«Еркек  кҥнәсын  далаға  тастап  кетеді,  әйел  кҥнәсын  ҥйге  алып  кетеді»

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
51 
 
роман, 55-б]. 
«Бақпасаң  мал  кетеді;  қарамасаң,  қатын  кетеді»,  деп  бұрынғылар  бекер  айтпаған. 
[Б.Нұржекеұлы Шығармалар жинағы: Кӛп томдық. І-том. «Күтумен кешкен ғұмыр» роман, 78-б.]. 
Сенікі  әншейін  «кӛңіл  шаппаған  әйелге  кӛп  сылтау»  болып  тұр  ғой.  [Б.Нұржекеұлы 
Шығармалар жинағы: Кӛп томдық. І-том. « Күтумен кешкен ғұмыр» роман, 94 б.]. 
Солқ-солқ  ӛксіп  жатқан  қызға  қарап  суық  езу  тартты.  –  Кӛп  жылаған  әйел  күнәден 
тазарады,  ештеңе  етпейді.  [Б.Нҧржекеҧлы  Шығармалар  жинағы:  Кӛп  томдық.  І-том.  « 
Кҥтумен кешкен ғҧмыр» роман, 111 б.]. 
– «Қатын деген киізге ҧқсас кіршең келеді, ауық-ауық қағып алмаса, шаң басып кетеді», – 
деп жатушы еді қариалар. [Б.Нұржекеұлы Шығармалар жинағы: Кӛп томдық. І-том. «Күнәлі махабат 
(Әйелдің сыры )» пӛвес, 205 б.] – деген мысалдарда әйел адамның қоғамдағы отбасылық рӛлінен ер 
адамның  қоғамдық-әлеуметтік  статусын  жоғары  қойылып,  әйел  затын  жаратылысынан  ер  адамнан 
тӛмен тұратын екіншілік орындағы  тұлға  ретінде  бағалайтын  қазақы  түсінік  аңғарылады  және  сол 
баға-ға  сәйкес  этнос  санасында  қалыптасқан  стереотиптік  образдар  әйел  затына  қатысты 
қолданылатын  кӛп-теген  мақал-мәтелдер  бойына  жағымсыз  коннотация  дарытады.  Дегенмен 
қазақтың  ментальді  әлемінде  «әйел  –  тіршілік  жаңартушысы,  ӛмірге  адам  әкелуші,  жылылық  пен 
мейірімділіктің,  тәрбиенің,  береке-нің  бастауы»  [6,  93  б.]  деп  түсіндірілетін  «әйелдіктің»  басты 
конститутивті  белгілері  (сұлу  қыз,  асыл  ана,  мейірімді  шеше,  жақсы  жар)  «ата»-«ана»,  «әке»-
«шеше»,  «ер-азамат»-«жар»,  макрофреймдік  тар-мақтарды  түзетін  паремиялардың  «әйелдік» 
сыңарына  жағымды  мән  дарытады.  Мысалы,  жазушының:  –  Кӛзге  айтқаннан  кӛңілің  қалмасын, 
Жақып. Кінә сенде. Қызғанғаның қымбат санағаңыннан шығар, әйткенмен айыпты екенің айыпты. 
Қолыңа Зеренді қондырып, сен, қайта, жұлдызың жанған жігіт-сің. Білген жігітке сҧлу әйел – бақ, 
білмегенге  –  белшеден  батпақ:  былғанады  да  жатады. Зеренді кӛріп, сұқтанған екен бір тентек 
ода  тұрған  не  тұр.  Кӛрген  еркектің  қайсысы  қызықпайтын  әйел?  Оған  бола  қара  орманның  құтын 
қашырма.  Сыйла  Зеренді,  кӛңіліне  қайау  салма!  Сен  де,  Зерен,  бұрын-ғыңдай  жүр!  Бәрін  ұмыт! 
Әйелі  кҥліп  тҧрса,  әлем  кҥліп  тҧрғандай  кӛрінеді  еркекке.  Оның  қателігін ӛз қателігіңдей кӛр. 
Кәне, берші қолыңды, ұмыттым деші бәрін!  [Б.Нұржекеұлы Шығармалар жина-ғы: Кӛп томдық. І-
том. «Күнәлі махабат (Әйелдің сыры)» пӛвес, 205 б.]  
«Балама әйелді ӛзім таңдаймын, – деген екен Тӛле жарықтық. – Ӛйткені ердің бақыты – әйел. 
Әйелі  жақсы болмай, ер оңбайды. Ердің бақытын кетіретін де әйел, ерге бақыт әперетін де 
әйел.  Сондықтан  асықпай,  келінді  ел  арасынан  ӛзім  іздеймін»,  –  депті  [Б.Нұржекеұлы 
Шығармалар жинағы: Кӛп томдық. 4-том. «Ерлі зайыптылар» роман, 69-б]. 
–  Әй,  сен  қыздың  да  әке-шешең:  «Қызым  қаладан  білімді  боп  келеді,  тәрбие  алып  келеді»,  – 
деп  мәз  жүр-ау.  Сенің  бүйтіп  жігіт  құшақтағанға  қарық  боп  жүргеніңді  қайдан  білсін.  «Әйел 
жолы – жіңішке» деді. Ей, естіп тұрмысың, ей? Қыз жолы – қылдырықтай. Қыз деген атыңды 
ӛзің сыйла-масаң, – андағы  қасыңдағы қайдан сыйлайды? Сыйлар, атаңның басы [Б.Нұржекеұлы 
Шығармалар жинағы: Кӛп томдық. 4-том. «Ерлі зайыптылар» роман, 104 б.]. 
Мәселен,  қандай  жағдайда  да  қазақ  әйелі  күйеуіне  қол  жұмсамауға  тиіс.  «Ерін  сыйлаған 
есікте  қалмайды»,  –  дейді.  Меніңше  ӛте  жақсы  әдет  [Б.Нұржекеұлы  Шығармалар  жинағы:  Кӛп 
томдық. 4-том. «Ерлі зайыптылар» роман, 189 б.]. 
Еркектің  ісіне  еркек  те  араласпайтын  жер  бар,  қай  кезде  қайсысы  қажет  екенін  ақыл  ғана 
ӛлшейді.  Тек:  «Әйелдің  шашы  ҧзын,  ақылы  қысқа»,  –  дейтін  ескі  кемсітуге  әйел  баласы  ӛз 
қарсылы-ғын  ақылмен  жасап,  олай  емесін  ақылмен  дәлелдеуге  тиіс  [Б.Нұржекеұлы  Шығармалар 
жинағы: Кӛп томдық. 4-том. «Ерлі зайыптылар» роман, 190 б.] 
Б.Нұржекеұлы  шығармаларында  мақал-мәтелдер  ұтымды  қолданыс  тапқан  «әйел» 
концептісінің кӛрінісін тізіп айтар болсақ: «Қатын алсаң отын ал, бір құшағын артық ал», «Еркек 
күнәсын далаға тастап кетеді, әйел күнәсын үйге алып кетеді», «Бақпасаң мал кетеді; қарамасаң, 
қатын  кетеді»,  «Қатын  деген  киізге  ұқсас  кіршең  келеді,  ауық-ауық  қағып  алмаса,  шаң  басып 
кетеді»,  «Білген  жігітке  сұлу  әйел  –  бақ,  білмегенге  –  белшеден  батпақ:  былғанады  да  жатады», 
«Ердің  бақыты  –  әйел»,  «Әйелі  жақсы  болмай,  ер  оңбайды»,  «Ердің  бақытын  кетіретін  де  әйел, 
ерге бақыт әперетін де әйел» т.б. мақал-мәтелдер аңғартады. Автор әйелдің мінез-қүлқын, сыртқы 
түр-тұлғасын,  таным-түсінігін  танытуда  мақал-мәтелдерді  орынды  қолдана  білген.  Әйелдің 
ақылдылығын, тапқырлығын кӛрсетуде қазақтың не бір керемет даналық сӛздері қолданылған.    
Жазушы  шығармаларында  кӛрініс  тапқан  мақал-мәтелдерді  «ақыл»  концептісі  бойынша 
жүйелеу-ге  болады.  Мәселен,  жазушы  туындыларындағы  «Бір  қатынның  қырсығы  қырық 
нарға  жҥк»,  «Ердің  жақсысы  елімен  ойласады,  әйелдің  жақсысы  ерімен  ойласады», 
«Жаманның  қасында  жатқанша,  жақсының  аяғында  жат»,  «қатыны  қазанның  басында, 
байы  қонақтардың  қасын-да»  деген  мақал-мәтелдер  әйел  ақылдылығын  нақтылай  түседі. 
Шығармада  бұл  мақал-мәтелдер  бірде  автор  баяндауында,  бірде  шығарма  кейіпкерлерінің  әйел 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
52 
 
адамды бағалауынан, бірде кейіпкердің ӛз аузынан шыққан сӛздері арқылы беріледі: 
Біз  не  кӛрсетуші  ек,  біздікі  әншейін  «кӛппен  кӛрген  –  ҧлы  той»  деп  ақырын  күту. 
[Б.Нұржекеұлы Шығармалар жинағы: Кӛп томдық. І-том. « Күтумен кешкен ғұмыр» роман, 94 б.]  
Жаңылдан: «Нұржан ӛзі қандай жігіт?» – деп сұрадым.  
–  Жаман  десем,  жігітке  жала;  жақсы  дейін  десем,  жұмбақ-жұмбақ  істері  бар,  ішіне  ит  ӛліп 
жатпасына  кӛзің  жете  ме?  Қалай  дегенмен,  ол  бойдақ,  сен  әйел,  оныкі  әншейін  әуестік  шығар. 
Бой-дақ  жігіт  –  бҧйдасыз  бҧқа  ғой,  –  деп  тұжырып  айтпай,  тайсақтап  сӛйледі  [Б.Нұржекеұлы 
Шығар-малар жинағы: Кӛп томдық. І-том. «Күнәлі махабат (Әйелдің сыры )» пӛвес, 206 б.]. 
– Ондайлар бірен-саран ғой, апа, – деп, Жұмабек қаланың прапесірін ақтағандай болды.  
– Бар бәле сол бірен – сараннан белең алады, балам. Күндердің күнінде сол бірен-сарандарың 
қай-мақ  боп  қалқып  бетке  шыға  келеді.  «Ескермеген  ауру  жаман»  дегенді  бұрынғылар  бекер 
айтпаған  [Б.Нұржекеұлы  Шығармалар  жинағы:  Кӛп  томдық.  І-том.  «  Күтумен  кешкен  ғұмыр» 
роман, 171 б.]. 
Жеңешем он бір баланың анасы, ең кенжесі біздің Салтанатпен жасты... Апам жеңешемді кел-
ген күннен-ақ жақсы кӛрді, тӛрт немересін кӛріп барып қайтыс болды ғой: «Етегі берекелі келін 
–  елдің  еркесі!»,  –  риза  болып  отыратын  [Б.Нұржекеұлы  Шығармалар  жинағы:  Кӛп  томдық.  4-
том. «Ерлі зайыптылар» роман, 32 б.]. 
Ӛйткені біз: «Ҧл баладан аулақ жҥрген қыз ақылды, ҧл баланың бетін қайтарып тастаған 
қыз әдепті», – дейтін Бағира апайлардың  тәрбиесінде ӛстік [Б.Нұржекеұлы Шығармалар жинағы: 
Кӛп томдық. 4-том. «Ерлі зайыптылар» роман, 43 б.]. 
-
 
Халық  бекер  айтпайды:  «Қызға  қырық  ҥйден  тыю,  қала  берді  қара  кҥңнен  тыю»,  – 
деген... Әйелді қорлайтын да еркек бар, қорғайтын да еркек бар... 
– Е, кім жерін кем кӛрген, ода не тұр? Еркек ел қорғайды, бұрынғыдан қалған сӛз бар: «Еркек 
тоқты  –  қҧрбандық»,  –  дейді  Б.Нұржекеұлы  Шығармалар  жинағы:  Кӛп  томдық.  4-том.  «Ерлі 
зайып-тылар» роман, 69 б.]. 
– «Жылқы  кісінескенше, кісі  сӛйлескенше» деген, сӛз бастаудың амалы да, – деп, апам ӛзі 
кӛр-меген жігіттерді жақтап сӛйлейді. – Қабағын шытып бетіне түксиіп қараған соң, жігіт те саса-
тын  шығар.  Адам  деп  сӛз  айтқанға  адамша  жауап  беру  керек.  [Б.Нұржекеұлы  Шығармалар 
жинағы: Кӛп томдық. 4-том. «Ерлі зайыптылар» роман, 44 б.]. 
Бұл  мәнмәтіндердегі  орынды  қолданылған    мақал  мәтелдер  нағыз  қазақи  ұшқыр  ойлы,  «от 
тілді, орақ ауызды» қазақ әйелдерінің бар екендігін кӛрсетеді. 
Жоғарыдағы  мәнмәтіндерде  келтірілген  мақал-мәтелдерден  бӛлек  қазақ  танымындағы  «әйел» 
ұғы-мына  қатысты  мақал-мәтелдер  де  кӛптеп  кездеседі.  Бұл  жерде  айтпағымыз  –  қазақ 
қоғамындағы әйел-дердің орны.  
«Ел қҧлағы елу», ертең қайда екенін естиді, оның да артында іздеп келетін елі бар. «Боларым 
болды, бойауым сіңді», – дейтін болсын таң атқанша [Б.Нұржекеұлы Шығармалар жинағы: Кӛп 
томдық. І-том. «Күтумен кешкен ғұмыр» роман, 111 б.]. 
«Ердің  жақсысы  елімен  ойласады,  әйелдің  жақсысы  ерімен  ойласады»,  –  дейді  ғой 
халқымыз, мен сол еріммен ойласуды ақыл санаймын [Б.Нұржекеұлы  Шығармалар жинағы:  Кӛп 
томдық. 4-том. «Ерлі зайыптылар» роман, 116 б.]. 
Әр халықтың ӛзіне тән әдет-ғұрпы, дәстүрі бар, қызым. Қазақтың ежелгі әдеті бойынша,  ер  – 
тҥздікі, әйел – ҥйдікі. Мен ӛз басым оған келісем. Ескінің бәрін естен шығарып тастау – әділетсіз-
дік [Б.Нұржекеұлы Шығармалар жинағы: Кӛп томдық. 4-том. «Ерлі зайыптылар» роман, 201 б.]. 
«Бір  қатынның  қырсығы  қырық  нарға  жҥк»  деген,  қарап  жүрмей,  қырсығым  сізге  тиіп 
кетпе-сін,  –  деп  сақтық  білдірді  [Б.Нұржекеұлы  Шығармалар  жинағы:  Кӛп  томдық.  4-том.  «Ерлі 
зайыпты-лар» роман, 285 б.]. 
Қазақтың  ӛз  мәдениеті  бар:  «қатыны  қазанның  басында,  байы  қонақтардың  қасында» 
болады. Бар, маған кӛмегіңнің қажеті жоқ! [Б.Нұржекеұлы Шығармалар жинағы: Кӛп томдық. 4-
том. «Ерлі зайыптылар» роман, 307 б.]. 
Жалпы қазақ қоғамындағы «әке»-«шеше», «ана»-«ата», «қыз»-«жігіт», «келін»-«күйеу», «келін-
шек»-«ер  азамат»,  «қатын»-«бай»  т.б.  әлеуметтік-статустық  рӛлдердің  ӛзара  байланысын 
бейнелейтін  мұндай  мақал-мәтелдер  –  сол  орта,  сол  қоғам  жемісі.  Бұл  мәнмәтіндерден  қазақ 
қоғамының,  онда  ӛмір  сүруші  қазақ  әйелінің  ақиқат  дүниені  қабылдаудағы  таным-түсінігін 
кӛреміз.  
Жоғарыда біз тек «әке»-«шеше», «ана»-«ата», «қыз»-«жігіт», «келін»-«күйеу», «келіншек»-«ер 
аза-мат»,  «қатын»-«бай»  әлеуметтік  рӛлдерге  қатысты  мақал-мәтелдерді  қарастырдық.  Бұлардан 
бӛлек шығармада «Қыз мұраты – кету», «Қыздың кӛркі киімде»,  
«Келіннің  бетін  кім  ашса,  сол  ыстық»,  «Ұрының  сӛзі  шым-шытырық,  қарының  сӛзі  тым-
тырақай»  т.б.  мақал-мәтелдер  кӛптеп  кездеседі.  Бұл  мақал-мәтелдерді  оқи  отырып  кейбірінің 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
53 
 
құрылымының ӛзге-ріске түскенін байқамыз. «Бұлайша құрылымын шығармада түрлендіріп қолдану 
заңды  құбылыс,  бұдан  мақал-мәтелдің  беретін  мағынасына  нұқсан  келмейді.  Мұны  стилистикада 
нормадан уәжді ауытқу деп атайды» [7, 34 б.]. Бұл туралы Ә.Қайдар мақал-мәтелдердің қолданысын: 
узульды  (тұрақты)  қолданыс  және  окказиональды  (ӛзгермелі)  қолданыс  деп  бӛледі  де 
«окказиональды  қолданысқа  перемиологияда  мақал-мәтелдердің  әдеби  тілде  қалыптасқан  дәстүрлі 
нормасынан  әр  түрлі  себептерге  байланысты  ауытқып  қолдануын  жатқызады.  Бұл  қолданыстың 
узульды қолданыстан бір ерекшелігі ауытқу шеңбері тұлға жағынан ӛте кең, әрі сан алуан бола тұрса 
да, мақал-мәтелдердің мағына-мазмүнына бәлендей нұқсан келтірмейді. Окказиональды қолданысты 
паремиологияда «авторлық қолданыс» деп атаудың бір себебі – ол автор еркімен байланысты», – деп 
атап кӛрсетеді [2, 112 б.].  
Бұл  тарауды  қорытындылай  келе  зерттеуші  С.Ғ.Қанапинаның  сӛзімен  айтқанда,  «мақал-
мәтелдердің  семантикасына  жасалынатын  талдау  дүниенің  тілдік  бейнесіндегі  ұлттық  сипатты 
ашуға  мүмкіндік  береді.  Әрине,  мақал-мәтелдегі  дүние  бейнесінде  адамды  бағалау  мен  сипаттау 
құбылыстары  образды-экспрессивтік  және  субъективтік  бағалау  формалары  арқылы  іске 
асырылатыны белгілі. Сондықтан да дүниенің тілдік бейнесін сомдауда мақал-мәтелдің атқаратын 
рӛлі ерекше»[8, 24 б.]. Демек, «әйел» концептісі әйелдерге қатысты әр кезеңде қалыптасқан ұғым-
түсініктер, тіліміздегі мақал-мәтелдер арқылы да танылады.  
 
 
1.
 
Қасенов Е.С. І.Жансүгіров поэзиясындағы фитонимдердің ақпараттылығы // Хабаршы. Абай 
атындағы ҚазҰПУ. Филология сериясы. – 2011. – №4 (38). – 8-10 б. 
2.
 
Қайдар  Ә.  Халық  даналығы  (қазақ  мақал-мәтелдерінің  түсіндрме  сӛздігі  және  зерттеу).  – 
Алматы: «Толғанай Т», 2004.  
3.
 
Бекішева  Р.Е.  Қазақ  мақал-мәтелдеріндегі  концептілердің  танымдық  қызметі  //  Қостанай 
мемлекеттік педагогикалық институтының жаршысы. 2008. – №2. 
4.
 
Смайылов  А.  Тұрақты  тіркестердегі  әйел  лексемасының  концептілік  ӛрісі  //  ҚазҰУ 
хабаршысы. Филоло-гия сериясы, 2007. – №4. 
5.
 
Смағұлова  Г.  Мәтін  кеңістігіндегі  ұлттық  концептілердің  ӛрісі  //  ҚазҰУ  хабаршысы. 
Филология серия-сы, №6 (78). 2004. 
6.
 
Смайлов А. Әйел лексемасының ұлттық кӛрінісі. // Қаз ҰУ хабаршасы. Филология сериясы. 
№8 (80). – Алматы, 2004. – Б. 93. 
7.
 
Балақаев М. Қазақ тілінің мәдениеті. – Алматы, 1971. 
 
 
Резюме 
В  данной  статье  рассматриваются  познавательное  проявление  концепта  «әйел»  в  произведений 
Б.Нуржекеева. 
 
 
Summary 
In  this  article  the  cognition  of  manifestation  aspect  «әйел»\«women»  was  considered  in 
B.Nurzhekeeva.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
54 
 
ГРАММАТИЧЕСКИЙ И СЕМАНТИКО-СТИЛИСТИЧЕСКИЙ АНАЛИЗ ГЛАГОЛЬНЫХ 
(ПРЕДИКАТИВНЫХ) ФРАЗЕОЛОГИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ В ЯЗЫКЕ НАСИМИ 
 
Т.М. Аскерова – докторант Института языкознания Национальной Академии Наук Азербайджана 
 
Большинство  глагольно-фразеологических  единиц  использованных  в  языке  Насими  по  своей 
структуре соответствуют сложным глаголам. 
Следует  отметить,  что  в  азербайджанском  языкознании,  к  числу  устойчивых  словосочетаний 
включаются  ряд  сложных  слов.  Некоторые  ученые,  отмечая  идиоматический  характер  сложных 
слов метафорического типа, глагольные словосочетания считают устойчивыми словосочетаниями 
(1, 116). Последние научные исследования подтверждают эту мысль. В связи с этим Г.С. Кязымов 
пишет:  «Глаголы  –  древние  части  речи,  употребляя  их  в  прямом  смысле,  большинство  их, 
соединившись с другими (именами) приобретают переносный смысл (иносказательное значение) и 
образуют  фразе-ологические  единицы».  Подобны  глаголы  фразеологических  единиц,  можно 
считать сложными глаго-лами (2, 218-219). В языке Насими много глагольных фразеологических 
единиц, которые соответ-ствуют сложным глагольным единицам по структуре, образовавшихся в 
результате соединения имен с глаголами. Подобного типа глагольные фразеологические единицы, 
как сложные глаголы, соеди-нившись по своему значению и грамматически, имеют единый смысл 
и  формируются  как  глагольные  фразеологические  единицы  богатого  значения  с  семантической 
точки зрения (3-175). В статье анали-зируются глагольные фразеологические единицы, которые в 
языке Насими состоят из имен суще-ствительных в различных падежах: 
1.1.  Глагольные  фразеологические  единицы,  именную  часть  которых  составляют 
существительные  в  именительном  падеже,  и  их  семантико-стилистические  особенности:  ad 
eylәmәk  (прославиться),  baş  çıxarmaq  (покрыться  болячками),  qanad  tökmәk  (бояться),  mәrcan 
sancmaq  (плакать),  mәrifәt  satmaq  (проявить  воспитанность),  can  vermәk  (умирать),  qanad  tökmәk 
(бояться),  güzar  etmәk  (идти,  прихо-дить),  könüllәr  yağlamaq  (успокаивать  душу),  könül  vermәk 
(влюбиться),  әtәk  silkinmәk  (отвязаться),  baş  olmaq  (получить  ранение),  aşiq  olmaq  (влюбиться), 
dürdanә  axıtmaq  (проливать  слезы),  yaş  axıtmaq  (плакать),  dal  olmaq  (согнуться),  peyman  tutmaq 
(держать  слово),  ağular  içmәk  (страдатъ  от  люб-ви),  qüssәlәr  eylәmәk  (горевать),  xәndan  etmәk 
(обрадоватъ), giryan eylәmәk (заставить всплакнуть), baş götürmәk (уйти безвозвратно), kül qılmaq 
(убиватъ), daş olmaq (умереть, в переносном смысле), mәhrәm olmaq (сблизиться), yәğma eylәmәk 
(разрушить) и т.п.  
1.2.  Глагольные  фразеологические  единицы,  именную  часть  которых  составляют 
существительные  в  дательном  падеже,  и  их  семантико-стилистические  особенности:  alә  düşmәk 
(попасть  в  беду),  zәvalә  düşmәk  (пострадать),  sualә  düşmәk  (вызывать  сомнения),  xәyalә  düşmәk 
(влюбиться), hala düşmәk (попасть в трудное положение), göylәrә çıxmaq (усилиться, умножиться 
до небес), әlә girmәz (недос-тупный), başına qaxmaq (упрекать), murada irmәk (достичь желаемого), 
zәfәrana döndәrmәk (пожел-теть), çöpә saymamaq (ни в грош не ставить), ojağa atmaq (сжечь), pıça-
pıça düşmәk (перешепты-ваться), saçına dolaşmaq (любитьтся), heçә saymaq (ни во что не ставить), 
ayağına  düşmәk  (умо-лять),  iqrarinә  durmaq  (терпеть),  şәrhinә  gәlmәz  (неописуемый),  heçә  dәymәz 
(не стоющий), başına gillәmәk (вносить), ortaya qoymaq (не пожалеть ничего), qovğaya salmaq (обречь 
на гонения), qeylü-qala  salmaq (обречь на  споры), dara salmaq (обречь  на  трудности), taxtә  çıxmaq 
(взойти  на  трон,  в поэти-ческом смысле), сuşә  gәlmәk (прийти в экстаз), xurişә  gәlmәk (прийти в 
эктсаз),  alәmә  çaxmaq  (рас-трезвонить  на  весь  свет),  daşra  buraxmaq  (осрамить),  сәzayә  düşmәk 
(быть наказанным), bazara düşmәk (оскандалиться) и т.п. 
1.3.  Глагольные  фразеологические  единицы,  именную  часть  которых  составляют 
существительные  в  винительном  падеже,  и  их  семантико-стилистические  особенности:  сahanı 
tutmaq  (распростра-ниться),  әtәgin  itirmәk  (конца-краю  не  видать),  ipini  taxmaq  (захомутать), 
dürdanәni  axıtmaq  (пла-кать),  qәdrini  bilmәk  (знать  цену),  yüzin  döndәrmәk  (обидеться),  könlünü 
yandırmaq (зажечь сердце), (sözün) dadın vermәk (дать вкус слову), yömür şәhrini yıxmaq (разрушить 
жизнь),  әhdini  sındırmaq  (нарушить  обещание),  çiçәgi  açılmaq  (радоватъя),  içi  yanmaq  (страдать), 
qanı  qaynama  (закипела  кровь),  qanın  tökmәk  (пролить  кровь),  ayağın  basmaq  (навредить),  nәfsini 
öldürmәk (убить желание), nәfsini qurtarmaq (сберечь желание), nәfsi oda atmaq (отказать от своих 
желаний), әqlini itirmәk (потерять голову) и т.д. 
1.4.  Глагольные  фразеологические  единицы,  именную  часть  которых  составляют 
существительные  в  предложном  падеже,  и  их  семантико-стилистические  особенности:  içindәn 
tütünü çıxmaq (гореть с дымом), qamudan keçmәk (отказаться от всего), әlindәn qapmaq (оторвать с 
рук,), hiсrindәn usanmaq (устать от тоски), aradan çıxmaq (уйти тайком), özündәn bixәbәr olmaq (не 
соображать),  gözündәn  iraq  olmaq  (с  глаз  долой),  dünyadan  getmәk  (умереть),  suçundan  keçmәk 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
55 
 
(простить) и т.д. 
1.5.  Многокомпонентные  глагольные  фразеологические  единицы  и  их  семантико-
стилистические особенности.  
В  языке  Насими  глагольные  фразеологические  единицы  привлекают  внимание  по  своему 
построе-нию.  Итак,  поэт  в  целях  усиления  своих  поэтических  средств,  для  внесения  ясности  в 
глагольные  фразеологические  единицы  включают  разъясняющие  слова,  что,  в  конечном  счете, 
становится разъ-ясняющим членом глагольной фраземы: canını tәrk etmәk – умереть, içindәn tütünü 
çıxmaq  –  сгореть  дотла,  su  olub  axmaq  –  течь,  превратившись  в  воду.  Подобные  глагольные 
фраземы состоят как минимум из трех компонентов: dudi göylәrә çıxmaq- дым коромыслом, tüstüsü 
göylәrә  çıxmaq  –  сгорел  дотла,  yarın  әtәgin  itirmәk  –  расстаться  с  любимой,  boynuna  fәrağın  ipini 
taxmaq – надеть на шею веревку разлуки, tozlu jahana әtәk silkinmәk – стать грязной тряпкой мира, 
yuсa yerdәn dәm urmaq – говорить о высоких материях, dilini әnsәsindәn çәkmәk – наказать, başına 
xumarı  çıxmaq  –  опьянеть,  qәlbini  oсağa  atmaq  –  бросить  сердце  в  огонь,  nәfsin  çәrisin  basmaq  – 
уничтожить желание, nәfsin oda atmaq – сжечь желание, әсәl yeli әsmәk - подул ветер смерти, eşq 
odilә  aşın  bişirmәk  –  отдаться  целиком  во  власть  любви,  taqәti  taq  olmaq  –  расстроиться,  basaratı 
bağlı  olmaq  –  лишиться  удачи,  doğruya  zaval  olmamaq  –  истина  восторжествует,  сiyәri  tutuşub 
yanmaq  –  сердце  сгорело  ярким  пламенем  и  т.д.  Часть  фразем  в  языке  Насими  образуется  путем 
присоединения  вспомогательных  гла-голов  qılmaq,  eylәmәk,  etmәk,  olmaq  (сделать,  делать, 
творить, быть) к различным частям речи (в основном к существительным). При этом  глагольные 
фразеологические единицы в большинстве сво-ем зависят от первого компонента словосочетания: 
1.6.  Глагольные  фразеологические  единицы,  образованные  с  участием  вспомогательного 
глагола qılmaq (делать) и их семантико-стилевые особенности (4, 174). 
а) Глагольные фраземы, первый компонент, которых составляют существительные:  kül qılmaq 
– сжечь дотла, sayru qılmaq – обречь на болезнь, fәda qılmaq – пожертвовать собой и т.п. 
б) Глагольные фраземы, образуемые соединением вспомогательного глагола и qılmaq (делатъ) 
прилагательными: baha qılmaq – удорожать, yaralı qılmaq – ранить и т.п. 
Все  сложные  глаголы,  образованные  с  помощью  глагола  qılmaq  (сделать)  в  современном 
азербайд-жанском  языке  употребляются  со  словами  etmәk,  olmaq  (сделать,  быть):  baha  qılmaq 
(baha etmәk) –удорожать, yaralı qәlmaq (yaralı olmaq) – быть раненым и т.п. 
Глагольные фразеологические единицы, образуемые с помощью глагола eylәmәk (сделать). 
с)  Глагольные  фраземы,  первый  компонент,  которых  составляют  существительные:  sәfәr 
eylәmәk  (выйти  в  путешествие),  qan  eylәmәk  (пролить  кровь),  heyran  etmәk  (удивить),  dәrman 
eylәmәk  (выле-чить),  lütf  eylәmәk  –  простить,  şikayәt  eylәmәk  (пожаловаться,  высказать  обиду)  и 
т.п. 
В ряд глагольных фразеологических единицах, образованных с помощью глагола eylәmәk (сде-
лать)  первую  частъ  словосочетания  составляют  слова,  выражающие  качество,  т.е,  особенности, 
при-лагательные:  әyan  eylәmәk  (объявлять),  pünhan  eylәmәk  (утаить),  asan  eylәmәk  (облегчить),  faş 
eylәmәk (распространять), mәst eylәmәk (опьянеть), bәyan eylәmәk (изложить) и т.п. Такие обороты 
әyan  eylәmәk,  pünhan  eylәmәk,  bәyan  eylәmәk,  глагольные  фразеологические  единицы,  сегодня 
требуют  дополнительного  объяснения,  ибо  их  значение  знакомо  современному  читателю:  они 
имеют  одинако-вое  значение  как  в  языке  Насими,  так  и  в  народном  Азербайджанском  языке 
поныне.  Эти  фраземы  со-хранились  и  в  языке  поэтов,  творивших  после  Насими.  Глагольные 
фразеологические  единицы,  обра-зуемые  с  помощью  вспомогательного  глагола  olmaq  (быть): 
divanә  olmaq  (сойти  с  ума  от  любви),  dәrman  olmaq  (излечиться),  yürәgi  qan  olmaq  (сердце 
обливается кровью), su olub axmaq (превратиться в воду), dal olmaq (обессилить, потерять голову), 
tәşnә olmaq (влюбиться, попасть в плен) и т.п. 
В  языке  Насими  указанные  фразеологические  единицы  достигают  поэтической 
эмоциональности  и  содержания,  создают  высокую  эстетическую  образность  и  т.п.  Так,  что  әsir 
olmaq  (плениться)  в  языке  Насими  становится  выражением  большой  любви  поэта.  Qan  olmaq 
(отомстить)  жизненные  наблю-дения  поэта  выражают  в  высоком  эмоциональном  значении.  В 
языке  Насими  идиома  su  olub  axmaq  (утечь,  превратившись  в  воду)  –  становится  выражением 
любви, усталости, психологического сос-тояния поэта. 
В некоторых глагольных фразеологических единицах – первая часть словосочетания состоит из 
прилагательных: pәrişan olmaq (загрустить), kәm olmaq (быть недостаточным), azad olmaq (освобо-
диться) и т.п. 
1.7.  Глагольные  фразеологические  единицы,  образование  с  участием  различных  глаголов,  в 
пере-носных значених.  
В  подобных  случаях  выступающие  второй  частью  фразем  глаголы  имеют  самостоятельное 
значе-ние,  теряют  свою  семантическую  нагрузку,  становятся  вспомогательным  глаголом  и 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
56 
 
основным  сред-ством  образования  глагольных  фразеологических  единиц  различной  семантики. 
Следует  отметить,  что  подобного  типа  глагольные  фразеологические  единицы  используются  и  в 
современном  азербай-джанском  языке.  К  ним  относятся:  vurmaq  (бить),  atmaq  (бросить),  tutmaq 
(поймать),  vermәk  (отдать),  düşmәk  (попасть),  basmaq  (надавить)  и  т.п.,  которые  составляют 
ведущую часть фразем, первым компонентом которых являются имена сушествительные
4
. 
В  научной  литературе  одновременно  отмечается  и  то,  что  они  превращаются  в  сложные 
глаголы
5
. 
В  этом  смысле  в  языке  Насими  активна  роль  глагола  düşmәk  (упасть,  попасть).  Выступая 
второй  частью  фраземы  слово  düşmәk  (упасть,  попасть)  отходят  от  своего  семантического 
значения, осваи-вают семантическое значение как бы первой части фраземы, становятся фактором 
образования ново-го значения.  
В поэзии Насими также активен глагол tutmaq (поймать), в переносном значении уловить использу-
ются и в современном азербайджанском языке, и большинство из них принадлежит перу Насими: hәsәd 
tutmaq (завидовать), söhbәt tutmaq (разговориться), qәnimәt tutmaq (овладеть трофеем), hörmәtini tutmaq 
(уважать), hәsәd tutmaq (завидовать), qәnimәt bilmәk (считать трофеем), söhbәt etmәk (поговорить). 
Группа  глагольных  фразеологических  единиц,  нашедших  свое  место  в  поэзии  Насими, 
образуются  путем  присоединения  к  глогалам,  различных  имен  существительных:  çiçәyi  açılma 
(расцвести  от  радости),  qanı  qaynamaq  (полюбить),  сüşә  gәlmәk  –  вдохновиться,  xuruşa  gәlmәk 
(попасть в экстре-мальное положение) и т.п. 
В языке Насими наблюдаются глагольные фразеологические единицы, которые употребляются, 
основном, в утвердительной форме, или же  в отрицательной форме. 
В аспекте подтверждения: çiçәyi açılmaq (расцвести от радости), daş olmaq (умереть), baş çıxarmaq 
(покрыться ранами), әl vermәk (соответствовать) и т.д. 
Глагольные  фразеологические  единицы,  используемые  в  аспекте  отрицания:  Фраземы  этой 
группы  используются  в  отрицательном  аспекте:  bel  bağlamamaq  (не  доверять),  әlә  girmәz 
(невозможный),  xәyal irәmәz (немыслимый), al irәmәz (бесстыжий) и т.п. Конечно, фраземы  xәyal 
irәmәz (немыслимый), al irәmәz (бесстыжий) используются в переносном смысле (как поэтические 
выражения) и показывают высокую степень качества. В современном азербайджанском языке эти 
фраземы используются в зна-чении недосягаемое, несравненное.  
Исследования показывают, что великий поет подобные глагольные фразеологические единицы 
с богатыми семантическими значениями черпал из народного языка и таким образом, обогащал и 
свой поэтический стиль, и азербайджанский литературный язык XIV века в общем.  
 
1.
 
Adilov M. Azәrbayсan dilindә mürәkkәb sözlәr // ADU-nun Elmi Әsәrlәri. – Bakı, 1957, 
2.
 
Müasir Azәrbaycan dili. II s. – Bakı: Elm, 1980. 
3.
 
Kazımov Q.Ş. Müasir Azәrbaycan dili. Morfologiya. – Bakı: Elm-Tәhsil, 2010. 
4.
 
Yenә orada, – s. 174. 
 

жүктеу/скачать 1,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: