Резюме  В  статье  описываются  концепты  образованные  от  сложных  найменований  количественных  понятий.  Summary

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
6 
 
приводит  Августина,  с  одной  стороны,  к  детальной  разработке  знаковой  теории,  а  с  другой  –  к 
исследованиям в области эстетического восприятия, т.е. к созданию [3]. 
Идеи св. Августина были вновь возобновлены в работах Ч.С. Пирса, который рассматривал под  
символом «любой знак, не имеющий со своим объектом сходства и не находящийся с ним в какой-
то  естественной  или  физической  (причинной)  связи,  но  выполняющий  свою  функцию  знака 
только  потому,  что  он  интерпретируется  как  знак  этого  объекта»  [12,  87].  Пирс  классифицирует 
знаки на иконические, индексы и символы. Для символа характерным является то, что он как знак 
«…связан  со  своим  объектом  благодаря  …  интеллектуальному  акту»,  который  способствует 
образованию  обще-го  понятия,  то  есть  знак  связан  со  своим  объектом  через  ассоциацию  общих 
идей  [12,  65].  И  далее:  «символ  для  говорящего  –  любой  знак,  не  имеющий  со  своим  объектом 
сходства и не находящийся с ним в какой-то естественной связи, но выполняющий свою функцию 
знака только потому, что он обычно интерпретируется как знак этого объекта» [12, 87].  
Символ  как  один  из  основных  способов  познания  мира  человеком  рассматривается 
Э.Кассирером.  Он  пишет:  «Без  символизма  жизнь  человека  уподобилась  бы  жизни  пленников  в 
знаменитой  плато-новской  пещере.  Человеческая  жизнь  ограничилась  бы  в  пределах  его 
биологических  нужд  и  практи-ческих  интересов;  она  не  могла  бы  найти    никакого  доступа  к 
«идеальному  миру»,  открываемому  ей  с  различных  сторон,  религией,  искусством,  философией, 
наукой»  [4].  Для  Кассирера  человеческое  поз-нание  является  символическим  познанием.  По 
мнению  Кассирера,  для  раскрытия  сущности  человече-ского  бытия,  необходимо,  прежде  всего, 
обратиться к исследованию культуры ―аккумулирующей в себе его всеобщие свойства‖. Поэтому 
―основной  вопрос,  который  надлежит  разрешить,  приступая  к  философскому  анализу  культуры, 
это  именно  вопрос  о  возможности  обнаружить  за  всем  многообра-зием  ее  проявлений  нечто 
общее,  лежащее  в  ее  основании‖  [4,  242].  Для  этого  неокантианец  Кассирер  модифицировал 
кантовскую ―априорную форму‖ (означающую формальный синтез чувственного многообразия) и 
стал  трактовать  ее  как  ―символ‖,  придав  ему  статус  центральной  категории  своего 
философствования.  Символообразующая  способность  человека  трактуется  Кассирером  как 
―априор-ное  свойство  человека‖.  Те  разнообразные  сферы  проявления  культуры  (язык,  религия, 
миф,  искус-ство,  наука),  которые  Кассирер  называет  ―символическими  формами‖,  не  сводимы  к 
некому  общему.  Каждая  ―символическая  форма‖  (особая  символическая  функция  сознания)  по 
Кассиреру воплощается в особом типе реальности, то есть языке, мифе, религии, искусстве, науке. 
Это позволило ему прийти к мысли о том, что человек это не animal racionle, а, прежде всего homo 
symbolicus [4, 242-243].  
Символ только может быть непосредственно понятен тем, кто сознательно связан с ним в своей 
жиз-ни  и  язык  символов  является  неотъемлемой  составной  частью  естественного  языка  и 
развивается в про-цессе естественной эволюции последнего. Различие между ними, например И.А. 
Бескова  видит  в  том,  какой  тип  взаимодействия  человеческого  сознания  с  миром  оказывается 
доминирующим. Отмечая, что «взаимодействие человека с миром происходит на разных уровнях», 
она  называет  такие  уровни  вос-приятия  окружающей  действительности  человеком,  как 
«поверхностный  –  когда  внимание  субъекта  лишь  скользит  по  воспринимаемому;  углубленный,  – 
когда  субъект  заинтересован  объектом  и  стремит-ся  его  изучать;  и  глубинный,  –  когда  субъект 
полностью концентрируется на объекте, становясь с ним одним целым [2]. При этом И.А. Бескова 
подчеркивает,  что  «первый  уровень  взаимодействия  с  миром  как  раз  и  обусловит  формирование 
повседневного  естественного  языка.  Последний  –  создаст  предпо-сылки  для  появления  символов 
как  особой  эпистемологической  формы  репрезентации  информации»  [2].  Названные  уровни 
взаимосвязаны,  они  есть  «альтернативные  формы  проявления  действия  одних  и  тех  же 
универсальных  сил:  на  поверхности  –  в  той  форме,  которая  доступна  большинству  членов 
сообщества при нормальных условиях в обычном состоянии сознания; глубинно – в том варианте, 
который  некоторым  индивидам  дается  или  в  измененном  состоянии  сознания,  или  в 
экстраординар-ных  условиях  (угроза  жизни,  стресс,  сильная  усталость,  состояние  сенсорной 
деривации и многое другое)» [2].  
Символическое словоупотребление, как отмечает И.А. Бескова [2], отличается от обыденного 
тем, что выражение, выступающее  как содержание  символа, не  является конечным смыслом, а в 
свою оче-редь, адресует к более глубоким пластам содержаний. Это может быть и многократная 
референция: глубина  понимания символа  зависит от способности человека  раскрывать  все  более 
глубокие содер-жания и в этом смысле практически безгранична.  
Однако  что  представляют  собой  эти  поверхностные  и  глубинные  содержания?  Именно  оно 
состав-ляет  подлинную  основу  эзотерического  знания,  религиозных  верований,  мифологических 
представ-лений. Средством их выражения и является язык символов. 
В  некоторых  философских  трудах  символ  рассматривается  как  «вещь,  имеющая  смысл  в 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
7 
 
отноше-нии сознания». А.Ф. Лосев, объясняя, что он имеет в виду под символом, писал: ―Символ 
–  там,  где,  с  одной  стороны,  налицо  два  пласта  бытия,  не  имеющие  между  собою  совершенно 
ничего  общего  и  сопоставляемые  чисто  внешне,  механически,  без  малейшего  внутреннего 
взаимосоответствия (как, например, различимость и неразличимость), а с другой, оказывается, что 
эти  два  пласта  бытия  есть  один  и  тот  же  пласт,  что  между  ними  –  полное  тождество,  и 
субстанциональное,  и  смысловое  (как,  например,  тождество  различимости  и  неразличимости  во 
всяком живом становлении)» [6]. 
Символ по А.Ф. Лосеву есть смысловое отражение вещи. «Символ вещи, – пишет он, – есть ее 
отражение, однако не пассивное, не мертвое, а такое, которое несет в себе силу и мощь самой же 
дей-ствительности,  поскольку  однажды  полученное  отражение  перерабатывается  в  сознании, 
анализиру-ется  в  мысли,  очищается  от  всего  случайного  и  несущественного  и  доходит  до 
отражения уже не про-сто чувственной поверхности вещей, но их внутренней закономерности. В 
этом смысле и надо пони-мать, что символ вещи порождает вещь» [6, 65]. 
В  совместной  монографии  философы  М.К.  Мамардашвили  и  А.Ф.  Пятигорский,  исходя  из 
сказан-ного  А.Ф.  Лосевым,  говорят  о  трех  принципах  определения  символа.  Первый  принцип 
связан  с  тем,  что  «символ  обладает  своим  собственным  смыслом  как  «особая  вещь»  и 
одновременно смыслом в отношении сознания. Последнее предполагает, что он в некотором роде 
есть  уже  «не  вещь»,  посколь-ку  «сознательность»  и  «вещность»  суть  понятия  различных 
онтологических планов» [9, 154].  
Во-вторых, как  «вещность», так и  «не-вещность» символа, по мнению названных философов, 
может  существовать  в  отношении  к  индивидуальному  субъекту  как  нечто  автономное,  что 
означает  о  нахождении  субъекта  в  так  называемом  «поле  символа».  При  этом  возможны 
следующие ситуации: «Я» – субъект может не осознавать смысл символа, не знает, что эта вещь – 
символ, или «Я» – субъ-ект, находясь в «поле символа», осознает его смысл в отношении сознания 
и, таким образом, сможет контролировать свою психику, испытывающую воздействие этой силы, 
и, наконец, может случиться так, что и, не находясь в поле символа, «Я» – субъект будет понимать 
смысл этого символа [9, 155].  
В  продолжении  данной  мысли  важны  также  замечания  Э.В.  Бесковой,  которая  считает,  что 
«чело-век  от  начала  и  до  конца,  от  первого  своего  действия  до  результирующей  репрезентации, 
является  единственным  творцом  символической  реальности.  Он  не  использует  готовые  объекты 
для  выраже-ния  искомого  содержания.  Он  их  полностью  создает  сам,  в  процессе  постижения 
глубинной  реально-сти  …  символы,  найденные  человеком,  с  необходимостью  напоминают 
объекты нашего мира» [2].  
В-третьих,  как  подчеркивают  М.К.  Мамардашвили  и  А.М.  Пятигорский,  при  рассмотрении 
симво-лов «необходимо учитывать своего рода онтологический уровень, где всякий символ будет 
нам явля-ться как некий комплекс объектов или действий, ни одно из которых не существует (как 
символиче-ское!) вне  единства этого комплекса», что предполагает существование объективного 
(то  есть  не  фигурирующего  в  данной  ситуации  в  качестве  субъекта  своего  поведения) 
наблюдателя,  использую-щего  свой  метаязык,  метаязык  будет  играть  роль  посредника  между 
языком наблюдателя и «языком» символов [9, 155-156].  
Указывая  на  основные  свойства  символа,  А.Ф.  Лосев  выделяет  его  абсолютную 
иррациональность, произвольность сопоставлений, полную необоснованность и «анархию в выборе 
отождествляемых  моментов».  «Но  символ  не  есть  ни  логическое  и  ни  чувственное  бытие.  Из 
чувственности  он  берет  слу-чайно-внешнюю  сопоставленность,  но  без  ее  произвола 
неосмысленности;  а  из  логического  он  берет  обоснованность  и  осмысленность,  но  без 
рационального аппарата определений и выводов. Символ есть бытие suigeneris [своего рода – лат.]». 
Символ  не  способен  дать  объяснения  по  поводу  того  или  иного  предмета,  вещи,  явления.  По 
меткому выражению А.Ф. Лосева, «модели, символы, фиктивные образы мира – игра фантазий», они 
гипотетичны  [7].  А.Ф.  Лосев  также  указывает  на  то,  что  «…символы  огра-ничены  определенным 
временем и местом и определенными социальными причинами…» [7, 443].  
Считая  символами  «предельно  обобщенные  типы»,  «такую  образную  конструкцию,  которая 
может  указывать  на  любые  области  инобытия»,  А.Ф.  Лосев  отмечает,  что  «нельзя  провести 
границу между конечными и бесконечными символами, поскольку это как раз и свидетельствует о 
том,  что  катего-рия  символа  везде  и  всегда,  одной  стороны,  конечна,  и  с  другой  стороны, 
бесконечна» [7, 443-444].  
Сравнивая  природу  символа  и  знака,  К.А.  Свасьян  пишет,  что  «символ  всегда  есть  знак  в 
аспекте  своей  морфемы,  но  не  всякий  знак  есть  символ  в  смысле  наличия  метаморфемы,  хотя 
всякий знак может стать символом» [13]. Она приводит пример с числом 666, который получен «в 
результате простейших арифметических действий». Первоначально данное число является знаком, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
8 
 
но  «в  изве-стном  контексте  оно  становится  мощным  символом»  Отсюда  К.А.  Свасьян  делает 
вывод  о  том,  «что  символ,  будучи  модальной  категорией,  проявляется  в  знаке    как  таковом 
гипотетически»,  и  поэтому  «символ  есть  потенция  знака,  могущая  в  нем  актуализироваться; 
принципиально же символ несводим к знаку» [13]. 
Таким образом, как говорит И.А. Бескова, «знак или образ могут начать функционировать как 
символы  только  в  том  случае,  если  будут  иметь,  как  минимум,  два  пласта  смыслов,  ни  один  из 
кото-рых не является простым уточнением, детализацией, разработкой другого (т.е. не производен 
от него, а выражает результат личностного переживания субъектом иного пласта реальности)». И 
поскольку,  в  основе  символизации  содержания  лежит  принцип  двойной  референции,  для 
появления  символа  необходимо:  а)  чтобы  субъект  был  способен  воспринимать  и  в  собственном 
опыте непосредственно переживать не только поверхностный, но и глубинный пласт значений; и 
в) чтобы эти два пласта представляли собой не изолированные сферы опыта, а являлись разными 
формами проявления (мани-фестации) одних и тех же универсальных сил, определяющих природу 
мира  и  человека  (в  противном  случае  связь  символа  с  выраженным  в  нем  содержанием  будет 
произвольной) [2]. 
Лангер,  относя  символы  к  знакам,  говорит  о  них  как  о  знаках,  которые  являются  не 
симптомами явлений, а символами и характеризует их так: 
1)
 
это «определенные «знаки», которые не указывают на что-либо, находящееся в нашем непо-
средственном окружении; 
2)
 
эти знаки не объявляют о вещах, а напоминают о них; 
3)
 
«они  называются  «знаками-заменителями»,  так  как  «в  нашем  настоящем  опыте  они 
заменяют вещи, которые мы воспринимали в прошлом, или даже такие вещи, которые мы можем 
просто  пред-ставить  путем  сочетания  различных  воспоминаний,  вещи,  которые  могли  быть  в 
прошлом или могут произойти в будущем»; 
4)
 
«они служат скорее для того, чтобы дать нам возможность развить характерное отношение к 
объектам в их отсутствии, которое называется «мышлением о...» или «ссылкой на...», – на то, чего 
здесь нет». [5]. 
В  семиотической  науке  считают  целесообразным  различать  семиотику  знака  и  семиотику 
языка как знаковой системы. По свидетельству представителей Тартуской семиотической школы, 
«первая восходит к Пирсу и Моррису, вторая – к Соссюру» [15, 18-29].  
Проблема соотношения знака и символа является важной не только в философском плане, но 
это  и  важная  лингвосемиотическая  проблема.  Ф.де  Соссюр  первым  из  ученых,  исследовавший 
знаки, осо-знал  необходимость  науки о знаках  и назвал ее семиологией:  «Следовательно, можно 
представить себе науку, изучающую жизнь знаков в рамках жизни общества … мы назвали бы ее 
семиологией (от греч. ѕēmeîon «знак»)» [14, 54].  
Рассматривая  язык  как  систему  знаков,  который  выражает  понятия,  Соссюр  замечает,  что 
«следо-вательно,  его  можно  сравнить  с  письмом,  азбукой  для  глухонемых,  с  символическими 
обрядами, с формами учтивости, с военными сигналами и т.д. и т.п. Он только наиважнейшая из 
этих» [14, 54]. 
Оформление  семиотики  как  науки  связано  также  с  именем  Чарльза  Морриса,  который,  как 
извест-но, предложил разделять знаки на следующие три вида: индексальные, характеризующие и 
универ-сальные.  Знаки  –  по  мнению  ученого  –  могут  различаться  тем,  "в  какой  степени  они 
обуславливают  ожидания".  Обозначая  знаки  как  индексальные,  иконические  и  знаки-символы, 
Моррис объясняет их различие различием видов семантических правил, отношением знаков к их 
десигнатам. При этом «десигнат знака – класс объектов, к которым применим знак, т.е. объекты, 
обладающие  определенны-ми свойствами,  которые интерпретатор  учитывает благодаря наличию 
знакового  средства»  [11,  41].  По  Моррису  символ  –  это  «индексирующий  знак»,  который  не 
характеризует  свой  денотат  и  который  не  похож  и  не  должен  быть  похожим  на  то,  что  он 
обозначает.  При  этом  «семантические  правила  употребления  символа  формируются  с  помощью 
других  символов  или  посредством  указания  на  кон-кретные  объекты,  служащие  в  качестве 
моделей…» [11, 39]. 
В  культуре  каждого  народа  очень  ярко  проявляются  национальный  характер,  какие-то  свои 
ценност-ные ориентации, модели поведения, восприятие действительности, что также отражается в 
символах  как  в  моделях  внешнего  мира.  В  условиях  межкультурной  коммуникации  формируются 
символы,  содержание  которых  отличается  поликультурностью.  Такие  символы  являются 
интеркультуремами [1]. 
Итак, под символом мы будем понимать знак, 1) который обозначает такую обширную группу 
текстов (resp. Понятий), что употребление его включает некоторый культурно-смысловой регистр, 
большую  культурно-смысловую  область;  2)  при  этом  символ  –  это  «индексирующий  знак», 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
9 
 
который не характеризует свой денотат и который не похож и не должен быть похожим на то, что 
он  обозна-чает;  3)  символы  ограничены  определенным  временем  и  местом,  определенными 
социальными при-чинами, среди которых особая роль отводится межкультурной коммуникации. 
1.
 
Бадагулова  Г.М.  Интеркультурема  как  результат  номинативной  деятельности  в  условиях 
межкультур-ной  коммуникации.  –  Вестник  КазНПУ  им.  Абая.  Серия  «Филологические  науки», 
2005. №1 (11), – с. 11-15. 
2.
 
Бескова И.А. Эволюции в сознании: (когнитивно-символический анализ). – М., 2001. – 191 
с.  
3.
 
Бычков В.В. Эстетика Аврелия Августина. – М.: Искусство, 1984. – 264 с. 
4.
 
Кассирер Э. Сила метафоры // Теория метафоры. – М.: Прогресс, 1990. 
5.
 
Лангер С. Философия в новом ключе. Исследования символики разума, ритуала и искусства. 
– М.: Респу-блика, 2000. – 287 с.  
6.
 
Лосев А.Ф. Проблема символа и реалистическое искусство. – М., 1976. – 320 с. 
7.
 
Лосев А.Ф. Знак. Символ. Миф. – М.: МГУ, 1982. 
8.
 
Лотман Ю.М. Семиосфера. – СПб., 2001. 
9.
 
Мамардашвили М.К., Пятигорский А.Л. Символ и сознание: Метафорические рассуждения 
о сознании, символике и языке. – М.: Языки русской культуры, 1999. 
10.
 
Матурана У. Биология познания // Язык и интеллект. – М., 1996. – С. 135. 
11.
 
Моррис  Ч.У.  Основания  теории  знаков.  //  Семиотика.  Под  общ.  Ред.  Степанова  Ю.С.  –  М.: 
Радуга, 1983. – С. 37-89. 
12.
 
Пирс Ч.С. Избранные философские произведения. – М.: Логос, 2000. – 448 с. 
13.
 
Свасьян К.А. Проблема символа в современной философии. – М., 1998. 
14.
 
Соссюр Ф.де. Труды по языкознанию. – М.: Прогресс, 1977.  
15.
 
Успенский  Б.А.  К  проблеме  генезиса  тартуско-московской  семиотической  школы.  // 
Актуальные пробле-мы семиотики и культуры. // Успенский Б.А. Семиотика искусства. – М., 1995. 
– с. 18-29. 
Тҥйін 
Мақалада таңба туралы философиядағы және тіл біліміндегі кӛзқарастар жан-жақты талданып, 
осы ұғымға тән негізгі белгілер анықталған. 
 
 
 
Summary 
This  article  analyzes  the  concept  of  character  in  philosophy  and  linguistics.  The  main  features  that 
characterize the symbol as an object of linguistics. 
 
ТІЛ ҤЙРЕНУДЕГІ ҚАҒИДАЛАР 
 
Е.М. Молдасанов – ф.ғ.к., Абай атындағы ҚазҰПУ доценті 
 
Мемлекеттік  тіл  мәртебесіне  ие  болған  қазақ  тілін  меңгеруде  туындаған  қиындықтар  мен 
күрмеуі қиын мәселелер әр деңгейдегі мінбелер мен баспасӛзде үнемі айтылып келеді. Қазақ тілін 
мектепте, жоғары оқу орнында, мекемелерде үйретудің ӛзіндік мақсат, міндеттері мен қағидалары 
бар  екені  де  айқындалып  отыр.  Тәжірибе  кӛрсетіп  отырғанындай  мектепте  де,  жоғары  оқу 
орнында да қазақ тілін дайын мәтіндерді жаттау мен тест жүйесіндегі жекелелегін тіл бірліктерін 
сұрау, грамматикалық қосымшаларды анықтау немесе жекелеген сӛздердің аудармасын сұраумен 
қазақ тілі меңгерілмейті-ніне кӛз жетті.  
Ендігі мақсат – мемлекеттік тілді үйретудің бірізді, дамытылған тұтас жүйесін құру.  
Әдетте  мектептен  қазақ тілін оқып келген студенттерге жоғары  оқу орнында да дәл бұрынғы 
мек-тепте  ӛтілген  тақырыптар  қайталана  берілетіні  кездеседі.  Мәселен,  мектеп  бағдарламасында 
ӛтілетін «қоршаған орта», «отбасы», «менің бӛлмем», «күн тәртібім» деген сияқты  осыған ұқсас 
тақырыптар  айналасындағы  сұхбат  пен  сұрау-тапсырмалар  студенттің  тіл  меңгеруге  деген 
ынтасын кӛтермейтіні, мазмұндық жағынан байытпайтыны белгілі.  
Бүгінде мемлекеттік тілді меңгерудің бірнеше қағидасы айқындалып отыр. Атап айтар болсақ: 
тіл-ді  жеделдете  оқыту  қағидасы;  мемлекеттік  тілді  оқытудың  деңгейлік  қағидасы;  қазақ  тілін 
үйрену белсенділігін арттыруда тіл білудің мотивациясы теориясы; мемлекееттік тілдің әлеуметтік 
болмы-сын  тану  теориясы  (тілдік  жағдай,  этнотілдік  жағдай,  тілдік  орта  және  мемлекеттік  тілді 
оқытудағы  оның  дидактикалық-тәрбиелік  әлеуеті);  мемлекеттік  тілді  оқытудың  әлеуметтік-
мәдени,  лингвомәде-ни,  этнолингвомәдени  негіздері;  мемлекеттік  тілді  жеделдете  оқыту  арқылы 
мемлекеттік 
қызметшінің 
тілдік 
тұлғасын 
қалыптастырудың 
құндылық 
теориясы 
(адамқұндылығы, тіл құндылығы тұрғысынан танылуы) /3/ деп мемлекеттік тілді оқытудың, тілдік 
тұлға қалыптастырудың теорялық негіздерін айқындалып отыр.  

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
10 
 
Мемлекеттік тілді жеделдете оқыту қағидасы. Мемлекеттік тілді мемлекеттік ұйымдарда, бар-
лық  салаға  жеделдете  ендіру  мақсаты  арқаны  кеңге  салып,  «әйтеуір  бір  үйренеміздің»  уақыты 
ӛткенін  білдіреді.  Уақыт  талабының  ӛзі  бүгінде  мемлекеттік  тілді  жеделдете  оқыту  қағидасын 
алдыға  тарта-ды.  Бүгінгі  студент  –  ертеңгі  маман.  Мемлекет  тізгінін  қолға  алар  әр  тұлға  тілдік 
әлеуетті қалыптыс-тыруды бүгіннен қолға алуы қажет. 
Мемлекеттік  тілді  оқытудың  деңгейлік  қағидасы.  Кез-келген  тілді  меңгеру  тек  дамумен  ғана 
жүзеге  асырылатыны  белгілі.  Бүгінде  қазақ тілін балабақшадан бастап үйрету керек деген ойлар 
жиі  қозғалып  жүр.  Қай  халық  болмасын  ӛз  ұрпағына  ұлтының  тілін    туғаннан  бастап  құлағына 
сіңіріп, сәби кезінен үйрету керектігі әр ғылым саласында дәлелденіп отырған қағида болып отыр. 
Бұл  тұрғы-дан  келгенде  қазақ  тілі  ӛз  ұлтына  әлі  де  ӛгей  болып  отырған  жайлары  молынан 
ұшырасады.  Қай  халық  болмысын  қазақ  тілін  үйренуді  балабақшадан  бастау  орынды.  Бұл  тілді 
меңгеруде сӛйлеу аппа-раттарының қалыптасып, тілдің айтылым әрекетінің дұрыс қалыптасуына 
жағдай  жасайды.  Бұдан  әрі  мектеп  пен  жоғары  оқу  орнында  қазақ  тілін  меңгерудің  тиісті 
деңгеймен  ұстасуы  абзал.  Тілдік  тұлға-ның  тіді  меңгеру  дәрежесін  анықтауда  кӛптеген 
қиындықтар  туындап  жатады.  Қайсібір  тестілертің  ӛзі  тілдік  тұлғаның  деңгейін  анықтауға 
дәрменсіз. Бұл әр жеке тұлғаның даму дәрежесінің әр түрлі екендігін білдіреді. Әрине, тұлғаның 
тілді  меңгеру  қабілеті  мен  тілді  үйренуге  деген  мотивациясына  да  кӛп  нәрсе  байланысты  болып 
келеді. Сондықтан да болар тілді оқытуды кӛбіне жеке тұлғамен жүргізілген сабақтар нәтижелірек 
болады.   
Тілді меңгеруде тіл үйренушілерді деңгейін анықтап, оны келесі деңгейге жеткізу аса маңызды.  
Қазақ  тілін үйрену белсенділігін арттыруда тіл білудің мотивациясы  теориясы  осыған дейінгі 
айтылған ойлардың кӛбіне ӛзек болып келеді.  
Елбасы  ―...Патриотизммен  тығыз  байланысты  мемлекеттік  маңызды  мәселе  –  мемлекеттік  тіл 
мәселесі. Мемлекеттік тіл – бұл Отан бастау алатын ту, елтаңба, әнұран секілді дәл сондай нышан. 
Және  ол  елдің  барша  азаматтарын  біріктіруі  тиіс.  Тәуелсіздіктің  барлық  жылдарында  біз  бүкіл 
пост-кеңестік кеңістікте ең либералды тіл саясатын жүргіздік. Қоғамда біздің тіл саясатымыздың 
мәнін  тереңірек  және  дәлірек  түсіндіру  керек.  Ол  кез-келген  мемлекеттің  ұлт  саясатының  ӛзегі 
болып  табы-латыны  жақсы  мәлім‖  деген  болатын  /1/.  Ондай  болса,  қазақ  тілін  мемлекеттік  тіл 
мәртебесінде  оқы-туда  тіл  саясатынан,  ұлт  саясатынан  бұра  тартып,  жасқанудың  ешбір  қисыны 
жоқ.  Бұл  –  мемлекеттік  тапсырма.  Мемлекеттік  тіл  ретінде  қазақ  тілін  оқытуда  барлық 
халықтардың ортақ мүддесі, ортақ құндылығы екендігін танытуымыз керек. Сондықтан ӛзге шет 
тілдерін оқыту ұстанымдарынан қазақ тілін оқыту ұстанымдарының айырма белгілері бар екенін 
ескеріп, кӛңіл бӛлу керек деп санаймыз. Мемлекеттік тілді меңгерудің мотивациясының тӛмендігі 
тіл саясат кейбір сыңаржақ тұстарын да айқындап отырғандай.  
Н.Назарбаевтың  ―Қазақстанның  болашағы  –  қазақ  тілінде‖  /2/  деуі  Қазақстандағы  тіл 
саясатының бүгіні мен болашағын айқындайды десек, қателеспейміз. Ендеше, ел тәуелсіздігінің ең 
маңызды нышаны – мемлекеттік тіл. Қаласақ та, қаламасақ та, мемлекеттік тіл  – тәуелсіз ұлттың 
мәдениеті  мен  рухани  болмысының  негізгі  тірегі  болуы  керек.  Тіл  –  ұлттың  ӛзіндік  бейнесін 
анықтайтын,  рухани  келбетін  кӛрсететін  тӛлқұжаты  сынды.  Ол  –  ұлттың  ӛзгеден  ерек  табиғи 
даралығын  анықтайтын  жал-қы  белгі.  Күнделікті  сӛйлеуде  қазақ  тіліндегі  сӛздерге  ӛзге  тілдің 
қосымшаларын  қосып,  сӛйлемдегі  сӛздердің  орын  тәртібін  орысша  құрап  сӛйлеу  –  тілге  басты 
қауіп. Сондықтан қазіргі таңдағы басты мәселе – қазақ тілінде дұрыс сӛйлесу. Таза сӛйлеу. Тілдің 
сӛйлеу (айтылу) жүйесі мен жазу жүйесі қай кезде де, қай тілде болса да бірдей болған емес. Жазу 
–  таңба,  ол  адамдардың  ӛз  қолымен  келісіп  жасалатын,  ақылдасып  шешетін  дүниесі.  Шындап 
келгенде,  қазіргі  кезеңдегі  оқу  жүйесінің  дамуында  екі  түрлі  үлкен  бағыт  бар:  дәстүрлі  қалыпта 
оқыту  және  инновациялық  стратегиялық  жүйемен,  уақыт  талабына  сай  болып  жатқан 
ӛзгерістермен  байланысты  мамандарға  деген  қоғамдық  сұранысты  анық-тай  отырып,  жаңа 
деңгейде  оқыту.  Біздің  алдымыздағы  ендігі  күрделі  мәселе  –  мектепте  және  жоғары  оқу 
орындарындағы орыс топтарында оқитын қазақ баласына оқытылатын қазақ тілі сабағында бері-
летін  ақпаратқа  терең  мән  беру.  Қай  халықтың  ӛкілі  болмасын  тілді  үйрену  мотивациясын 
күшейту.  
Мемлекеттік  тілдің  әлеуметтік  болмысын  тану  теориясы  (тілдік  жағдай,  этнотілдік  жағдай, 
тілдік орта  және  мемлекеттік тілді оқытудағы  оның дидактикалық-тәрбиелік әлеуеті). Қазақ  хал-
қының  кемеңгер  ұлдарының  бірі  М.Жұмабаев:  ―Бір  ұлттың  тілінде  сол  ұлттың  сыры,  тарихы, 
тұрмы-сы, мінезі айнадай кӛрініп тұрады‖ – деген болатын /4/. Қазақ тілін ӛз дәрежесінде, барлық 
болмыс, бітімімен меңгертуде тілдің ішкі рухын жалаңаштай отырып, ―мәтін қазақ тілінде беріліп 
отыр ғой‖ дегенмен ештеңе ӛнбейтініне кӛз жеткізді.  
Кез келген ұлт тілін меңгеруде тілді сол халықтың ділінен, ұлттық сырынан, салт-санасынан, 
ұлт-тық  табиғатынан  бӛлектеп  алу  мүмкін  емес.  Халықтың  ұлттық  құндылықтарын  бағалай 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
11 
 
отырып қана сол ұлт тілін терең меңгеруге болады. Абайдың ―Махаббатсыз дүние бос‖ дегеніндей 
тілді  меңгеру  шын  ықыласпен,  ынтамен,  махаббатпен,  сол  тілге  деген  құштарлықпен,  халыққа 
деген құрмет сезімі-мен ғана қабалданатыны белгілі.  
Тіл – қай халықтың болмасын жан-дүниесі, рухани негізі, ел болмысы мен ұлттың ерекшелігін 
та-нытатын басты белгісі. Мемлекеттік тіл ретінде қазақ тілін ӛзге тілдерден (Қазақстанда тұратын 
ӛзге ұлт тілдерінен) ерекшелейтін фактор бар. Ол – мемлекеттің мүддесімен қабысып жатқан қазақ 
тілінің халықты топтастырушы, біріктіруші  қызметіне  байланысты. Сондықтан мемлекеттік тілді 
білу  –  ӛмір  талабы,  заман  сұранысы,  қоғам  қажеттілігі.  Олай  болса,  тілді  ӛмірдің  барлық 
саласында қолданып, аясын кеңейту жолында әрбір қазақстандық ӛз азаматтық міндетін атқаруға 
тиіс. Ол үшін тіл білуді мақсат тұтып, алдына талап қоя, қажымай ізденіп, айрықша кӛңіл бӛліп, 
аянбай еңбектенсе, мемле-кеттік тілді меңгеретіні анық.  
 
1.
 
ҚР  Президенті  Н.Ә.  Назарбаевтың  ―Ана  тілі‖  газетіне  берген  сұхбатынан.  ―Ана  тілі‖, 
11.05.2006. 
2.
 
ҚР Президенті Назарбаев Н.Ә. Қазақстан халқына Жолдауы. 2008 жыл. 6-ақпан.   
3.
 
Құрманова  Н.Ж.  ―Мемлекеттік  тілді  мемлекеттік  қызметшілерге  жеделдете  оқыту 
Тұжырымдама-сы‖  //  Ересектерге  қазақ  тілін  оқытудың  тиімді  әдістемелік  жүйелері‖  атты 
республикалық ғылыми-практи-калық семинар материалдары. – Астана, 2008.  
4.
 
Жұмабаев М. «Ұлттың ұлт болуына бірінші шарт – тіл» // Тіл және қоғам, 2. 2004.  
 
Резюме 
В  статье  расматриваются  вопросы  изучения  государственного  языка  в  высшей  учебной 
заведениях.  
 
Summary 
In the article it questions of the study of official language in higher educational institutions. 
 
ТҤРКІ ТІЛДЕРІНДЕГІ МЕН, СЕН, ОЛ ЕСІМДІКТЕРІНІҢ СЕПТЕЛУІ 
 
М.А. Тҧрсынова – Е.А. Бӛкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті 
қазақ тіл білімі кафедрасының доценті, ф.ғ.к. 
 
Түркі  тілдеріне  байланысты  тарихи-салыстырмалы  зерттеу  жүргізу  арқылы  қазір  ӛмір 
сүріп  отыр-ған  туыстас  тілдердің  ӛзіндік  ерекшеліктерін,  ортақ  түркілік  белгілерін  білуге 
мүмкіндік  туады.  Себе-бі  қазіргі  түркі  тілдерінің  даму,  қалыптасу  кезеңдеріне  байланысты 
әрқайсысының ӛзіндік жүріп ӛткен жолдары, даму заңдылықтары бар. 
Қазіргі түркі тілдері салыстырмалы морфологиясында сӛз таптары, жұрнақ, жалғаулардың 
даму  тарихы,  қазіргі  тілдердегі  сипаты  сияқты  мәселелер  қарастырылады  да,  айтылған 
мәселелерді қарас-тыруда тарихи-салыстырмалы зерттеудің маңызы зор екендігі шындық. 
Туыстас  түркі  тілдеріндегі  олардың  ортақтығын  дәлелдейтін,  тектестігін  кӛрсететін 
мәселенің бірі – септік жалғаулары. Қазіргі түркі тілдеріндегі септік жалғауларының сипатын 
ӛзара 
салыстыру 
бары-сында 
қосымшалардың 
варианттарындағы 
фонетикалық 
ерекшеліктерді, септік жалғауларының саны-на байланысты айырмашылықтарды, жай септеу 
мен  тәуелді  септеудегі  ӛзгешеліктерді  айтуға  бола-ды.  Сондай  ӛзгешеліктердің  бірі  – 
есімдіктің септелуі. 
Түркітануда  жіктеу  есімдіктерін  туынды  сӛздер  қатарына  жатқызады:  Менің  сабымын 
сымады  –  менің  сӛзімді  ӛзгертпеді;  Сіні  табғачуғ  ӛлүртечі  тірмен  –  сені  табғаш  ӛлтіреді 
деймін;  Аны  іртіміз  –  оны  (оларды)  қудық.  Бен,  мен,  сін,  ан  жіктеу  есімдіктерінің  екі 
элементтен тұратындығын тұңғыш рет В.В. Радлов кӛрсеткен. Жіктеу есімдігін жасап тұрған 
н  дыбысының  шыққан  тегі  жайында  кӛптеген  талас  пікірлерді  екшей  келе,  Әрсен  Ибатов 
ӛзінің  «Қазақ  тіліндегі  есімдіктер  тарихынан»  деген  еңбе-гінде  н  дыбысын  ілік  септігінен 
пайда болған деген қорытындыға келеді [1].  
Ескерткіштерде  жіктеу  есімдіктерінің  кӛпше  түрі  біз,  сіз  есімдіктері  қолданылады:  Сізіме 
алтмыш йашымда адырылтым – сізден алпыс жасымда айрылдым; Бізің сү ату  туруқ  – біздің 
әскердің аты арық. Түркітануда сіз және біз сӛздері де екі элементтен тұрады деген пікір бар: 
бі+з, сі+з. Түбірге жұптық немесе кӛптік мағынаның кӛрсеткіші – з жұрнағы жалғанып кӛптік 
мән  үстеген  [2,  178].  Жіктеу  есімдік-терінің  қолданылуында  тағы  да  мынанда  ерекшелік 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
12 
 
кездеседі: есім сӛздерден, шартты райдан жасалған баяндауыш қызметіндегі негізгі сӛзден соң 
ІІ,  ІІІ жақтың жіктік есімдіктері (сен, ол) айтылады.  Нақ бұл қолданыстағы жіктік есімдіктері 
ӛзінің  тура  мәнінде  емес,  жалғау  қызметін  атқарып  тұрған  тәрізді.  Ол  мұнда  ол  –  ол  мұнда; 
Мұны  тілемесе  сен  –  мұны  тілемессің;  Бірақ  сӛз  болып  отырған  есімдіктер  осын-дай 
құрылымдағы сӛйлемдердің бәрінде бірдей ұшыраса бермейтіні байқалады [3, 165].   
Есімдіктердің  септелуіндегі,  әсіресе,  жіктеу  есімдіктеріндегі  ерекшелік  басқа  сӛз 
таптарымен салыстырғанда айқын байқалып, бұл қазақ немесе басқа түркі тілдерінде, сондай-
ақ  кӛне  жазба  ескерткіштерінде  де  орын  алған.  Оған  тӛмендегідей  мәселелерді  жатқызуға 
болады: 
1. Мен, сен, ол сӛздерінің ілік септіктегі тұлғасы; 
2. Мен, сен, ол сӛздерінің барыс септіктегі тұлғасы; 
3. Мен, сен, ол сӛздерінің табыс септіктегі тұлғасы; 
4. Мен, сен, ол сӛздерінің шығыс септіктегі тұлғасы; 
5. Кӛмектес септігіндегі ы, і дыбыстарының пайда болуы; 
6. Кей тілдердегі сілтеу есімдіктерінің септелуіндегі ерекшеліктер; 
Түркітануда  мен,  сен,  ол,  сіз,  біз  т.б.есімдіктерінің  тарихына  қатысты  бұлардың  екі 
компонентке ажырайтындығы туралы пікір бар: ме+н, се+н, сі+з, бі+з т.б. Бұл жерде сіз, біз 
есімдіктеріндегі –  з кӛптік ұғымды білдіретін қосымша ретінде танылса, мен, сен сӛздеріндегі 
–  н дыбысы туралы бірізді пікір жоқ. Ол пікірлер, біріншіден, –  н дыбысын қыстырма дыбыс 
немесе жалғастырушы дауыссыз деп тану, екіншіден, –  н дыбысын «факультатив» кӛрсеткіш 
деп  тану,  үшіншіден  –  н  дыбысын  ілік  септігінің  қысқарған  түрі  деп  қарау  сияқты  болып 
келеді [1, 12-13].   
Мен,  сен,  ол  сӛздерінің  ілік,  табыс,  шығыс  септіктеріндегі  тұлғасы  қазақ  тілінде  –  н 
дыбысының түсіп  қалуымен  байланысты: менің, мені,  менен.  Осы қолданыстың басқа  түркі 
тілдеріндегі  кӛрінісін  айтпас  бұрын  кӛне  жазбалардағы  қолданысқа  зер  салсақ,  кӛне 
ескерткіштерде  мен,  сен  есімдіктерінің  септелу  үлгісі  бенің,  менің,  бені,  мені,  минітен 
(менен), синітен (сенен) түрінде кездесетіндігін кӛруге болады. 
Орхон-Енисей  жазбаларында  жіктеу  есімдіктерінің  септелу  үлгісі  ретінде:  бенің,  менің 
(ілік);  баңа,  маңа,  саңа  (барыс);  бені,  бізні,  сені  (табас);  анта,  бізінде  (жатыс)  мысалдары 
кӛрсетілсе,  кӛне  ұйғыр  жазбаларында  жіктеу  есімдіктерінің  септелуін  тӛмендегідей 
кӛрсеткен: 
Жекеше: 
Атау 
 
мен 
 
сен 
 
 
ол 
Ілік   
 
менің   
сенің   
 
оның 
Барыс 
 
маңа   
саңа 
 
 
аңа, аңар 
Табыс 
 
мені 
 
сені 
 
 
аны 
Жатыс 
 
менте   
синте   
 
анта 
Шығыс 
 
минітен 
синітен  
 
анынтын 
Кӛпше: 
Атау 
 
біз 
 
сіз 
 
 
олар 
Ілік   
 
бізнің   
сізнің   
 
оларның 
Барыс 
 
бізке   
сізлеріңе 
 
оларқа 
Табыс 
 
бізні 
 
сізні, сізлеріңі   
оларны 
Жатыс 
 
бізте   
сізлерте 
 
оларда 
Шығыс 
 
бізніден 
сізнідін  
олардын 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
13 
 
М.Қашқаридың  сөздігінде  жіктеу  есімдіктерінің  жекеше  тұлғалары  ілік  септікте 
менің,  сенің,  оның  болып  айтылып,  ілік  жалғауы  -ың  түрінде  жалғанса,  көпше 
тұлғалары  бізнің,  сізнің,  яғни  ілік  жалғауы  -ның  түрінде  жалғанады.  Бірақ,  біз 
есімдігінің ілік септікте бізің (-ің) сипатында тұлғалануы да кездеседі. Соған қарағанда, 
сіз есімдігінің ілік тұлғасы сізің түрінде де қолданылуы да ықтимал. Сондай-ақ, табыс 
септік  жалғауы  жекешеде  -і  түрінде  жалғанса,  көпшеде  -ні  түрінде  жалғанған  (мені, 
бізні).  Барыс  жалғауы  жекешеде  -е,  -на,  (-ғар),  -ға  түрінде  (мене,  аңар,  анға)  жалғанса, 
көпше тұлға-ларға -ге (бізге, сізге) болып жалғанған. Шығыс жалғауының ашық, қысаң 
дауыстылармен  келетін  варианттары  алмасып  та  қолданылып  отырады  (менден, 
мендің).  ІІІ  жақта  айтылатын  ол  есімдігінің  басқы  о  дыбысы  септелген  уақытта  а-ға 
айналады да, соңғы л дыбысы н-ға айналады. Мысалы: Аның үзә йоғұрқан йапылды – 
Оның үстіне көрпе жабылды; Ол маңа сув іштүрді – Ол маған су ішкізді; Ол аңар қапұғ 
йаптұрды – Ол оған қақпаны жаптырды [3].   
Қазіргі  түркі  тілдерінде  мен,  сен,  ол  сӛздеріне  ілік,  табыс  қосымшалары  жалғанғандағы 
негізгі формасы менің, сенің, оның, мені, сені, оны (фонетикалық ӛзгерістерімен) тұлғасына 
келіп саяды: мән-мәним, мәни, сән-сәнин, сәни, о-онун, ону (әзірбайжан); мин-минем, мине, 
син-синең, сине, ул-аның, аны (татар); мен-мээң, мени, сен-сээң, сени, ол-ооң, ону (тува), мен-
мениң, мени, сен-сениң, сени, ол-оның, оны (түрікмен); мен-меним, мени, сен-сенинъ, сени, 
ол-онынъ, оны (ноғай) т.б. [4].   
Ілік,  табыс  септіктеріндегі  жіктеу  есімдіктерінің  тұлғасы  кӛне  жазбалармен  сай  келіп 
жатса,  шығыс  септік  тұлғасын  қазіргі  түркі  тілдерінде  екі  топқа  бӛлуге  болады:  түбір 
құрамдағы  -н  дыбысы-ның  сақталуы  және  -н  дыбысынсыз  қолданылуы.  Бірінші топқа  қазақ 
(менен, сенен, онан), башқұрт (минән, һинән, унан), алтай (менең, сенең, оноң), шор (мененъ, 
сененъ,  ананъ)  сияқты  тілдерді,  екінші  топқа  әзірбайжан  (мәндән,  сәндән,  ондан),  түрікмен 
(менден,  сенден,  ондан),  ноғай  (меннен,  сеннен,  оннон),  татар  (миннән,  синнән,  аннан)  [4] 
сияқты тілдерді жатқызуға болады. Бұл жерде шығыс септі-гіне байланысты қазіргі тілдердегі 
әрқилылық аталған септіктің тарихына байланысты, яғни оның кейіннен пайда болғандығына 
қатысты болса керек. 
Жіктеу есімдіктерінің барыс септігіндегі формасы кӛне жазбалар тілінде де, қазіргі түркі 
тілдерін-де  де  ерекшелігімен  кӛзге  түседі.  Қазіргі  қазақ  тіліндегі  маған,  саған  түріндегі 
қолданыс кӛне мұра-ларда баңа, маңа, саңа, маа, мана, маға, манға, маға, саһа, санға, саа [3] 
сипатында болып келсе, қазір-гі түркі тілдеріндегі қолданысты тӛрт топқа ажыратуға болатын 
сияқты: 
1. Маңа, саңа түріндегі қолданыс (фонетикалық варианттарымен): әзірбайжан – мәнә, сәнә; 
чуваш – мана, сана; түрікмен, ұйғыр – маңа, саңа; татар – миңа, сиңа; тува – меңээ;  
2.  Мага,  сага  түріндегі  қолданыс  (фонетикалық  варианттарымен):  ноғай,  құмық,  қырғыз, 
шор – мага, сага; хақас – маға, саға; алтай – меге, сеге; 
3. Маған, саған түріндегі қолданыс: қазақ, қарақалпақ – маған, саған; 
4. Менга, сенга түріндегі қолданыс: ӛзбек – менга, сенга; 
Осыларды  топтай  келгенде,  байқалатын  басты  ерекшелік  мен,  сен  сӛздерінің  кейбір 
тілдерде  түбір  күйін  сақтаса,  кей  тілдерде  ма,  са  ретінде  ӛзгеруі.  Бұл  жіктеу  есімдіктерінің 
шығу  тӛркінімен  байла-нысты  екені  белгілі.  Себебі жазба  мұралар  арқылы,  зерттеушілердің 
еңбектері  арқылы  мен,  сен  сӛзде-рінің  ма,  са  тұлғаларында  болғандығы  бізге  мәлім.  Маңа, 
саңа  түріндегі  қолданыстар  кӛне  жазбаларда  кездесетінін  жоғарыда  айттық,  ал  мана,  сана 
сипатын  фонетикалық  сәйкестікке,  яғни  түркі  тілдерінде  орын  алған  н-ң  алмасуларына 
жатқызуға  болатын  сияқты.  Бірен-саран  болса  да,  қырғыз,  ӛзбек  тілде-рінде  қазақ  тілімен 
салыстырғанда, ң-н сәйкестігі байқалады. Бұған ӛзбек тіліндегі қалин /қалың/, қайин /қайың/, 
танлаш /таңдау/ сӛздері мен қырғыз тілінің ілік септігінің жалғауын айтуға болады. Қырғыз 
тілінде ілік септігі жалғаулары -нын /-нин, -нун,  -нүн/, -дын /-дин, -дун, - дүн/, -тын /-тин,  -
түн,  -тун/  варианттары басқа  түркі тілдеріндегідей ң  арқылы  емес,  н-мен беріледі. Мысалы: 
аттың - аттин, судың-сунун, досыңның-досуңдун т.б.  
Мен, сен жіктеу есімдіктерінің барыс септіктегі мага, сага, меге, сеге сипаты ма, ме, са, се 
түбірле-ріне  жалғанған  барыс  септігінің  нақты  кӛрсеткіші.  Бұл,  әсіресе,  ӛзбек  тілінде  анық 
кӛрінеді.  Аталған  тілде  ешбір  ӛзгеріссіз  мен,  сен  есімдіктеріне  –га  барыс  септігінің 
қосымшасы жалғанып тұр: менга, сенга. 
Қазақ,  қарақалпақ  тілдеріндегі  қолданыс  ӛзіндік  ерекшелігімен  кӛзге  түседі  және  бұл 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
14 
 
туралы  зерт-теушілер  пікірлері  әр  түрлі.  Бұл  туралы  Ә.Ибатов  ӛзінің  «Қазақ  тіліндегі 
есімдіктердің  тарихынан»  деген  еңбегінде  мынандай  түсінік  береді:  «...Бұл  келтірілген 
пікірлерді  жүйелей  келгенде,  негізінде  үш  салаға  топтауға  болатын сияқты.  1)  Барыс  септік 
жалғауы басында -ғару болған да, кейіннен -ғар формасына түсіп, одан -ған түріне ауысқан. 
Сонда  -ғару>-ғар>  -ған  боп  қалыптасқан.  2)  Барыс  септік  жалғауының  соңғы  н  дыбысын 
ингредиент деп  тану,  бұл негізінде  оғар>оға>оған дегенге  тура  келеді. 3)  Шалғай метотезис 
арқылы н және ғ дыбыстарының орын алмасуы, яғни онға>оған боп қалыптасу» [1, 69]. Айта 
кететін  бір  жайт  Ә.Ибатов  осы  пікірлердің  әрқайсысына  талдау  жасай  отырып:  «...қазіргі 
қолда бар материалдарда кездесетін және барлық ғалымдардың ең кӛне форма деп жүрген  -
ғару//-ғары формасының бір кездерде -ғану//-ғаны сияқты варианттарының болуы да мүмкін. 
Бұл вариант-тар бертін келе екі түрлі бағытта ықшамдалып, 
-ғару//-ғары>-ғар 
-ғану//-ғаны>-ған 
деген сияқты қатар формалар тудыруы да ықтимал. Олай болса, -ғар сияқты -ған формасы да 
барыс  септігінің  кӛне  жалғауларының  бір  түрі  есебінде  танылуы  шарт»,  –  деп 
қорытындылайды [1, 70]. 
Егер біз  ӛз  пікірімізді  білдіретін  болсақ,  ма,  са  түбіріне  ӛзімізге  белгілі  -ға  барыс септігі 
жалған-ған, ал -н дыбысы біздің сӛйлеу тілімізге байланысты орнығып қалған сияқты. «Маға» 
деп  қолданған-ның  ӛзінде  дәнекер  -н  дыбысы  естіледі.  Осыған  ұқсас  құбылыс  тәуелді 
септеуде де орын алған. Жатыс септігінде жай септеуде -да, -де қосымшасы, тәуелді септеуде 
-нда,  -нде  болатыны  белгілі.  Бұндағы  -н  да  дәнекер  дыбыс  болса  керек,  олай  дейтініміз, 
«баласыда,  әкесіде»  деп  айтқанның  ӛзінде  -н  дыбысы  естіліп  тұрады.  Маған,  саған 
сӛздеріндегі  -н  дыбысын  дәнекер  дыбыс  деп  және  оны  жатыс  септігінің  тәуелді  септеуімен 
байланыстыруымыз соған байланысты. 
Түркі  тілдерінде  жіктеу  есімдіктерінің  ерекше  кӛзге  түсетін  сипаты  чуваш  тілі  болып 
табылса,  септелуінде  де  басқа  түркі  тілдерінен  ӛзгешеленіп  тұрады.  Атау  септігіндегі  эпе 
(мен),  эсе  (сен),  вал  (ол),  эпир  (біз),  эсир  (сендер),  весем  (олар)  сӛздері  септелгенде  басқа 
түркі  тілдеріне  ұқсас  нұсқаға  түсіп,  ілік  септігінде  манан,  санан,  унан,  пире,  сире,  весене, 
барыс  септігінде  мана,  сана,  ана,  пире,  сире,  весене,  жатыс  септігінде  манра,  санра,  унра, 
пиренте, сиренте, весенче сипатында септелдеді.  
Қазақ  тіліндегі  септеу  үлгісіндегі  бір  ерекшелік  ретінде  кӛмектес  септігінде  ы,  і 
дыбыстарының  пайда  болуы  айтылады.  Бұл  туралы  «Қазақ  грамматикасында»:  «Кӛмектес 
септігінің  тұлғалық  құра-мы  ме-ні-мен  деген  сияқты  жеке  бӛлшектерден  тұрады.  Сонда  ме 
деген  түбір  морфема  да,  -ні  деген  бір  кездерде  дербес  мағыналы  сӛз  болған  нәң  («вещ») 
дегеннен  шыққан  -нің  морфемасының  фонети-калық  ӛзгеріске  түсе  ықшамдалу  дәрежесінің 
бір кӛрінісі  болып  саналады.  Ал,  соңғы  -мен  тұлғасы  кӛмектес  септік  жалғауы.  Бұл  тұлға  – 
ертеде  толық  мағыналы  шылау  сӛздерден  мынан//менен>ман//мен  деген  сияқты  жолдармен 
пайда болған қосымша», – делінген [5, 484]. 
Осы  қолданыстың  басқа  түркі  тілдеріндегі  сипатына  назар  салып  кӛрейік.  Біріншіден, 
кӛмектес септігі қазіргі түркі тілдерінің кӛбінде жоқ. Бұл септік қазақ, қарақалпақ, қарайым, 
тува,  тофалар,  хақас,  чуваш,  якут  сияқты  тілдерде  ғана  орын  алған.  Екіншіден,  қазақ 
тіліндегідей кӛрініс қарақалпақ тілінде ғана бар: менименен, сенименен, оныменен. Кӛмектес 
септік  қолданылатын  басқа  тілдерде  қосымшаның  (кӛмектес  септік  қосымшасының)  басқа 
формада  болуына  байланысты  қазақ,  қарақал-пақ  тілдеріндегідей  ерекшелік  жоқ:  тува  – 
менче, сенче (менімен, сенімен); хақас – миннең, синнең (менімен, сенімен); чуваш – манпа, 
санпа (менімен, сенімен). 
Мысалдар:  Анын  жоругу  баарыбызга  маалим.  –  Оның  жорығы  бәрімізге  мәлім.  Менин 
жээним он беште. – Менің жиенім он бесте (қырғыз); Менинг халқим ор ва номусни билади. – 
Менің  халқым  ар  мен  намысты  біледі  (ӛзбек);  Мен сеге  торко  тон кийдирем, чыйрак  jакшы 
атка миндирем. – Мен саған жібек шапан кигіземін, ең жақсы атқа мінгіземін. Карындажым 
меге айтты: «Мен сен ле кожо барат-тым» – Қарындасым маған «Мен де сенімен барамын» – 
деді (алтай); Анламым, не сайа болду. – Саған не болғанын түсінбедім (қарайым); Каһ о мәнә 
гулаг  асды,  каһ  мән  ону  динләдим.  –  Бірде  ол  мені  тыңдады,  бірде  мен  оны  тыңдадым. 
Китабы  мәнә  вер!  –  Кітапты  маған  бер!  (әзірбайжан);  Буъгуън  оглым  мени  сага  ийберди.  – 
Бүгін  ұлым  мені  саған  жіберді  (ноғай);  Ме  сана  пашал!  –  Міне,  саған  мылтық  (чуваш); 
Исемең нисек һинең? – Сенің есімің кім? (башқұрт); Мен, әлбетде, эртир сизе гелерин – Мен, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
15 
 
әлбетте, ертең сізге келемін (түрікмен); 
Сілтеу  есімдіктерінің  септелуіндегі  ерекшеліктерге  кей  тілдерде  түбір  мен  қосымша 
аралығында пайда болатын немесе түбір құрамындағы дыбыстың қосымша жалғанғанда түсіп 
қалатындығын айтуға болады. Қазақ тілінде ол, бұл, сол есімдіктеріндегі л дыбысы септелген 
жағдайда  н  дыбысына  айналуы  не  түсіп  қалуы  (бұның,  соның,  оның,  бұған,  соған,  оған) 
аталған  сӛздердің  түп  тӛркінімен  байланыстырылады.  Осыған  ұқсас  қолданыс  қарақалпақ 
(бул-буның), башқұрт (был-бының), қырғыз (бул-мунун) тілдерінде де бар. Ал басқа тілдерде 
л  дыбысынсыз  қолданылғанымен  (әзірбайжан,  ноғай,  құмық,  татар,  ӛзбек,  ұйғыр,  түрік, 
түрікмен т.б. – бу, хақас – пу, чуваш – ку, шор – по т.б.), ӛзбек, ұйғыр тілдерінде бу (бұл), шу 
(сол),  у  (ол),  уша  (осы)  сӛздеріне  барыс, жатыс, шығыс  септікте-рінде  н дыбысы қосылады. 
Мысалы:  бу+н+га  (бунга-бұған),  шу+н+га  (шунга-соған),  у+н+да  (унда-онда),  уша+н+дан 
(ушандан-осыдан) [6, 57]. 
Түркі тілдерінің дамуы сонау кӛне замандардан басталып, қалыптасу кезеңіне дейін 
бірнеше дәуірлерді бастан ӛткерді. Туыстас тілдердің фонетикасы, лексикасы немесе 
грамматикасына қатыс-ты жалпы түркі тілдеріне тән ортақ заңдылықтармен қатар, әрбір 
тілдің ӛзіндік ерекшелігіне қатысты даму сатысы болды. Бұл – түркі тілдерінің даму, 
қалыптасу дәуірлеріне байланысты ерекшеліктің бірі. Түркі тілдерінің эволюциясына сәйкес 
салыстырмалы-салғастырмалы зерттеу арқылы байланыс-ты байқалатын айырмашылықтың 
себебін білу үшін кӛне мұраларға сүйене қарастыру қажет болады. Сол арқылы қазіргі тілдің 
ерекшелігінің, тіл-тілдің айырмашылығы мен ұқсастығының себебін білу мүмкін. 
Есімдіктердің  септелуіндегі  ерекшеліктер  қазіргі  қазақ  тілінде  басқа  сӛз  таптарынан 
ерекшеленіп тұрады және ол ерекшеліктер кӛне жазбалар тілінде де, басқа түркі тілдерінде де 
орын  алған.  Салыс-тырмалы-тарихи  зерттеу  ол  ерекшеліктердің  болуының  себебін  тілдің 
дамуына,  жеке  тілдің  ӛзіндік  ерекшеліктеріне  және  кӛне  сипатын  сақтауымен  байланысты 
екенін кӛрсетеді. 
Түркі  тілдерінің  дамуы  сонау  кӛне  замандардан  басталып,  қалыптасу  кезеңіне  дейін 
бірнеше  дәуірлерді  бастан  ӛткерді.  Туыстас  тілдердің  фонетикасы,  лексикасы  немесе 
грамматикасына  қатыс-ты  жалпы  түркі  тілдеріне  тән  ортақ  заңдылықтармен  қатар,  әрбір 
тілдің  ӛзіндік  ерекшелігіне  қатысты  даму  сатысы  болды.  Бұл  –  түркі  тілдерінің  даму, 
қалыптасу  дәуірлеріне  байланысты  ерекшеліктердің  бірі.  Қазіргі  түркі  тілдерінің  ӛзіндік 
табиғатын  тануда  салыстырмалы-салғастырмалы  әдіс  арқылы  зерттеу  жүргізу  –  ерекше 
маңызы бар ӛзекті мәселе. 
 
1. Ибатов Ә. Қазақ тіліндегі есімдіктердің тарихынан. – Алматы: Ғылым, 1966. – 71 б.    
2. Есенқұлов А. Кӛне түркі жазба ескерткіштеріндегі қосымшалар. – Алматы, 1976. – 239 
б. 
3.  Айдаров  Ғ.,  Құрышжанов  Ә.,  Томанов  М.  Кӛне  түркі  жазба  ескерткіштерінің  тілі.  – 
Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б. 
4.  Исследования  по  сравнительной  грамматике  тюркских  языков.  Часть  вторая. 
Морфология. – М.: Изд. АН СССР, 1956. – 334 с.  
5. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сӛзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784 
б. 
6. Абдурахмонов Х., Шодмонов Э., Рафиев А. Узбек тили. – Тошкент: Уқитувчи, 1995. – 
198 б. 
 
Резюме 
В статье предложен сравнительно-исторический анализ склонения имен прилагательных в 
тюркских  языках.  Рассмотрены  особенности  именного  словоизменения  на  материале 
различных  памятников  тюркской  письмен-ности.  Сходства  и  различия  в  адъективном 
склонении  предложены  на  материале  анализа  отдельных  падежных  форм,  родительного, 
дательного и винительного, кроме того, проанализировано развитие и становление этих форм 
в различных тюркских языках. 
 
Summary 
This  article  investigates  the  historical-comparative  declines  of  pronouns  in  Turkic  languages.  The 
peculiarities of declines of pronouns in Turkic languages were proved in this article. The differences 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
16 
 
and  similarities  of  declines  of  pronouns  in  genitive,  dative,  accusative  cases  and  development  and 
formation of forms of declines of different Turkic languages were given in this research.   
 
ПАРСЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚ ТІЛДЕРІНІҢ МАҒЫНАСЫ ЖАҒЫНАН ҦҚСАС 
МАҚАЛ-МӘТЕЛДЕРДІҢ ҚОЛДАНЫЛУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
Р.Садықова – филол.ғыл.канд., Абай атындағы ҚазҰПУ доценті, 
Д.Танаева – Абай атындағы ҚазҰПУ-дың магистранты 
 
Тіл  білімінде  фразеология,  паремиология  салаларының  жеке  пән  ретінде  қалыптасуында,  соның 
ішінде  мақал-мәтелдерді  фразеология  мен  паремологияның  жеке  объектісі  ретінде  қарастырып, 
олардың  іші  мен  табиғаты,  зерттеу  әдістерін  анықтауда  кӛптеген  шетелдік  және  отандық  ғалым-
лингвис-тердің маңызды теориялық тұжырымдар мен еңбектері үлкен орын алады. Солардың ішінде 
В.В. Виноградов,             М.М. Копыленко, С.Г. Гаврин, Д.Добровольский, Г.Л. Пермяков, А.Т. Қайдар, 
Н.Н.  Амосова, В.П.  Жуков,  С.Е.  Исабеков,  М.Т.  Сабитова  сынды  ғалымдардың  еңбектері  жоғары 
бағаланады [1, 125 б.].  
Парсы  тілінің  фразеологиясы  ӛте  бай  және  ӛзіндік  сипатқа  ие  уникалды  болып  табылады. 
Оларды  халықтың  ұлттық  мәдениеті  айқын  кӛрініс  табады.  Кейбір  афоризмдер  мен  тұрақты 
тіркестерді  және  қанатты  сӛздерді  орыс  тілінде  беру  мүмкін  болмайды.  Сонықтан  орыс  тіл 
біліміндегі лексикография-лық еңбектерде кӛбіне парсы тіліндегі контекст тұтас алынады. Парсы 
фразеологизмдері  сонымен  қатар  кӛпқырлы  функционалды  рӛл  атқарады,  халықтың 
этнопсихологиялық  және  әлеуметтік-этика-лық  нормаларын  кӛрсететіндіктен  контрастивті-
мәдениеттанулық талдау жасау үшін барынша маңызды болып саналады [2]. 
Ертеректегі ауыз әдебиетінің ең кӛне түрі мақалдар мен мәтелдер. Ол ғасырлар бойы халықтың 
ұқыптап сақтап келген еңбек тәжірибесінің жиыны, ой-пікірінің түйіні, аңсаған асыл арманының 
арнасы,  ӛмір  тіршілігінің  айнасы,  кӛнеден  жаңаға,  атадан  балаға  қалдырып  келе  жатқан 
тозбайтын, тот баспайтын ӛмірлік ӛшпес мұрасы [3, 3 б.]. 
Мақал мен мәтелдерді сара сӛз бен нақылдарды халық ежелден жақсы кӛреді, мақал-мәтел әрбір ха-
лықтың  кӛне  де  байырғы  рухани  қазынасы,  мақал-мәтелдердің  табиғаты  барлық  тілдерде  бір-біріне 
ұқсас. 
«Ӛмір – ұлы ұстаз» деген нақыл сӛз бар. Ӛмір адам баласын алдымен еңбекке  үйретті, еңбек 
ӛнер-ді  туғызды.  Еңбек  пен  ӛмір  адамды  бірлікке  бастады,  ынтымаққа  шақырды.  Осыдан  халық 
қорытып:  «Кӛппен  кӛрген  ұлы  той»  десе,  ал  парсы  халықтары  «تسا  هشج  يوبوا  ًب  گرم»,  «Әрекетте 
берекет»       «
ت زا تمٌ
ادخ زا توق و
» – дейді. 
Кӛріп  отырғанымыздай,  бұл  тәрізді  ұқсас  мақал-мәтелдерді  тек  парсы  тілінен  ғана  емес,  кез 
келген түркі тілінен кездестіруге болады. 
Ә.Т.  Қайдар  қазақ  мақал-мәтелдері  мен  зерттеуін  «Халық  даналығы»  деп  атады.  Осылайша 
аталу-ын  түсіндіре  кетіп,  кітап  атындағы  «даналық»  түркі  тілдеріне  парсы  тілінен  енген  –  дана 
(dana)  اواد  (ақылды,  ғалым,  білгір  адам)  сӛзімен  тӛркіндес.  Даналықтың  кені  –  шығыста,  адамзат 
қауымындағы  даналардың  кӛбіде  шығыс  елдерінен  шыққан.  Шығу  тегі  бір,  бір  ұяда  ӛсіп,  жан-
жаққа  тарап кеткен ірілі-ұсақты  түркі халықтарының тілі ғана  емес, рухани-мәдени болмысы  да, 
салт-дәстүр,  әдет-ғұрып-тары  да,  танымдық-тағылымдық  қасиеттері  де  ортақ  десек,  мақал-
мәтелдердің кӛбісі де түркі әлеміне ортақ мұра [4, 59 б.]. 
Түркі халықтарына ортақ мақал-мәтелдердің де екі түрлі арна бойынша қалыптасады. Бірінші 
арнасы түркі халықтарының генеологиялық шығу тегі мен тарихына, екіншісі ғасырлар бойы жіті 
араласу,  ӛзара  етене  сіңісу  нәтижесінде  жүзеге  асқан  рухани  ауыс-түйістер  жатады.  Негізінде, 
түркі әлемінде ортақ мақал-мәтелдерді ӛз тілінің ерекшелігіне сәйкес қалыптастырып, аударып, ӛз 
тілінде сӛйлетіп келеді. Сондықтан да, иран халқы айтқан мақал-мәтелдерді – түрік халқы түсініп, 
түріктер айтқаннан – қазақтар түсініп, жалғасып, ортақ мұра болып келеді. 
Егер  мақал-мәтелдерді  біз  басқа  тілдерден  оларға  қойылатын  «қысқа  да  нұсқа,  бейнелі, 
ауыспалы мағынасы мен астарлы мәнін сақтап», осы шарттарды орындап, аударып алатын болсақ, 
«аударма»  деген  ұғымнан  гӛрі,  «ӛз  тіліңе  сәйкестендіру»  –  деген  бұл  процеске  дәлірек 
келеді.Кӛбінесе  мағына-лас  (синонимдес),  не  тақырыптас  мақал-мәтелдермен,  сӛздермен 
алмастырумен, сәйкестендірумен шектеледі. Тӛмендегі мысалдарға назар аударайық: 
Ӛтіріктің құйрығы бір-ақ тұтам. 
.درادو غورف غورد  غارچ 
Қызым, саған айтамын, келінім, сен тыңда. 
وت شورع                                                                                                   میوگ یم وت ًب رتىخد
 
                   .وىشب
      

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
17 
 
Кӛп түкірсе – кӛл. 
.دوش ایرد يرطق يرطق 
Аңғармай сӛйлеген ауырмай ӛледі. 
.داب رب دٌد یم سبس رس خرس نابز 
Басаман болса, бӛрік табылар. 
.تسا رایسب يلاک دشاب رس 
Тас түскен жеріне ауыр. 
هیگىس شدوخ یاجب گىس 
Тесік моншақ жерде қалмас.
                    
دشاب شوگ
 
.تسا رایسب يراوشوگ 
Екі қошқардың басы бір қазанға сыймайды. 
 رد ریشمش ود
.دىجىگو یمایو
 
Жау жоқ деме жар астында, 
Бӛрі жоқ деме, бӛрік астында. 
.دراد شوگ شوم و دراد شوم راوید 
Кӛре-кӛре кӛсем боларсың, 
Сӛйлей-сӛйлей шешен боларсың. 
.دسر یم داتسآ ًب ًتفر ًتفر درگاش 
Арзанның сорпасы татымас. 
.یرخ نابوا یرخ نازرا 
Кӛппен кӛрген ұлы той. 
.تسا هشج يوبوا ًب گرم 
Тоқтық не дегізбейді, жоқтық не жегізбейді. 
.دروخ یم مٌ ار گىس ًىسرگ مدآ 
Осы мақал-мәтелдерде кӛріп отырғанымыздай, екі тілдің мақал-мәтелдерін мағынасы жағынан 
сәйкестендіргенде, парсы тіліндегі мақалды тікелей аударса: 
يرطق  يرطق
 
دوش  ایرد
  Тамшы,  тамшы  кӛл  болар,  біз  осы  мақалды  қазақтың  «Кӛп  түкірсе  –  кӛл» 
мақалы-мен  сәйкстендіріп  алдық.  Келесі  бір  қазақтың  мақалын  алып  қарайық,  «Кӛре-кӛре  кӛсем 
боларсың, сӛйлей-сӛйлей шешен боларсың», енді осы мақалға мағынасы жағынан сәйкестендіріп 
алған  парсы  тілі  мақал-мәтелін  аударып  кӛрейік:  «
   
دسر  یم  داتسآ  ًب  ًتفر  ًتفر  درگاش Шәкірт  бара-бара 
ұстаз болар.  
Міне,  осы  жерде  екі  тілде  алынған  мақал-мәтелдерді  біз  аударып  сәйкестендіргенде  мағына-
мәні ӛзгеріп, бейнелілігі кеміп тұрған жоқ [5, 165 б.].    
Паремиология  теориясымен  шұғылданған  адамдар  үшін  ӛте  қызық  мәселенің  бірі  –  осы  ӛзге 
тіл-дер  арасындағы  мақал-мәтелдер  құрамындағы  ӛзара  сәйкес,  мағыналас,  сыңарлардың 
сарапталу, ірік-телу, талғану, қалыптасу заңдылығын анықтау болса керек. 
«Біреуге  кӛр  қазба  –  ӛзің  түсерсің»  –  деген  мақалды  иран  халықтарының  рухани  дүниесінен 
кез-дестіруге  болады  екен.  Дәлірек  айтса,  бұл  мақал  парсы  тіліндегі  Авеста  мен  Зендіде: 
«Провалился  в  яму  тот,  кто  другим  капал  яму»  (32  б.,  орысша  аудармасы)  мағынасында 
қолданылған екен. Иран ғалымдары да бұл мақалдың шығу тегін иран тілдері және ол ӛз кезінде 
ӛте кең тараған мақал деп санайтын кӛрінеді. Мәселен, әдебиетші Х.Кӛроғлы: «Источником этой 
широко известной в пароде пословицы названа священная книга иранцев «Авеста»» деп кӛрсетеді. 
Бұл  мақал  «Авестада»  тым  еретеде  (б.д.д.  VII  ғ.)  қолданылса  да,  қазақ  тілінде  ӛзін  бӛтен  тіл 
эле-менттеріндей емес, сол тілдің етене ӛзінен туындаған мақалдай сезінуінде. 
Даналық сӛздер кейде басқа шет тілдерінен тікелей емес, кӛне түркі  жазба ескерткіштері мен 
кӛр-кем  шығармалары  арқылы  аударылып  жетуі  де  мүмкін]4,  26-28  бб.[.  Мысалы,  Иран  ақыны 
Саадийдің «Гүлістан» атты шығармадан да біз кӛптеген мағыналас, рухы ұқсас мақал-мәтелдерді 
кездестіреміз.  
Парсы  мақал-мәтелдерін  зерттеуші  ғалым  Халық  Кӛроғлы:  «Мақал-мәтелдер  қоры  әрбір 
халықтың әлеуметтік хал-күйінің айнасы екендігін кӛрсетеді» [6, 38 б.]. Алғаш шығыс ақындарына 
еліктеп ӛлең жазған ақын Абай. Ұлы ақын нәр алған үш арнаның бірі – Шығыс поэзиясы екені хақ. 
Парсы  ақындары  қашаннан-ақ  әңгімені  тартымды,  қызықты  етіп  жазуға  шебер  келетін.  Тіпті  аса 
кӛне  проза  ескерткіште-рінің  бірі  –  Бабак  руынан  шыққан  Ардашер  туралы  біздің  эрамыздың  бас 
кезінде  жазылған әңгіме. Пар-сы  әдебиетінде  поэзия едәуір  дамыды, соның  ішінде,  әсіресе  лирика 
жетекші орынға ие болды [7, 3 б.]. 
Мақал-мәтелдердің  табиғаты  барлық  тілдерде  бір-біріне  ұқсас.  Сондықтан  да  олардың  алғаш 
пайда  болуына  байланысты  айтылып  жүрген  пікірлермен  санасу  да  қажет.  Мәселен,  кӛптеген 
зерттеушілер  мақал-мәтелдер  алдымен  міндетті  түрде  жеке-дара  адамдардың,  кӛбіне  кӛп  ділмәр-
шешен,  айтқыш-ақылмандардың  дуалы  аузынан  шығып,  халық  арасына  сіңіп,  ел  жадында  сақталу 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
18 
 
арқылы  қалыптасады  деп  топшыласа,  кейбір  зерттеушілер  мұны  керісінше  қарастырады.  Мысалы, 
белгілі әдебиетші ғалым Халық Кӛроғлы: «Издавна пословицы и поговорки проникли в персидскую 
литературу – в прозу и пое-зию. Не было ни одного более или менее известного персидского поэта, 
который  не  приводил  бы  в  своих  произведениях  пословиц  и  поговорок.  В  персидской  и 
персоязычной  литературе  классического  периода  они  встречаются  в  огромном  количестве  и 
большой  частью  в  стихотворной  форме.  С  ХVI  в.  Пословицы  и  поговорки  стали  собирать  в 
отдельные антологии» – деп кӛрсетеді [6, 5 б.]. 
Бұл пікірден парсы мақал-мәтелдері алдымен халық тілінде пайда болып, қалыптасып алғаннан 
кейін ғана әдебиетшілердің шығармаларында қолданыла бастады деген ұғым туатын сияқты. Шын 
мәнісінде, олай емес, парсы мақал-мәтелдері де, барша халықтарға тән дәстүр бойынша, алдымен 
жеке-дара  дарынды  да  шешен  адамдардың  шығармасында  пайда  болып,  одан  кейін  ғана  ой 
елегінен  екшеліп  ӛтіп,  әбден  сұрыпталып,  ширығып  барып  шырадай  жанатын,  ел  аузынан 
тастамай айтып жүретін аталы сӛзге айналады. 
Сонымен, қорыта келгенде парсы тілінің мақал-мәтелдер жинағын шығарған Иран ғалымы Амини: 
«Читатель видит, что высказываниях простого человека с базара содержатся жемчужины ума и клады 
ис-тины. Выражая их в своих содержательных рассказах, он определяет и указывает нам светлый путь 
жизни  –  той  жизни,  которая,  с  одной  стороны,  обязана  уму,  нравам  и  старанию  его,  а  с  другой  – 
определяется  волей  бога,  судьбой,  смирением  и  терпением  перед  тем,  что  нам  посылается»  –  деп 
баяндайды [6, 2 б.]. 
Бұл  пікірдің  қазақ  мақал-мәтелдеріне  де  қатысы  бар.  Расында,  қазақ  мақал-мәтелдерінің 
барлығы  бірдей  бірден  бас-аяғы  анықталып,  біртұтас  болып  қалыптасқан,  қолдануға  дайын 
күйінде пайда бола қойған жоқ. Олардың кӛпшілігі ұзақ әңгіменің, ой-толғаныстың қорытындысы, 
тобықтай түйіні, тоқ етері ретінде қысқа айтылатын пікір үлгісі болып келеді. 
 
1.
 
Жумадилова Ғ. Парсы мақалдарының топтастырылуы // Шығыстану білімі мен ғылымының 
іргелі  және  инновациялық  мәселелері.  Халық.  ғылыми-теориялық  конференция  жинағы.  – 
Алматы, 2009. 
2.  Садықова  Р.К.  Түр-түс  атауларының  аудармада  берілуі  «Абай  жолы»  роман-эпопеясының 
парсы тіліне аудармасы негізінде: филол. ғылымд.канд. ... диссерт. – Алматы, 2010. – 150 б. 
3. Тұрманжанов М.Ӛ. «Қазақтың мақалдары мен мәтелдері» – Алматы, 2004. – 272 б. 
4. Қайдар Ә.Т. Қазақ мақал-мәтелдерінің түсіндірме сӛздігі және зерттеу «Халық даналығы» – 
Алматы, 2004. – 560 б. 
5. Рүстемов Л.З., Сәмәре И. Парсы тілінің жолашары. – Теһран, 1995. 
6. Короглы Х. «Персидские пословицы и поговорки» – М., 1973. 
7. Парсы жазушыларының әңгімелері. – Алматы, 1958. – 260 б. 
 
Резюме 
В статье рассматриваются пословицы и поговорки казахских и персидских языков. 
 
Summary 
In the article researches proverbs and sayings of Kazakh and Persian languages. 
 
ПРЕДПЕРЕВОДЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ТЕКСТА И ЕГО РОЛЬ В ПЕРЕВОДОВЕДЕНИИ 
 
В.В. Субботина – к.ф.н., КБТУ, Базовый Факультет кафедра английского языка 
 
В  настоящее  время  особое  внимание  преподаватели  Переводческого  факультета  уделяют 
предпе-реводческому  и переводческому анализам текстов,  поскольку это является неотъемлемой 

жүктеу/скачать 1,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: