  жапырақты ларды н  морфологиясы.
4.  Қылкан ж апырақтылар  мен  гнеталардың көбеюі, даму процестері.
5.  Қылкын  жапырақты ларды н классификациясы.
6.  Қарағайдың  аналык,  аталык бүрлерінін  куры лысы.
7.  Қылкын  жапырактылардың  тозандану,  урыктану  жэне  тұқым  пайда  болу 
процестері.
8.  А ш ық тұкымдылардың  тіршілік цикліндегі  спорофит жзне  гаметофит.
9.  Қабыршакты  тұқымдылар  мен  қылкан  жапырақтылардың  уксастыктары  мен 
айырмашылығыгы.
10. Аш ық тұкымдылардың эфолюциясы.
Ж А БЫ Қ  ТҰ ҚЫ М ДЫ ЛАР НЕМ ЕСЕ  ГҮЛДІ  ӨСІМ ДІКТЕР бөлімі -  
AN G IO SPERM A E, MAGNOLIOPHYTA
Гулді  өсімдіктер  деп  аталу  себебі,  тек  кана  бул  өсімдіктерде  барлык 
мүшелері  бар  гүлі  болады.  Бұл  ен  үлкен  бөлім  390  тұкымдасы,  13  мың  туысы 
және  240  мың  түрі  белгілі,  ен  жоғары  уйымдаскан,  жас  жэне  ең  кең  таралған, 
сонымен  бірге  практикалык  маңызы  үлкен  өсімдіктер  бөлімі.  Гүлді  өсімдіктер 
(казба  қалдықтары  бойынш а)  ю ра  дәуірінін  соңында,  бор  дэуірінің  басында 
пайда  болған,  ал  бор  дәуірінін  ортасында  тез 
таралып  баска  өсімдіктерге 
Караганда  басы мдылык  таныткан.  Орыс  систематигі  М .И.Галенкиннің  (1927 
жылы)  пікірі  бойы нш а  Ж ер  бетінде  планетарлык  өзгерістер  болған.  Атап 
айтсақ,  кургакш ылык  жэне  өте  каркынды  жарықтың  түсуі.  Мундай  климаттык 
өзгерістер  папоротниктэрізділер  мен жалаңаштұкымдылардың  бейімделе  алмай 
жойылуына 
себеп 
болып 
табылады, 
ал 
жабықтукымдылар 
жас 
топ 
болғандыктан 
бейімделіп, 
тіршілігін 
жалғастыра 
берген. 
Ж абыктүқымдылардың 
кең  таралуы  гаметофиттің  өте  ж аксы  корғалуына 
байланысты,  гүлдің  пайда  болуы,  әсіресе  ж ана  бөлімдері  бар,  тек  кана 
жабықтүқымдыларға 
тэн 
күлтенің 
пайда 
болуы 
гаметофиттің 
корғаныштылығын 
арттырды 
(«гүл» 
деп, 
кабықты 
тукымдыларда 
микроспорофилдер  мен  мегаспоралардын  жиналған  шогын  атайды,  мысалы, 
эфедра).  Гүл  -   бұл  көлемі  1  мм  болатын  бірнеше  бірігіп  өсіп  кеткен  жеміс 
жапырақшалары,  ал  күлте  -   бұл  мегаспорофилдер.  Тозаңкаптар  -   бұл  түрі 
өзгерген  микроспорофилдер, ал тозан — бұл  микроспорангия.
Тұқы мбүрінің 
курылысы. 
Тұкымбүрі 
үстіңгі 
жағынан 
2 
қабатты 
интегументпен  жабылған,  ол  жоғаргы  бөлігін  жаппай,  тозаңжолын  түзеді. 
А налық  өскін  —  редукцияға  ушыраған,  клеткалык  күрылымы  жок,  8  ядролы 
ұры к  қапшығынан  тұрады.  Ж абыктүкымдылардың  баска  өсімдіктерден  негізгі 
ерекше белгісі  косарынан үрыктануы. О ны  1898 жылы  Навашин  ашты.
Ұрықтану. 
А талы кты ң  тозаңкаптарында  микроспоралар  немесе  тозандар 
түзіледі,  олар  өсе  келе  2  клеткалы  аталык  өскінге  айналады:  антеридиапьды
51

жэне 
вегетативті  (тозан  түтігін  түзеді).  Осы  күйінде  тозан  —  аталык  өскін 
аналыктын  аузына  келіп 
түседі.  Вегетативті  клетка  созылып  тозан  түтігін 
түзеді.  тозаң 
түтігі  түкымбүріне  карай  өседі.  А нтеридиальды  клеткадан  2 
спермия  түзіледі,  тозан  түтігі  спермияларды  ұры к   калтасына  жеткізеді.  Ұрық 
калтасына  жеткен  сон  ұрык  кабы  жарылып.  спермиялар  шығып,  бірінші 
спермия  жүмыртка  жасушасымен  косылып,  үрыктану  жүреді.  екінші  спермия 
орталық  ядроға  жакындап  косылады.  3  жеміс  жапыракшасынан  туратын 
ядродан  екінш ілік  эндосперм  дамиды.  Эндосперм  аналык  жэне  аталык 
өсімдіктердін  белгілерін  сактайды,  сондыктан  эндосперммен  коректенген  үрык 
тұкымкуалауш ылык  белгілерін  жаксы  сактап.  коршаған  орта  кұбылыстарына 
тез  бейімделе  алатын  касиеттерге  ие  болады.  Мұндай  процесс  косарынан 
үрықтану деп  аталады.
Ж абыктүкымдылардың 
морфологиялык  -   анатомиялык  күрылымы 
күрделі.  Вегетативті  мүшелер  күрделенген,  алуантүрлі.  Өткізгіш  ұлпалар 
түтікшелер  жүйесінен 
тұрады,  ал  олар  судың  жэне  минералды  түздардын 
өсімдік  мүшелеріне  тез  жеткізілуін  қамтамасыз  етеді.  Ж абыктүкымдыларда 
жапырактары  түсетін  формалар  пайда  болған.  Ш ептесін  тірш ілік  формасы 
басым болып  келеді. Гүлді өсімдіктерде  вегетативті  көбею өте жаксы дамыған.
Гүлді  өсімдіктердін шығу тегі. Ж абыктүкымдылардын пайда болу  мерзімін 
ескере  отырып  (юра  дәуірі  -  жалаңаш түкьш ды ларды ң  каркындап  даму  кезені) 
олардың  ата-тегі  жаланаштұкымдылар  деп  есептеледі.  Гаметофит  редукциясы 
жаланаштүкымдыларда  басталып,  жабы ктүкымды ларда  жалғаскан  (8  ядролы 
урык. архегониялардын жойылуы).
Гүлді  өсімдіктердің  пайда  болуыньщ  бірінш і  теориясы  -  Псевданциев 
теориясы  («псевдос»  -  жалған,  «антос»  -  гүл).  Бұл  теорияның  негізін  Австрия 
ғалымы 
Ветштейн 
калаған. 
Ветштейн 
теориясы 
бойынша 
жабыктүкымдылардың 
гүлі 
эфедралардың 
микроспорофилдері 
мен 
мегаспорофилдерінен  пайда болған.  ¥ с а к   коршап  орналаскан  жапырактар  ұзак 
эволюция  процесінің  нэтижесінде  гүлсерігіне  айналуы  мүмкін.  О сылайш а 
тозанды 
өсімдік  калыптасуы 
мүмкін 
еді. 
М егаспорофилдер 
эволюция 
нэтижесінде  аналыкка  айналуы  мүмкін.  Қоршап  орналаскан  жапырактар 
негізінен  гүлсерігіне  ай налган.  Ал  енді  калайша  косжынысты  гүл  пайда болған 
деген  сүракка  тозанкаптар  мен  аналыкка  жатынньщ   косылып  өсуінен  деген 
теория сенімсіз болды
Екінші  теория  -   стробилярлы  теория.  Бұл  теорияның  негізін  ағылшын 
геоботаниктері  Арбер  мен  Паркен  (1906)  калаған.  Олардың  зерттеулері 
бойынш а  1896  жылы  (казба  калдыктарынан  табылған)  аш ы лған  косжынысты 
бүрлі  беннетиттерден  гүл  пайда  болған.  Қоршап  орналаскан  жапырактар 
эволю ция 
нәтижесінде 
гүлсерігіне 
айналып, 
ал 
м икроспорофилдер 
-  
тозанкапка,  мегаспорофилдер аналык жатынға айналган.  О сындай 
жолмен 
магнолия типті  косжынысты  гүл пайда болуы  мүмкін еді.
1970 
жылы 
совет 
систематигі 
А Л .Т ахтадж ян 
беннетиттер 
мен 
жабыктұкымдьглардың  бір  ата-тектен  шығуы  әбден  мүмкін  деп  тужырымдады, 
бірак неден  пайда болғаны  белгісіз.  М үмкін  түқымды  папоротниктерден  пайда 
болған шыгар.
52

Тахтаджянның  пікірі  бойынша  жабыктұкымдылар  Азиянын  онтустік  -  
шығысында  пайда  болған.  Кейбір  авторлар  коңыржай  белдеуде  пайда  болған 
дейді. 
Гүлді 
өсімдіктердін 
эволюциялық 
белгілері: 
ағаштар, 
буталар. 
көпжылдык,  біржылдык  шөптесін  өсімдіктер;  өсімдіктердің  сабағы  алғашында 
тік  болған,  бірак  кейін  төселмелі,  жатаган,  өрмелегіш  жэне  т.б.  түрлері  пайда 
болған;  мәңгіжасыл  ж әне  жапырағы  түсетін  формаларының  болуы,  жәй  бутін 
жапырактар, 
сонымен 
бірге 
жэй 
тілімділген, 
күрделі 
тілімделген 
жаиырактарынын  болуы;  гүлшоғыры алғашында күрделі  болып  одан  кейін дара 
гүлшоғырлы  өсімдіктер  де  пайда  болған;  актиноморфты  және  зигоморфты 
гүлдер;  кос  гүлсерікті  жэне  дара  гүлсерікті  формалары  бар;  гүлдерінің 
мүшелері  дара  орналаскан,  содан  кейін  бірігіп  кеткен;  түкымдары  екі 
жарнактан  жэне  бір жарнактан  түрады.
Гүлді 
өсімдіктер 
екі 
класка 
бөлінеді: 
косжарнактылар 
жэне 
даражарнактылар.
Косжарнактылар класы - Dicotyledoneae
Косжарнактылар  класының  429  тұкымдас,  10  мын  туыс,  190  мың  түрі 
кездеседі.  Ағаштар  немесе  шөптесін  өсімдіктер.  Ж апырактары  жай  немесе 
күрделі,  ж апырак  сағактарынан  жэне  жапырак  тактасынан  түрады.  Гүлдері  5 
немесе 4 типті.  Тұкымы -  екі  түкымжарнағынан түрады.
Магнолидтар катары -   Magnoliales
Қазіргі  магнолиялар  гүлді  өсімдіктердің  арғы  тегі  болып  табылады.  ал 
бұлардан 
казіргі 
замандағы 
гүлді 
өсімдіктердің 
барлык  эволюциялык 
тармактары тарамдалған.
Магнолиялар тукымдасы  - Magnoliaceae
М агнолиялардың  арасында  ағаштар.  бүталар  кездеседі.  Олар  мэнгі  жасыл 
өсімідіктер,  жапырактарында  эфирлі  жолдары  бар,  гүлдердін  кұрылысы 
карапайым,  кеп  мүшелі.  Олардың 
12 
туыс, 
240 
түр  белгілі,  Азияның  және 
Солтүстік  Американың  таулы  -орм анды   аймақтарында  кездеседі.  Ең  кең 
тараған  туысы  — 
магнолия  (Magnolia). 
Мәнгі  жасыл  ағаш.  биіктігі 
30 
м  . 
Ж апырактары  ірі,  жэй  терілі.  Гүлдері  ірі, 
косжынысты,  актиноморфты. 
гүлсерігі 
6-12 
күлте жапыракшадан  турады. Аталығы  мен  аналығы  көп.  спираль 
тэрізді  орналаскан.  Ж емісі таптамалар жиынтығынан  турады.
Ранункулидтар катары -  Ranunculales
Д үние  жүзінде  бүл  катардың  13  тұкымдас.  200  туысы.  4000  түрі  кездеседі. 
Арғы тегі  магнолидтарға ұксас.
53

С ар ғал дақ т ар  т ұ қ ы м д а сы  -  R a n u n cu laceae
Жер  шары  флорасында  сарғалдактар  тұкымдасынык  66  туыска  жататын, 
2000-ден  астам  түрі  белгілі.  БҚО-да  15туыс,  44  түрі  кездеседі.  Сарғалдақтар 
негізінен  көпжылдык  шөптесін  өсімдіктер,  бүталар  немесе  лианалар.  Олардың 
көпшілігі  қоңыржай  ж эне  салқын  климатты  аймактарда.  кейбір  түрлері 
тропикада  кеңінен  таралған.  Жапырактары  жай.  саусак  салалы,  торлы 
жүйкеленген.  Гүлдері  эртүрлі,  дара  немесе  гүлшоғырларына  шокганып 
орналасады.  Гул  бөліктері  оралма  бойымен  орналасуы  мумкін  немесе 
кейбіреулері 
шеңбер 
күрып 
орналасады. 
Гүлдерінің 
көпшілік 
түрлері 
актиномофты  жэне  кейбір  түрлері  зигоморфты  болып  келеді.  Гүлсерігі  дара 
немесе  кос.  Күлте  жапыракшаларының  саны  4-тен  20-ға  дейін,  түстері  ашык. 
С арғалдактарға аналык жатын  мен тозаңкаптарының  саны  көп  болуы тән, олар 
оралма  бойымен  немесе  шеңбер  кұрып  орналасады.  Түйіні  жоғары  орналаскан. 
Жемістері  көбіне  кұрама  таптамалардың  жиынтығынан,  жаңғакшалардың 
жиынтығынан  және  жэй  жидек  тэрізді  болып  келеді.  Сарғалдактар  негізінен 
дәрілік  өсімдіктер
Adonis  туысы  (Adonis) 
-  жалынгүл,  жанаргүл.  Бүл  көпжылдык  шөптесін 
өсімдіктер.  Солтүстік  жарты  шардың  коңыржай  белдеуінде  10  түрі  таралған. 
БҚО-да  -  A.vernalis  -  көктемгі  жалынгүл  ,  A .w olgensis  - 
волга  жалынгүлі 
түрлері  к езд есед і.  Соның  ішінде  A.vernalis  -  көктемгі  жалынгүл  Қазакстаннын 
кызыл  кітабына  енгізілген.  Ол  ірі  жапырақтарымен  ерекшеленеді.  Гүлдері  ірі, 
дара  орналаскан,  гүлсерігінің  8-20  жапырақшалары  болады.  Тозаңқаптары  мен 
аналык  жатындары  көп.  Жемісі  -   біртүкымды  жаңғак,  жеміс 
таптамалар. 
Көктемгі  жанаргүл  курам ын да  гликозиттер  болғандыктан,  м едицинада  жүрек 
ауруларын  емдеуге кеңінен  колданады.
Сарғалдак туысы  -  Ranunculus 
-   Батпақты  жерлерде  кездеседі.  Бұл  ірі 
туыс. Шамамен  600 түрі  белгілі. ТМ Д елдерінде  100 түрі  кездеседі.  Көпжылдык 
шөптесін  өсімдіктер,  барлык  континенттерде  таралған.  Гүлдері  ірі,  сирек 
дараланып орналасады, сары түсті  (тек  кана,  австралиялыктың -  түсі  ак, биіктігі 
1  м).  Гүлсерігі -  5,  тозаңкаптары  мен  аналык жатындары  көп.  Ж емісі -   таптама 
(листовка).  Ж апырактары  жай,  сирек  тілімделген  жэне  кезектесіп  орналасады. 
Өкілдері:  жатаған  сарғалдак  (Ranunculus  pratense),  куйдіргі  сарғалдак  (R.  асег). 
Зигоморфты  гүлді  өкілдеріне:  Аконит  туысы  aconitum   -   жабайы   да,  мәдени 
түрі  де  кездеседі.  Тегеурінгүл  (дельфиниум)  -  бұл  біржылдык  арам  шөп,  көк 
түсті  зигоморфты  гүлдері  бар.  Ж емісі  -   таптама(листовка).  Лианалардан  -  
ломонос түрі  белгілі болса, желмен тозанданатын  түрі  -  маралоты.
А нем оне 
туысы  (Anemone) 
—  желайдар.  Көпжылдык  шөптесін  өсімдік. 
ТМ Д елдерінде -  50 түрі,  БҚО -да  1  түрі белгілі.  Тамырсабакты  орман  өсімдігі, 
ақ жэне  сары, дараланып  орналаскан,  актиноморфты  гүлдері  бар.  Гүлсерігі  — 5, 
тозаңқаптары  мен  аналык жатындары  көп.  А немоне  орман  өсімдігі  БҚО-нын 
жасыл  кітабына енгізілген.
Қ унды зш өп 
туысы 
- 
Pulsatila  patens 
- 
Кәпжылдык,  ерте  гүлдейтін 
шөптесін  өсмідік,  ірі  дараланып  орналасқан,  көгілдір  түсті  актиноморфты
54

гүлдері  бар.  Орман,  орманды  дала  аймактарында  таралған.  БҚО  -   жасыл 
кітабына енгізілген.
Көкнәрлер  катары  - Papaverales
Негізгі  тіршілік  формалары  шөптесін  өсімдіктер.  жартылай  бүталар. 
бұталар да  кездеседі.  Гүлдері  косжынысты  ірі.  жемісі -  кауашак.
Көкнәрлар түкымдасы -  Papaveraceae
Дүние  жүзінде  250  түрі,  26  туысы,  БҚО-да  9  түрі.  6  туысы  белгілі. 
Көкнәрлар  түқымдасы 
Еуразияда  жэне  Солтүстік  Америкада  кездеседі. 
Австралия  жэне  Онтүстік  Америкада  кездеспейді.  Ш өптесін  біржылдык  жэне 
екіжылдық  өсімдіктер.  Ж апырактары  жай,  кезектесіп  орналаскан.  Ішінде  сутті 
шырындар  жиналатын  капш ык  тэрізді  клеткалармен  бунакты  шайыр  жолдары 
болады.  Гүлдері  - 
актиноморфты,  зигоморфтылары  сирек.  Түрі  де.  түсі  де 
әртурлі  болады.  Тостаған  жапыракшалары  2,  сирек  3,  ал  күлтежапыракшалары
4,  сирек  6  болады,  8-12  күлтежапыракшалы  түрлері  де  кездеседі,  тозаңкаптары 
көп,  бірікпеген,  аналык  жатыны  бір,  екі  немесе  одан  да  көп  жеміс 
жапыракшаларынан  (22  жеміс  жапыракшасы)  түрады.  Аналык  жатыны  биік 
орналаскан.  Жемісі  -   кұрғак,  корапша  жеміс.  Көбінесе  көкнэрлар  туқымдасын 
кұрамында 
алкалоидтар 
(морфин, 
наркотин, 
папаверин, 
пантопон) 
болғандыктан  медицинада  ұйкышакырғыш  жэне  тыныштандырғыштар  ретінде 
кеңінен  колданады.
Көкнәр  туысы  -  Papaver. 
120  түрі  белгілі.  Гулдері  -   актиноморфты. 
Тостағанжапыракш алары  4,  тез  түсіп  калады.  Күлтежапыракшалары 
-  4. 
тозаңкаптары  көп,  аналык  жатыны  біреу.  Ж емісі  -   кауашак.  Апиын  көкнәрі  -  
Papaver  somniferum . 
Біржылдык  шөптесін  өсімдік.  М эдени  түр  ретінде 
танымал,  биіктігі  1  м.  Гүлдерінің  түсі  эртүрлі.  Өте  кұнды  май  алынатын  жэне 
емдік  қасиеті  бар  өсімдік.  Тукымынан  май  алады,  онын  кұрамында 40-55%  май 
болады.  Тағамдык  өсімдік  (өте  тэтті)  ретінде  кондитерлік  өнеркэсіпте. 
техникалык  дакыл  ретінде  де  (сыр,  бояулар  жасау  уш ін)  пайдаланылады. 
Майлы  түрлері  Украина,  Татарстанда  кездеседі.  Емдік  касиеті  бар  апиын 
көкнәр  өсіріледі  («опос»  -  грек тілінен  аударғанда шырын). 
Қытай,  Үндістан. 
Афганистан, Кыргызстан,  Казакстанның онтүстігінде өсіріледі.

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: