Т. В. Шевякова Редакциялық алқа мҥшелері

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
47 
 
ол  ғылымның  қандай  ірі  тараулары  бар  екені,  оларды  лингвистиканың  қандай  түрлері,  яғни 
тараулары  қарастыратыны  жӛнінде  түсінік  береді.  Лингвистиканың  ондай  жеке  пәндері  мен 
салалары  мына  сияқты  болып  келе-ді:  (қазақ,  орыс  немесе  ағылшын  тілі)  тарихы,  (қазақ,  орыс 
немесе ағылшын тілі) диалектологиясы; қазақ әдеби тілі, қазақ тілі фонетикасы, лексикалогиясы, 
қазіргі  қазақ  тілі  (морфология  және  синтак-сис),  қазақ  және  орыс  (басқа  бір  тілдер)  тілдерінің 
салыстырмалы  грамматикасы,  тюркология,  славя-новедение,  германистика,  романистика  т.б. 
Жалпы  тіл білімінің проблемалық мәселелері:лингвистика  білімдерінің  тарихы,  лингвистикадағы 
структурализм  және  оның  тармақтары,  ауцдарма  теориясы,  дүние  жүзі  тілдері  классификациясы 
т.б.  Шығыс  тілдеріндегі  кірмелерді  мәдениеттану  тұрғысынан  талдай  отырып,  авторлар  осы 
тілдерде  сӛйлейтін  этностардың  тарихын  үш  кезеңге  бӛліп  кӛрсетеді:  Бірінші  кезең  –  отарлыққа 
дейінгі  кезең.  Бұл  кезеңде  тӛрт  мәдени  аймақ  –  мұсылман,  үндіс,  будда  және  конфуциялық 
аймақтар  қалыптасқан  кезде,  кірме  үшін  қайнар-тілдер  аймақтағы  орныққан  дін-дерге  қызмет 
ететін  тілдер  (араб  және  парсы  тілдері,  сонскрит,  поливеньян)  болып  табылады.  Екінші  кезең  – 
отаршылдық басқыншылық кезеңінде шығыс мемлекеттері Еуропа мәдениетінің қатты ықпа-лына 
ұшырады. Лингвистикалық тұрғыдан бұл бұрынғы лексикалық кірмелердің қайнар кӛздерінен бас 
тартудан және шығыс елдерінің тілдерінде батыс еуропалық тілдердің кӛп сӛздерде пайда болуы-
нан кӛрінеді. Үшінші кезең – отаршылдықтан кейінгі кезеңде шығыс тілдерінен сӛздер қабылдау 
үрдісі  екі  қарама-қарсы  тенденцияның  ықпалына  ұшырайды.  Олардың  бірі  шетел  сӛздердің 
ауысуына  кедергі  жасайтын  тілдің  ұлттануы  және  ағылшын-американ  мәдениетіне  бағынудың 
шарасыздығы. 
К.Маркс:  "Шет  тілі  –  ӛмір  күресі  құралы»,-деген  болатын,  аферизмге  айналған  осы  бір  сӛзін 
әрда-йым қайталап айтып отыратын. Жаңағы бірінші кезеңге оралсақ, осы кезде ресейде де білімге 
ғылым-ға, саяси экономикалық тұрғыдан аударма сӛздіктерге қатты  кӛңіл бӛлетін, Леонтьевский 
он  бес  том-дық  «Китайско-маньчжурско-латинско-русский  словарь»,  «Трехязычные-китайско-
европейские», сонымен қатар, «оқу және тіл арлық қарым-қатынас» қолжазбаларын жазды. Бірақ 
бұл  лингвистерге  тіл  үйретуге  қолайлы  болғанымен  баспадан  шықпады,  тек  латын-қытай  сӛздігі 
қалды.  ХVІІІ-ХІХ  ғасыр  сӛздіктердің  ішінен  Леонтьевскийдің  сӛздігіне  үлкен  баға  беріліп,оны 
академик В.М. Алексеев жоғары бағалады. 
Кейіннен 1841-1843 жылдары Шмидт «неміс-тибет-тибет-орыс» сӛздігін құрылымы, құрылысы 
жағынан  кӛлемді  сӛздіктерін  шығарды.  В.П.  Васильевтің  ең  кӛлемді,  «буддистік-
терминологиясын»  лексикасын атауға  болады. Бұл  «Махавьютпатти»  деген атпен  танылды.  Ӛзге 
тілдің  сӛзін  сол  қалпын-да,  тұлғасын  ӛзгерте  ала  отырып,термин  қалыптастыру  немесе  беруші 
тілдің ӛзінің түбір тұлғасын сақтай отырып, оған қазақ тіліндегі қосымша жұрнақ жалғау арқылы 
терминдер  қалыптастыру  үрдісі  қазақ  тілінің  терминологиясында  кеңінен  қолданылатын  әдіс 
болып  табылады.  Кейіннен  «қазақша-орысша,  орысша-қазақша  физика  және  астраномия», 
информатика  және  есептеуіш  техника  термино-логиялық  сӛздіктермен  кітап  қоры  кӛбеюде. 
Терминдердің  отыздан  аса  сӛздігі  басылып  шықты.  Қазіргі  кезде  кез-келген  тілдің,  оның  ішінде 
қазақ тілінің де дамуына неміс, француз интернациона-лизмдер құрамындағы латын, грек тілдері 
үлкен  ықпал  етті.  Осы  кезде  шетел  сӛздерінің  тілге  енуі  нәтижесінде,тіл  ӛзінің  ұлттық  кӛрінісін 
жоғалтпайды,  керісінше,  ол  жетіле  түседі.  Шетел  сӛздеріне  деген  мұндай  қатынас  қазақ  тілдегі 
шет тілдік лексиканы зерттеуге серпіліс береді. Қазақ терминоло-гиясында шетел сӛздері ерекше 
рӛл  атқарады.  Кірме  терминдері  ұлттық  терминологияға,  олар,  ӛздері  атау  болып  табылатын 
ұғымдармен және құбылыстармен бірге, дайын тілдік бірліктер ретінде енеді. Басқа тілдерден сӛз 
ену  –  әрбір  дамыған  тілді  және  ғылыми  тілін  сипаттайтын  табиғи  үрдіс.  Қазақ  терминологиясы 
қазіргі таңда жан-жақты қарастырылып, қауырт жиналып терілуде. 
 
1.  Ким  Г.Ф.  История  отечественного  востоноведение  до  середины  ХІХ  века.  –  М.:  Наука 
главная редакция восточной литературы, 1990 – 435 с. 
2. Хасенов А. Тіл білімінің теориялық және практикалық мәселелері Мектеп, 1985. 
3. Қайдаров Ә.Т. Ғылым тілі және әдеби тіл статусы терминдер және олардың аудармалары.  – 
Алматы: Ғылым, 1990 – 21 б. 
4. Виноградов В. История русских лингистических учений. – М.: Наука, 1928 – 283 б. 
 
Резюме 
В этой статье рассматриваются основание национального языка и его место в терминологии в 
системе  речи  значение  исследовании  лингвистики.  Также  на  развитие  казахского  языка  имеет 
огромное влияние иностран-ные языки. 
 
Summary 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
48 
 
This  article  is  considered  of  terminology  in  language  system  research  of  linguistic  also  the  foreign 
languages have a great influence to the development of Kazakh language. 
 
К ВОПРОСУ О СТЕРЕОТИПИЗАЦИИ РЕЧЕВОГО ПОВЕДЕНИЯ МУЖЧИН И ЖЕНЩИН 
 
Т.Ж. Токтарова – доцент, к.ф.н., КазНПУ имени Абая 
 
Объектом исследования современной лингвистики становится человеческий фактор в языке. Те 
или иные вопросы в лингвистике решаются с использованием понятий антропоцентризм, антропо-
центрический  принцип.  Прежде  всего,  следует  отметить  о  появлении  когнитивного  подхода  в 
иссле-дованиях  лингвистов.  Современная  гендерология,  изучающая  проявление  гендерного 
фактора  в  еди-ницах  языка  и  речи,  явилась  логическим  следствием  понимания  того  факта,  что 
различия между полами, в достаточной мере проявляющие себя в разнообразных аспектах жизни 
общества, достаточ-но своеобразно реализуются также в процессе языковой коммуникации. Стоит 
заметить, что в самом начале в качестве объекта исследования гендерной лингвистики выступали 
проблемы  отражения  ген-дера  преимущественно  в  аспекте  анализа  живой  речи  представителей 
разных  полов,  то  на  данном  эта-пе  в  круг  еѐ  интересов  входят  самые  различные  вопросы, 
касающиеся связи языка со всеми видами человеческой деятельности.  
Все  существующие  гендерные  отношения,  на  наш  взгляд,  основываются,  прежде  всего,  на 
суще-ствующих  в  том  или  ином  обществе  гендерных  стереотипах,  имеющие  национально-
культурные аспекты. Гендерные стереотипы мужского и женского поведения имеют диаметрально 
противопо-ложное  значение.  Все  существующие  гендерные  стереотипы  поддерживаются  с 
помощью процесса социализации, будь то воспитание в семье, школе, коллективе, через средства 
массовой информации и т.д. Основным компонентом гендерных стереотипов являются культура, 
традиции, обычаи того или иного народа. 
Гендерные стереотипы – это, прежде всего, социальные нормы поведения мужчин и женщин, 
представления,  закрепленные  в  общественном  сознании.  Гендерные  стереотипы  имеют  место  во 
всех аспектах жизнедеятельности человека: в поведении, привычках, в вербальной и невербальной 
речи.  Прежде  всего,  мужчины  и  женщины  различны  в  анатомо-морфологическом  и 
психологическом  плане  (психофизиологические  реакции,  когнитивные  процессы,  мотивации, 
интересы), что находит есте-ственное выражение в половом разделении труда, социальных ролях, 
закрепляется и освещается культурой /1/.   
Как  отмечает  Стернин  И.А.,  «Воспитание  мужчин  в  обществе  направлено,  прежде  всего,  на 
выра-ботку  определенных  мужских  качеств:  сила,  терпимость,  умение  скрывать  свои  чувства, 
быть спо-койным, не плакать, умение добиваться своего, активно конкурируя с другими, умение 
быть знато-ком внешнего мира. Женщины же в процессе общения требуют от мужчин проявления 
противопо-ложных качеств: женщина хочет, чтобы мужчина был эмоциональным, показывал свои 
чувства,  что-бы  мужчина  был  не  конкурирующим,  а  сотрудничающим,  чтобы  он  больше  был 
обращен  не  к  работе,  а  к  семье.  Все  это  означает,  что  в  сфере  общения  интересы  женщин  и 
мужчин  могут  оказаться  прямо  противоположными,  что  создаст  почву  для  непонимания, 
конфликтов» /2/.  
Исследование  взаимоотношений  языка,  культуры,  сознания  в  лингвокультурологии  повлекло 
за  собой  появлением  нового  направления  лингвокультурной  концептологии.  «Становление 
лингвокон-цептологии  как  научной  дисциплины,  изучающей  определенные  в  языке  культурные 
концепты,  и  межкультурной  коммуникации,  занимающейся  проблемами  общения  языковых 
личностей, принадле-жащих различным культурным социумам, видимо, не случайно совпадает с 
общей  антропоцентриче-ской  переориентацией  парадигмы  гуманитарного  сознания.  Предметные 
области  лингвоконцептоло-гии  и  межкультурной  коммуникации  частично  пересекаются,  так  как 
объектом  их  исследования  явля-ется  этнический  менталитет  как  совокупность  групповых 
поведенческих и когнитивных стереотипов. При этом следует отметить, что первая направлена на 
выявление  лингвоспецифических  характерис-тик  этого  менталитета  через  анализ  его 
семантических  составляющих  –  концептов,  а  вторая  занима-ется  анализом  путей  преодоления 
лингвокультурной специфики и возможного ее непонимания в процессе межъязыкового общения» 
/3/. 
А.В.  Кирилина  рассматривает  гендерные  стереотипы  как  "частный  случай  стереотипа, 
относящий-ся  к  знаниям  о  лицах  разного  пола,  приписывании  им  определенных  признаков. 
Гендерные стереоти-пы фиксируют в языке  представления о мужественности и женственности и 
связанных с ними моде-лях поведения индивидов" /4/. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
49 
 
По  мнению  Дж.Виткин,  стереотипы  в  упрощенной  форме  приписывают,  в  частности  лицам 
какие-либо  свойства  или,  наоборот,  отсутствие  свойств.  Именно  в  связи  с  женским  общением 
отмечают  высокую  степень  стереотипизации.  «Наиболее  часто  используемые  стереотипы  в 
отношении женщин в основном негативного свойства» /5/.  
Традиционно  «женщинам  приписывается  и  сейчас,  а  тем  более  в  предшествующий  период, 
прежде  всего  многословность,  эмоциональность,  склонность  к  преувеличению.  Женщины  чаще 
прибегают  к  эвфемистическим  высказываниям,  склонны  к  уклончивым  ответам.  Женской  речи 
приписывается отсутствие логики» /6/. 
Как известно, "Вопрос о женской логике и ее отличии от «правильной» мужской далеко не нов. 
Следует  отметить,  что  для  большинства  авторов,  которые  затронули  эту  тему,  отправные 
постулаты  были  на  редкость  схожи.  Отождествляемая  с  "матерью-природой",  с  пассивным 
началом, женщина просто не имеет права на интеллект, права на активное познание  истины" /7/. 
Однако,  заметим,  что  психологи  доказали:  женщины  превосходно  выдерживают  тесты  на 
рациональность  мышления  и  что  нет  никаких  данных,  которые  бы  поддерживали  мысль  о 
недостатке  логического  мышления  у  жен-щин  по  сравнению  с  мужчинами.  Исследователи 
подчеркивают, что "роль стереотипов в обществен-ном сознании сильна, они с трудом поддаются 
корректировке. Но очевидно, что в реальных условиях релевантными для восприятия мужской и 
женской речи могут оказаться как наши стереотипные ожидания, так и фактические различия" /8/.  
Суммируя  вышесказанное,  можно  сделать  вывод  о  том,  что  исследование  культурных 
концептов  «Мужчина»,  «Женщина»,  «мужественность»  и  «женственность»  является  одним  из 
наиболее  перс-пективных  направлений  гендерной  лингвистики.  Основной  целью  исследований 
такого характера является определение представленных универсальных и культурно специфичных 
черт маскулинно-сти  и фемининности в разных  языках и культурах. Немаловажную роль  играет 
сопоставительные  исследования,  посвященные  культурным  концептам  «Мужчина»,  «Женщина», 
«мужественность» и «женственность».         
Несомненно,  гендер,  являясь  одним  из  важных  параметров  самоидентификации  личности, 
оказы-вает  воздействие  на  процессы  восприятия  и  переработки  полученной  информации  в 
языковом  созна-нии  индивидов,  что,  конечно,  имеет  влияние  на  вербальное  и  невербальное 
поведение представите-лей разных языков и культур. Трудно не согласиться что, гендер, являясь 
сложным и многоаспект-ным направлением, занимает в Казахстане определенную нишу. Интерес 
представляют  работы,  посвященные  этническому  аспекту  гендера,  исследования  гендерной 
лингвистики  с  точки  зрения  философии,  психологии,  социолингвистики,  культурологии, 
этнографии, этикета и т.д., а также сопо-ставительные исследования.  
Признание важности и уникальности человека повлекло за собой смену приоритетов в науке от 
исследований  массовых  масштабных  явлений  к  отдельным  проявлениям  и  особенным  вариантам, 
свя-занных с широким внедрением антропологического принципа. Таким образом, прослеживается 
тенден-ция  исследования  разнообразия  конкретных  проявлений  человека:  культурных,  расовых, 
гендерных. 
 
1.
 
Сафонова М.В. Гендерные стереотипы и их влияние на поведение человека. // Практикум по 
гендерной психологии. Под редакцией Клециной И.С. – СПб.: Питер, 2003. 
2.
 
Стернин  И.А.,  Быкова  Г.В.  Концепты  и  лакуны  //  Языковое  сознание:  формирование  и 
функционирование. – М., 2000. – С. 55–67.  
3.
 
Семенова Д.В. Гендерный аспект концептуального анализа лексем "мужчина" и "женщина" 
(На мате-риале фразеологии английского, русского и кабардинского языков): Дис. ... канд. филол. 
наук: 10.02.19 Нальчик, 2006 – 181 с. РГБ ОД, 61:06-10/781. 
4.
 
Кирилина А.В. Гендер: лингвистические аспекты. – М.: Институт социологии РАН, 1999. – 
180 с. 
5.
 
Виткин Дж. Мужчина и стресс. – СПб., 1996. 
6.
 
Санников В.З. Русский язык в зеркале языковой игры. 2-е изд., исправленное и дополненное. 
– М.: Языки славянской культуры, 2002. – 547 с. 
7.
 
Скоков К. «Женское мышление в  «мужской культуре». Женщина. Тендер. Культура.  – М.: 
МГЦИ, 1999, – 355-365 с. 
8.
 
Табурова С.К. Эмоциональный уровень мужской и женской языковой личности и средства 
ее выражения (на материале пленарных дебатов Бундестага). Дис ... канд. филол. наук. – М., 1999. 
– 178 с. 
 
Тҥйін 
Зерттеудің  объекті  еркек,  әйел,  ер-азаматтық,  әйелдік  концепттер  болып  табылады.  Гендер 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
50 
 
лингвистикасы-ның және концептологияның қалыптасуының мәселелерi қарастырылады. 
 
Summary 
The  object  of  this  paper  is  stereotyping  of  the  speech  behavior  of  men  and  women.  The  author 
analyzes the impact of stereotypes on the communicative behavior of men and women. 
 
«ӘЙЕЛ» КОНЦЕПТІСІНЕ ҚАТЫСТЫ ПАРЕМИОЛОГИЯЛАРДЫҢ 
ЛИНГВОКОГНИТИВТІК МАЗМҦНЫ 
 
В.Х. Кулмаганбетова – Алматы үздіксіз білім беру университетінің магистр-оқытушысы 
 
«Ұлт тілі этностың шынайы  этникалық болмысының  айнасы  болғандықтан  тілдегі кез келген 
атау мағынасы арқылы берілетін ақпараттарда ұлттың ӛзіндік таным-түсінігі жатады» [1, 8 б.]. Бұл 
ретте  тіліміздегі  «мақал-мәтелдер  халық  даналығының  ұйытқысы  ретінде  тіл  қорының  ең 
байырғы,  әрі  құнарлы  тобын  құрайды.  Сондықтан  да  болар,  халықтың  барша  ӛмір-тіршілігіне 
қатысты құбылыс-тарды түгел ӛз бойына жинап, қалыптастырған, саралап, санамызға сіңірген сан 
алуан мақал-мәтел-дерден кӛп қолданылатын, саналы жанның жадында қолдануға дайын тұратын 
елгезек тіл элементі жоқтың қасы» [2, 106 б.].  
Ӛткен  ӛмірдің  тәжірибесі  мен  ӛнегесін  сӛзбен  ӛріп,  жадында  сақтау  қасиеті  болмаса,  ешбір 
халық-та дәстүр жалғастығы мен мұрагерлік те болмаған болар еді. Осылайша халықтың жадында 
сақталып,  бізге  жеткен  қазына  байлығымызды  толық  меңгеріп,  дұрыс  қолдануға  үйрету  мақал-
мәтелтаным  ғылымының  да  бір  міндеті.  Ата-бабаларымыздың  басып  ӛткен  сан  ғасырлық  даму 
жолы,  тас  мүсіндер  мен  жартастарға  қашалған  сына  жазуы  мен  т.б.  ескерткіштер  этнос  ӛмірінің 
мыңда  бір  елесі  ғана.  Шын  мәнісіндеге  даналығы  мен  дүниетанымы  тек  тілінде,  оның  мақал-
мәтелдерінде  ғана  сақталады.  Әрбір  дәуірде  ӛмірге  қажет  болған  құрал-сайманның,  қару-
жарақтың, киер киім мен ішер тамақтың, тұрмыстық заттар мен салт-санаға, әдет-ғұрып, наным-
сенімге,  ойын-күлкі,  той-томалаққа  т.б.  байла-нысты  ұғымдардың  аты-жӛні,  сыр-сипаты  тек  тіл 
фактілері ретінде, соның күрделі құнарлы бір сала-сы – мақал-мәтелдер арқылы ғана бізге жеткен. 
Әсіресе,  рухани  шығармасы  ауызша  шығып,  ауызша  тараған  халықтарда  осыншама  мол  дүниені 
жадында сақтайтын басқа тәсіл жоқ [3, 86 б.].  
Адамның не белгілі бір ұлттың түсінігіндегі ақиқат дүниені қабылдау тілдік бірліктер арқылы 
жүзеге  асады.  Бұлар  салт-дәстүр,  ұлттық  таным,  ұлттық  мэдениеттің  тілдік  кӛрінісі  әдеби 
шығарма-ларда  метафорлар,  фразеологиялық  бірліктер,  мақал-мәтелдер  арқылы  жиі  беріледі.  Әр 
халықтың ұлттық мәдени ерекшеліктері оның ғасырлар бойы жасалған тілінен кӛрінеді. Кейде сол 
ұлттың  тілін-де  ұлттың  елде  бір  қасиеттерін  ӛзгелерден  оқшау  етіп  бағалайтын,  анықтайтын 
тіркестер  қалыптаса-ды  [4,  193].  Бұл  жӛнінде  зерттеуші  Г.Смағұлова:  «...Тіл  сол  шығарманың 
қаны  және  соғып  түрған  жүрек  жаны  десек,  солардың  ішінде  фразеологизмдер  мен  мақал-
мәтелдер,  нақыл  сӛздер,  сентенция-лық  қолданыстар  және  ауыспалы  мағынадағы  метафоралық 
тіркестер  шығарма  шырайына  ерекше  ӛң  беретін  кӛркемдік  тәсілдер  қатарынан  орын  алады»  [5, 
169],  –  деп  бағалайды.  Осындай  кӛркемдік  тәсілдердің  бірі  –  мақал-мәтелдер.  Мақал-мәтелдерде 
халқымыздың әйелге байланысты ұғым-түсінік-тері, қалыптасқан кӛзқарасы берілген. Сондықтан 
да 
«әйел» 
концептісінің 
танымдық 
сипатын 
ашуда 
қолданылған 
Б.Нұржекеұлы 
шығармаларындағы мақал-мәтелдер әйелге деген қазақы кӛзқарастар мен бағалар жиынтығы деуге 
болады. Б.Нұржекеұлы шығармаларындағы паремиологияларда  «әйел» концептісі «әке»-«шеше», 
«ана»-«ата»,  «қыз»-«жігіт»,  «қалыңдық»-«күйеу  жігіт»,  «келін»-«күйеу»,  «келіншек»  –  «ер 
азамат»,  «қатын»-«бай»  т.б.  әлеуметтік-статустық  рӛлдердің  ӛзара  байланысын  бей-нелейтін 
әлеуметтік-тұрмыстық мазмұнда кӛрініс береді.  
Мәселен:  «Қатын  алсаң  отын  ал,  бір  қҧшағын  артық  ал»,  –  дейді  қазақ.  Үйді  асырау 
еркектің міндеті дегенді аңғартады ол сӛз. Ал ғашықтар үйленген соң, үйдің ішкі жарасымдылығы 
әйелге  байланысты.  Меніңше,  махаббатпен  орнаған  семьяны  құлатпай  сақтау  –  ең  алдымен 
әйелдің мінде-ті.  Үй болған әйелге  ең алдымен үйдің қамын ойлау қажет. Еркектерде кездесетін 
еренсіздік, атүс-тілік – әйелге кешірімсіз, үй ұстаған әйел ол үйді адалдығымен ғана ұстай алады. 

жүктеу/скачать 1,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: