Суйелшвп  туысы  -   Chelidonium  majus

күлтежапыракшасыньщ  біреуі  тегеурінге  айналған.  Тозаңқаптары  4.  Айдаршөп
-   кішкентай  өсімдік,  орман  аймағында  таралған,  ерте  гулдейді.  Бурышты 
тегеурін (Delphinum cuneatum) ҚР кызыл  кітабына енген
Рождтер  катары -  Rosales
Кең таралған  гүлді  өсімдіктер.  Олардың дүние жузінде  16 тукымдас, 2800 
туысы,  55000  түрі  белгілі.  Гүлдері  актиноморфты,  генецейі  апокартты  және 
аталыктың саны  анықталмаған.
Раушангүлділер тұкымдасы -  Rosaceae
Ең  ірі  тұкымдас  3  мың  түрі,  100  туысы  белгілі.  БҚО-да  20  туысы,  51  түрі 
кездеседі.  Олар  солтүстік  ендіктің  субтропикалык  жэне  коңыржай  климатты 
елдерінде  кеңінен  таралған.  Тіршілік  формалары  -   мэқгіж асы л  ағаштардан 
шөптесін  өсімдіктерге  дейін  болады.  Бұл  ағаштар,  бұталар,  көпжылдык  және 
сирек біржылдык шөптесін  өсімдіктер.  Ж апырактары  жай,  бүтін  (алма, алмурт) 
немесе  күрделі  қауырсынды,  саусак  салалы,  бөбешік  жапырактары  бар, 
кезектесіп  орналаскан.  Тостаған  жапыракшалары  -5,  күлтежапырақшалары-  5, 
көбінесе  гүлтабан  5  жапыракшалардан  тұрады,  тозаңкаптары  көп,  аналыктары 
көп  немесе  біреу  (мысалы,  алмаларда).  Гүл  тұғыры  дөңес,  тегіс  немесе  ойпаң. 
Жатын  жоғары,  орташа  немесе  томен  орналасады.  Ж емістері  әралуан:  жаңғак, 
сүйекті  шырынды  жеміс,  жалған  жеміс.  Рауш ангүлділер  түкымдасы  көбінесе 
жидекті  -  жемісті  ағаштар.  Олардың  кұрамында  көптеген  органикалык 
кышкылдар, дэрумендер,  эфирлі  майлар кездеседі.
Тобылғылар тұқымдас тармағы Spiraeoideae 
Тобылгы  туысы  -  Spiraea. 
Биіктігі  1  м  аласа  бута.  Ш ығыс  Сібір,  Қиыр 
Ш ығыста  80  түрі  таралған.  Ж апырактары  ш етеннің  жапырағы на  уксас. 
Орманды-дала  жэне  далалы  аймақтарда  кездеседі.  Гүлдері  ұсак,  кремтүстес 
калканша немесе сыпырткы  гүл шоғырына жиналған.  Сәндік мэдени  өсімдік.
Итмұрындар түқымдас тармагы  - Rosoideae
800  -   дей  түрі  белгілі.  Олар  негізінен  солтүстік  ендіктің  қоңыржай 
климатты  белдеулерінде  кең  таралған.  Негізгі  тірш ілік  формалары  ағаштар, 
лианалар,  шөптесін өсімдіктер.
Раушан  туысы  (Rosa) 
-  ірі  туы с,  жабайы  өсетін  және  сәндік  мэдени 
турлері  белгілі.  Рауш андардың  12  мың  іріктемесі  бар.  Полиантты  р а у ш а н д а р - 
көпгүлді  (бір  түпте бірнеш е  гүлі  болады).  Шәй  рауш аны  -   гүлдену  уақыты  өте 
ұзақ (ремонтантты).
Итмурын  туысы  -  Rosa  cinamomea 
орман  аймағында  жабайы  өсетін 
бұта.  Ірі  кызыл  түсті  гүлдері  бар.  Мэдени  өсімдік  түрінде  де  өсіріледі. 
Итмурыннын жемісінде С витамині болады.
56

Дамяс  раушаны  (казанлык  раушаны)  -   R.  damaszena 
Болгарияда. 
Казанлық  ауданында.  М арица  өзенінін  анғарында  еседі.  Дамас  раушаны 
өте 
күнды  эфир  майлы  мәдени  өсімдік.  Бүл  аймак  «раушандар  анғары»  деп 
аталады. 
Раушан 
майы 
алтыннан 
да 
кымбат 
бағаланады. 
3 
тонна 
күлтежапыракшадан  1  кг май алынады.
Бүлдірген  туысы  -   Rubu.s 
орман  зонасында  өсетін 
жартылай  бұта. 
жемістері  жеуге  жарамды.  Таңкурай  орманды  аймакта  өсетін  бута.  Мәдени 
өсімдік  ретінде өсірілетін,  көпжылдык өсімдік,  оның сүйекті  жемістері  жабайы 
таңқурайдын  ж емістеріне 
ұксас.  бірак  кьгзыл  түсті.  БҚО-нын  сайлары  мен 
жырыларында  жасыл  бүлдірген  кездеседі  Гүлдері  ак түсті.  Гүлтабаны  болады. 
Емдік қасиеті бар жемістер.  БҚО  жасы л кітабынаенгізілген.
Қүлпынай  туысы  -   Fragaria. 
Бүл  көпжылдык  шөптесін  өсімдіктер.  50 
түрі  белгілі  (жабайы жэне  мәдени).  Қазакстанда бірнеше түрлері  бар.
Қаттабан  туысы  -   Potentiea 
жабайы  өсетін,  көпжылдык  өсімдік.  Сары 
түсті  гүлдері  бар,  жемісі  түкымша.  Сабағы  көтеріңкі,  өрмелегіш.  жатаған. 
Кәдімгі  казтабан,  күмісжапырақты  казтабан жэне т.б. түрлері  бар.
Алмалар тукымдас тармағы- Pomoideae (Maloideae)
Алма  туысы 
- 
Malus 
-   300  -   дей  мәдени  жэне  9  жабайы  түрі  кездеседі. 
Бүл  коңыржай  белдеуде  кенінен  тараған  туыс.  Таулы  аймактарда  жабайы 
түрлері,  ал  орман  зонасында мәдени  түрлері  өседі.  Бұл  коңыржай  белдеудін  ен 
манызды ж емісті ағашы,  Батыс Қазакстан облысында жабайы түрлері өте сирек 
кездеседі  (Борлы  таулар,  Карагаш  жэне  т.б.  аймактарда).  Алманың  отаны 
оңтүстік шығыс Азия.
Тірш ілік  формалары  ағаштар  мен  бұталар.  Ж апарыктары  жай,  кезектесіп 
орналаскан.  Гүлдері  актиноморфты,  ірі,  тостағанша  жапыракшалары  4-5, 
күлтежапыракшалары  -   5,  тозаңкаптары  көп,  аналығы  біреу  (2  немесе  5 
бірікпеген  жемісжапыракш аларынан  түрады).  Ж атыны  төмен  орналаскан.  И.В. 
Мичурин  60  - к а   ж уы қ  алма  іріктемелерін  шығарған,  оларға  -   антоновка, 
аппорт, боровинка, бельфлер-  китайка,  шафран пепині, т.б. жатады.
Алмұрт  туысы-Pyrus 
- 5   мың  түрі  белгілі. 
Ж абайы  түрлері  Кавказ 
тауларында,  Қиыр  Ш ығыста,  сирек  орман  зонасында  кездеседі.  Жемісі  -  
алмұрт. Ең кең таралған  өкілдері -  кэдімгі алмүрт,
Шетен  туысы  —  Sorbus. 
Қоңыржай  белдеудің  орман  жиектерінде 
таралган,  80  -   дей  түрі  белгілі.  Гуддері  ак  түсті,  хош  иісті.  Жемістерін 
к улинарияда, тағамдар жасауда кеңінен пайдаланады.
Долана  туысы  —  Crataegus. 
Буталар  немесе  аласа  ағаштар,  жабайы 
түрлері  кездеседі, 
сэндік  максатта  өсіріледі,  Ж айык  өзенінін  анғарында 
Қазақстанның  Қызыл  Кітабына енген Crataes am gbigua  кездеседі.
Алхорылар түқымдас тармағы  -  Prunoidae
А лхорылар  ағаш тар  мен  бұталар.  Гүлдері  актиноморфты.  Гүлсерігі  екеу, 
тозаңкаптары  көп. Аналығы біреу, бір жеміс  жапыракшасынан  тұрады. Ж атыны
57

жогары  орналаскан. 
Гүлсерігі  екеу,  тозаңқаптары  көп.  Көптеген  кұнды 
жемістері  бар.
Алхоры  туысы  -   Prunus 
биіктігі  6  -   12  м  ағаштар,  тек  мэдени  өсімдік 
ретінде  белгілі,  бірнеше  іріктемелері  бар.  Жемісі  -   шырынды  сүйекті  жеміс. 
Кұнды  тағамдык  өсімдік.  Бірнеше  түрлері  кездеседі  : 
Торн 
- 
P.  Spinosa 
жабайы  өсетін  бұта,  орман  зонасында  өседі,  жемістері  жеуге  жарамды,  дэмі 
кышкыл.  БҚО - д а   жайылым  орманында, сай-жырыларында кездеседі.
Шие  туысы  -   Cerasus. 
Биіктігі 
2  -4 
м  бұталар.  Ж абайы  жэне  мәдени 
түфлері  бар.  Ең  кең  таралған  түрі  -   кэдімгі  шие.  БҚО-да  жабайы  түрлері 
кездеседі.  С.  F ruticosa- дала бүтакты  шиесі. Ж емістері ұсак, кышкыл.
Мойыл  туысы  -   Padus. 
Орман  зонасының  ағашты  өсімдігі.  ¥ са к ,  ак 
түсті,  хош  иісті  гүлдері  гүлшоғырына  жиналған.  Жемісі  кара  түсті  сүйекті.
Бадамгүлдер  туысы  -  Amygdalus. 
Кэдімгі  бадамгүл  Орталык  Азияда 
жабайы  түрінде  таралған.  Тұқымдарын  кондитер  өнеркэсібінде  пайдаланады. 
Б Қ О -да бадамгүл  шукий немесе  ешкісабақ  (А.папа)  кездеседі.
Бұршақтар катары -  Fabales
Бүршақтар  белгілері  жағынан  раушангүл  тұкы м дастары на  ұксас  болып 
келеді.  Негізгі  ұксастыктары  жапырактарының  кезектесіп  орналасуымен 
бөбешік  жапырактарынын  болуы,  айырмашылығы  жемісі  бүрш ак.  Сондыктан 
бұл  түқымдас  бүршак  тұкымдастары  деп  аталған.  Бүршактар  катарының  650 
туысы,  17-  18  мың  - ғ а   жуык  түрі  белгілі.  ТМД  елдерінде  2000  түрі,  Батыс 
Қазақстанда-27  туысы.  144  түрі  кездеседі.  Барлык Ж ер  ш арында  кен  таралған. 
Негізгі  тіршілік  формалары  ағаштар,  бүтадар,  лианалар,  шөптесін  өсімдіктер. 
Ж апырактары  тұтас,  үшкүлакты  немесе  қауырсынды,  бөбеш ік  жапырактары 
болады.  Гүлдері  көбіне  актиноморфты,  кейбір  түрлерінде  зигоморфты  болып 
келеді.  Күлте жапыракшалары  мен тостаған жапыракшалары  -  5, аталығы -   10, 
аналығы  -   1.  Ж атыны  жоғаргы,  гүлдері  шашақ,  масак,  шокпарбас  гүл 
ш огырларына  жинакталған.  Бүрш ак  тұкымдастарының  тамы рларында  азот 
сактайтын 
түйнекшелер 
кездеседі. 
Бүл 
түқымдасты ң 
эволюциясы 
бунакденелермен  тозандану  бағытына  карай  жүрген  (зигоморфия).  Жемісі 
бүршаккап.  Бұршак  түқымдастарының  халык  ш аруаш ылығында  манызы  зор. 
Оларды  азық, жем- ш еп, дәрі-дэрм ек ретінде  кеңінен  қолданады.
Мимозалар түкымдасы  - Mimosoceae
Ең  карапайым  түқымдас,  500  түрі  белгілі.  А ғаш тар,  бүталар,  шөптесін 
өсімдіктер. 
Тропиктер 
мен 
субтропиктерде 
кең 
таралған. 
Гүлдері 
-  
актиноморфты.  Гүлсерігі  -  5  немесе  төртеуден,  тозаңкаптары  көп,  бос 
орналаскан,  бойлары  биік,  сирек  жағдайларда  10-15  болады.  Гүлдері  ұсак, 
шоқпарбас  гүлшоғырына  жинақталған.  Ж апырактары  күрделі,  кезектесіп 
орналаскан.  М имозалар  аркылы  бұрш актұкымдастарды  раушангүлділермен 
жақындастырады .  Ф иллодиялардың  түзілуі  осы  түкым дасқа  қана  тэн  болып
58

келеді.  Ф иллодия  -   жапырак  сағағының  жапырак  таспасына  айналуы.  Ен  кен 
тараған турі  - ұялш ак мимоза.
Акация  гуысы  - Acacia  1200 
түрі  белгілі.  Тропиктермен  субтропиктерде 
(Австралия,  А фрика  ж әне  О ңтүстік  Америкада)  кен  таралған.  Австралиялык 
акацияларға 
филодия  тэн.  А фрикалык  акацияларға 
шатырш а  тәрізді 
гүлшоғырының  жэне  шайыр  -   гуммидің  болуы  тэн.  Қоңыржай  белдеуде 
акациялар  кездеспейді.
Цезальпиниялар тукымдас ы -  Caesalpiniaceae
Ботаник  Цезальпиннің 
К-ұрметіне  түкымдаска  цезалпиялар  деген  атау 
берілген.  1000-дай  турі  белгілі.  Тек  кана  тропиктер  мен  субтропиктерде  өседі. 
Көпшілігі  агаштар  мен  бұталар.  шөптесін  формалары  сирек  кездеседі.  Күлтесі 
зигоморфты,  аталығы  -   10,  бірікпеген.  Туысы  Цератония  (рожковое  дерево). 
Етті,  шырынды  тэтті  бұршақтары -  патша бұршактары деп  аталады.  Тэтті тағам 
немесе  кәмпит турінде  пайдаланылған.  Тұкымдарының пішіні  жэне  салмағы да 
бірдей  (0,2  гр),  таразының  гер  тастары  ретінде  колданған.  Бұл  тукымдаска 
гледичия  туысыда  кіреді  Ағаштар  мен  бүталар.  тікенді.  Бір  түрі 
-  каспий 
карамаласы  Ш ығыс  Кавказ  маңында  кездеседі.  кең  колданыска ие,  бүршактары 
ірі.
Бұршак  түкымдасы -  Fabaceae
А гаш тар,  бүталар,  шөптесін  формалар.  Ж ер  шарының  барлык  аймағында 
таралған  (әсіресе.  коңыржай  белдеуде).  Бұтапар  мен  шөптесін  формалар  -  
коңыржай  белдеуде,  агаштар  -   тропиктерде  кездеседі.  Гүлдері  зигоморфты. 
сыртқы 
пішіні 
көбелекке 
ұксас. 
Тостаган 
жапырақшалары 
-  
5, 
күлтежапыракшалары -  5, онын бір  ірісі  желкен,  2  бүйір,  бірікпегені -ес к е к , 2 
төменгі,  бірігіп  кеткен  -   кайықша. 
Аталыгы 
-  10  біріккен  немесе  (сирек 
жагдайда)  бірікпеген  күйде,  көбінесе  9-ы  бірігіп  өсіп,  ал  біреуі  дара 
орналасады.  Аналык жатыны біреу,  2  жеміс  жапыракшасынан  түрады,  жатыны 
жогары  орналаскан.  Ж емісі  -   бұршаккап.  Ж апырактары  күрделі  (үшкұлакты. 
кауырсынды, бөбешік  жапырактары  болады).  Гүлдері  шашакгүл,  сыгтырткыгүл. 
шоқпарбас  гул  шогырларына  жинакталган.  Көптеген  бұршактүкымдастарына 
түйнекті  бактериялармен  селбесіп  тіршілік  ету  тән,  тамырларында  түйнектер 
пайда болады,  ал  олар  өз  кезегінде  топыракты  N 2-neH  байытады.  Сондыктанда 
бүрш актүқымдастардың  түкымьг.  вегетативті  мүшелері  акуызга  бай  болып 
келеді.  Бүршактүкымдастарынын  арасында көптеген  пайдалы  өсімдіктер бар.
Тагамдық  маңызы  бар: 
соя,  үрмебүршак,  асбуршак,  жержаңгак.  жем 
бұршақ.
Соя  туысы  -   Glycine. 
Бул  элемдік  манызы  бар  мэдени  өсімдік.  Біздін 
заманымызга дейін  3  мың жыл бүрын  пайда болған.  Негізгі  өсіруші  ел  -  Қытай, 
сонымен  катар  Вьетнам,  Корея,  Африка,  А встралия,  Онтүстік  жэне  Солтүстік 
Америкалардада  таралган.  ТМ Д  елдерінде  М олдавияда,  Грузияда,  Қиыр 
Ш ыгыста  өсіріледі.  Отаны  -   Қытай.  Соя  біржылдык  шөптесін  өсімдік.  биіктігі
59

бір  метрдей,  жапырактары  күрделі  үшкұлакты,  гулінің  түсі  күлгін-көк, 
алкызыл,  бұршактары  төменге  еңкейіп  орналаскан.  Түкымында  40-44%   акуыз, 
17-26%  май  болады.  Бұл 
күнды  мәдени  өсімдік.  Майы  тағамдык  және 
техникалык  максатта  (сабын  жасауда)  жэне  бояғыш  заттар  өнеркәсібінде 
кеңінен  колданылады.  Тұкымынан  сүт,  ірімшік,  каймак,  май,  нан,  тэтті  нан 
жэне  т.б. жасайды  (100 тағам түріне дейін). Соя  боткасы -  ен  кұнды  азьщ.
Үрмебуршак  туысы  -  Phaseolus. 
Ежелгі  мэдени  форма.  Отаны 
Орталық  немесе  Онтүстік  Америка.  Бұл  біржылдык,  екіж ылды к  жэне 
көпжылдык  шөптесін 
өсімдік,  ұшкулакты 
жапырактары 
бар,  өздігінен 
тозанданады,  гүлдері  мен  тұкымының  түстері  эртүрлі  болады.  Тұкымындағы 
акуыздың  мөлшері  11-29%.  Піскен  тұкымдары  тағамға,  ал  элі  піспеген  жасыл 
бұршактары  консервіленген  күйінде  пайдаланылады.  Ж асыл  массасы  малға 
азык.  Кейбір түрлері  сәндік  максатта өсіріледі.
Егістік  асбүршак туысы -   Pisum. 
Мэдени  дақыл  ретінде  белгілі.  Отаны
-  Азия.  Біржылдык,  сабағы  нэзік,  мұртшалары  бар,  жапырактары  күрделі  жұп 
кауырсынды  тарамдалған.  Тұкымында  22-34%   акуыз  ж эне  48%-ға  дейін 
крахмал  болады.  Азыктык 
өсімдік.  Жаксы  азот  жинактағыш.  Картоптың 
касына отырғызады. Ж асыл массасы  малға азык болып табылады.
Жержангақ  туыеы  -  Arachis. 
Әлемдік  маңызды  өсімдік.  Отаны 
Бразилия,  бірак  Онтүстік  Шығыс  Азияда  өсіріледі.  Біржылдык  шөптесін 
өсімдік, 
биктігі 
50-70 
см-ге 
жетеді. 
Ж апырактары 
күрделі,  екі 
жұп 
жапыракшалары  бар.  Гүлдері  тозанданып,  ұрыктанғаннан  кейін  топыракка 
көміліп,  жемісі  буршак топыракта  дамып  жетіліп  жержаңғакка  айналады. 
Ең 
кұнды 
майлы  (май-40-60%)  өсімдіктердің  бірі,  оливка  м айына  ұксас. 
Консервілеу өнеркэсібінде кең  колданылады.
Жембүршақ  немесе  атбұршак  туысы  -  Faba. 
Біржылдық  өсімдік, 
бүршактары  мен  түкымдары  ірі  түкті 
болып  келеді,  соған  байланысты 
атбұршак деп  аталған.  Тұкымында  35% -ға дейін  ақуыз  болады.  Азия  елдерінде 
кен 
көлемде 
осіріледі. 
Қайнатылған, 
жас 
жасыл 
күйінде 
тағамға 
пайдаланылады.  Ж асыл массасы  малға 
азык.
М ал 
азық 
өсімдіктері: 
беде, 
жоңышка, 
егістік 
сиыржоңышка, 
түйежоңышка.
Беде  туысы  -  Trifolium. 
А куыздык  кұрамы  бойынш а  беде  пішені  астык 
ту.кымдастар  пішеніне  қарағанда  1,5  есе  бай.  Түрі  өте көп  (T.pratensis, T.repens
-   Ш алғындық  беде,  Ж атаған  беде).  Ш алғындык,  ылғалды  аймактарда  өсетін 
көпжылдык  шөптесін  өсімдіктер,  кызыл  гүлдері  шокпарбас  гүлшоғырына 
жиналған  беденін 
түрлері  кездеседі.  Ж апырактары  үшкұлакты.  Ш абындык 
өсімдік  ретінде  белгілі.  Көпжылдык  жатаған  беде,  аласа,  ылғалды  жерлерде 
таралған,  гүлдері  ак,  кішкентай  шокпарбас  гүлш оғыры на  жинақталған. 
Ш абындык өсімдік.
Жоцышқа туысы  - Medicago. 
100  -дей  түрлері  белгілі. Ж ер  шарының  екі 
ендігінде  тропикалық  аймактарда,  жерорта  теңізінің  ж ағалауы нда  кездеседі. 
Қазакстанда  18  түрі  бар.  Көпжылдық,  біржылдык  шөптесін  өсімдіктер,  сирек 
бұталар.  Ж апырактары  үшқулакты.  Егістік ж оңыш қасының  кұрамында А ,  С, Д 
дәрумендері 
болады  жэне  өте  жаксы  азотжинақтағыш  қасиеті  бар.  Мұны
60

астыктұкымдастарынан  бұрын  себеді.  Егістік  сиыржонышка,  туйежоңышка. 
эспарцет  -  өте  жаксы  балшырынды  өсімдіктер. 
Бөрібұршак  -   жасыл 
тыңайыткыш  ретінде  белгілі.
Сәндік  турлері:  Жалған  акациялы  шетен  немесе  ак  караған  туысы  - 
Robinia. 
Бұл  солтүстік  америкалык  ағаш.  оны  Людовик  XII  Робин  есімді  бак 
күтушісі  алып  келген,  сондыктан  атауы 
осыдан  шыккан.  Өте  жаксы 
балшырынды есімдік.
Сары  ңараган  туысы  -   Caragana  arborescens. 
Отаны  Батыс  Сібір  (орман 
биоценозын  кұраушы).  Д ала  шілігі  -  бұта,  орманды  жэне  далалы  аймактарда 
өседі.  Сыпырткы  ретінде  колданылады.  Орманды  дала,  дала 
зоналарының 
бұтасы,  үшкұлакты  жапырактары  бар.  Сонымен  катар сэндік түрлерге  астрагал, 
тышкан  бұршақ, түйнекті  эйкен жатады.
Емдік ңасиеті 
бар  өсімдіктер:  Кәдімгі  мия  (Glycyrhiza  glabra).  Өте  жаксы 
какырық 
түсіргіш, 
жараны 
емдеу. 
ұйкы 
шакырғыш 
препарат, 
уды 
залалсыздандырады.  адам  өмірінін  ұзактығына  септігін  тигізеді  жэне  кондитер 
өнеркәсібінде  ,  сонымен  катар  өрт  сөндіруде  пайдаланады.  Батыс  Қазакстанда 
кэдімгі  миядан  баска  миянын  бірнеше  түрлері  кездеседі:  Орал  миясы,  Коржин 
миясы, БҚО-да мия  кең таралған,  обылыстын ұлттык байлығы деп  саналады.
Боягыш  өсімдіктер: 
Индиго  (нілді  өсімдік).  Қызыл  түсті  гүлдері  бар.  Кұнды 
кызыл  өсімдік.  Әіресе  Үндістанда  кең  колданады.  Көк  түсті  бояу  «индиго» 
алынады.  Боягыш  дрок  -  орман  зонасының  өсімдігі.  Сары  түсті  бояу  алынады. 
Батыс  Қазакстан  облысынын  сирек  кездесетін  өсімдіктеріне  мортык  кекіре 
енген.  Солтүстік  Каспий  маңы  аймагында  сирек  кездесетін  турлер:  Hedysarum 
raroumoviamim,  Astragus  mugodsharicus,  A.  Subrcuatus.  A.  temirens.  Oxytropis 
c re ra c e a .
Шатыршагүлділер катары -  Apiales,  Umbeliferae
Л аты нш а  умбелла  -   шатыр  деген  магынаны  білдіреді.  Көпшілігі 
шөптесін,  сирек  бүталар  мен  агаштар.  Ж ер  шарының  барлык  бөліктерінде. 
көбінесе  коңыржай  белдеулерде  таралған.  Гүлдері  актиноморфты.  шатырша 
гүлш оғыры на  жиналған,  сирек  зигоморфты.  Гүлсерігі  -   5.  түйіні  төмен 
орналаскан,  жемісі  -   шырынды  сүйекті  жеміс,  екітүкымды.  Ж апырактары  жэй. 
бүтін.
Ш атыршагүлділер 
катарына 
Аралиялар 
-  
Агаііасеае 
жэне 
Ш атырш агүлділер -  А ріасеае тукымдастары жатады.
Аралиялар тұкымдасы -  Araliaceae
700  түрі  белгілі,  ірі  ағаштар,  бұталар,  агаштанған  лианалар,  сирек 
шөптесін  өсімдіктер.  Гүлдері  ұсак.  шатыршаларында тостаган  жапыракшалары
-   5,  күлтежапыракшалары  -   5,  аталығы  -   5,  аналығы  -   1,  жатыны  төмен 
орналаскан.  Ж апырактары  саусак салалы,  кауырсынды  тарамдалған.  кезектесіп 
орналасқан.  А ралиялар тропиктер мен  субтропиктерде таралған.
61

Ай  ұры к -   H edera helix  ағаштанған  лиана,  Батыс  Еуропа,  Қырым,  Кавказ 
ормандарында жабайы  түр ретінде таралған.
Адамтамыр  (Рапах)  -   бұл  көпжылдық  шөптесін  өсімдік,  алкызыл  гулдері, 
усак кызыл  жемістері болады, жапырактары саусак салалы тарамдалған,  ірі етті 
тамыры  адам  пішінді.  Корея  мен  Қытайда  таралган,  ТМ Д-да  Қиыр  Ш ығыста 
кездеседі.  Қунды  емдік  касиеті  бар  өсімдік.  Тамыры  500  ж ы лға  дейін  өмір 
сүреді.
Ак тікен,  Элеутерокок,  Аралия -  бағалы емдік касиеті бар  өсімдіктер.
Шатыргүлдер тукымдасы -  Аріасеае
Дуние  жузінде  300  туысы,  3  мындай  түрі  белгілі.  Қазақстанда  230  тур, 
Батыс  Қазакстанда 34 туыс,  59  түр тіркелген.  Негізінен  көпжылдык,  екіжылдык 
шөптесін 
өсімдіктер,  сирек  буталар  д а  кездеседі.  Ж ер  шарының  барлык 
бөлігінде,  әсіресе  коңыржай  жэне  құрғақ  климатты  аймактарында  таралған. 
Ш атыргүлділер  сабағынын  іші  куыс,  онда  тукымдары  тэрізді  эфир  майы  мен 
смола  заттар  бөлетін  безді  каналдар 
болады.  Ж апырактары  -  жай,  саусак 
салалы  жэне  кауырсынды  тілімделген,  кезектесіп  орналасады.  ¥ с а к ,  ак  (сирек 
сары,көк)  тусті  гүлдері  курделі  немесе  жэй  шатыр,  сирек  шокпарбас 
гүлшоғырына  жиналған.  Күрделі  шатыр  гүлшоғырының  бірінш і,  екінші  ретті 
шатырларының  негізінде  орналаскан  жапыракшалары  ж еке  жэне 
жалпы 
көмкергіш  орамдар  түзеді.  Ш атыргүлділердің  гүлдері  негізінен  актиноморфты, 
косжынысты,  5  мүшелі.  Гүлсерігі  кос  кабатты.  Тостағанш а  жапыракшалары 
нашар  дамыған  5  тісшеден  тұрады,  култе  жапыракшалары  -5,  аталығы  -  5, 
аналығы  - 1 ,  жатыны  томен  орналаскан. Жемісі -  тукымша,  пісіп  жетілген  кезде 
какырамайтын,  бір  дэнді  жартылай  жеміске  ажырайды.  Ж еміс  кабырғалары 
арасында  май  жолдары  болады.  Ш атыргүлділер  тұкымдасына  жататын 
өсімдіктердің  эртүрлі  мүшелерінде эфир  майлары,  смола  ,алкалоидтар  жэне т.б. 
органикалык  заттар  кездеседі.  Сондыктан  көптеген  түрлері  көкөніс,  кош  иісті, 
эфирлі-майлы, дэрілік өсімдік ретінде  өсіріледі.  Олардың  арасында улы  түрлері 
де бар.
Сәбіз  (Daucus  carota) 
екіж ылдык 
шөптесін  өсімдік.  Ж абайы  жэне 
мэдени  түрлері  бар.  Отаны  -Ж ерорта теңіз  аймағында  сәбіздің  жабайы  түрлері 
өседі.  Мэдени  түрлері  көкөніс  ж эне  мал  -а з ы қ   максатында  өсіріледі. 
Тамыржемісінің  сары,  кызыл  түсі,  ол  құрамындағы  каротинге  (провитамин  А) 
байланысты. 
Көконісті 
сэбіз 
іріктемелері 
кантқа 
бай. 
Бірінші 
жылы 
тамыржемісі  мен  жертаған  жапырактары  пайда  болады,  ал  екінші  жылы 
отырғызылған  тамыржемістен  сабак,  жапырак,  гүлі  жэне  екітұқымшалы  жемісі 
дамиды.
Эфирмаіиіы өсімдіктер:
А с к ө к - Anethum  graveolens 
Біржы лдык  шоптесін  өсімдік.  Мэдени  түрлері 
кең  көлемде  өсіріледі,  дегенмен  көпшілік  түрлері  жабайы.  Өсімдіктің  барлык 
бөлігінде  эфир  майы  болады.  Консервілеу  өнердірісінде  дәмдегіш   жэне  емдік 
өсімдік  (тэбетті  жақсартады,  тынықтырады,  артериялық кысымды  төмендетеді) 
ретінде  кеңінен  колданылады.

жүктеу/скачать 3,47 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: