Т. В. Шевякова Редакциялық алқа мҥшелері

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
57 
 
ҚАЗАҚ ЕРТЕГІЛЕРІНДЕ КӚРІНІС ТАПҚАН ҦЛТТЫҚ РЕАЛИЯЛАРДЫҢ 
ТҤРІК ТІЛІНЕ АУДАРЫЛУ ЖОЛДАРЫ 
 
Ә.Манатқызы – магистрант 
 
Ертегі  –  бұл  халықтың  қиялынан,  ой-арманынан  туып,  ойдан  шығарылған  ауызша 
халықтық әңгі-ме. Ерте замандарда біздің ата-бабаларымыз, әйгілі жыршыларымыз ӛздерінің 
ойдан  шығарған  қиял  әңгімелерін,  тарихи  оқиғаларды  ұрпақтан-ұрпаққа  ауызша  мұра  етіп 
қалдырған. Оларға қазақтың халық ертегілері жатады. 
Ертегілер  халықтың  ауыз  әдебиетінен  мол  орын  алады.  Ертегілер  кӛбінесе  ауызша 
айтылатын болғандықтан, оны ерте замандағы кӛркем әңгіме деуге де болады. Ертегілерден 
біздің бабаларымыз-дың тұрмысын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрлерін кӛреміз. 
Қазақ  ертегілері  дүние  жүзінің  кӛптеген  тілдеріне  аударылды.  Қазақ  халық  ертегілерінің 
тамаша  үлгілері  түрік  тіліне  де  аударылып,  түрік  оқырмандарымен  қауышты.  «Ақыл 
алдырмайды», «Ақсақ құла», «Аю мен жылан», «Қонжық пен кӛжек», «Айқасқаның бұзауы», 
«Сандуғаш  пен  қара  қарға»,  «Иттің  сырттаны»,  «Бала  мен  қарлығаш»,  «Қайсысы  үлкен?», 
«Ұры  мен  жолбарыс»,  «Қорыққан  бұрын жұдырықтайды»,  «Ӛгіз,  айғыр,  жолбарыс»,  «Түлкі 
мен  кекілік»,  «Маймылдар  мен  шегіртке-лер»  және  «Обыр  қыз»  сияқты  ертегілерді 
Қазақстанда  бірнеше  жыл  қызмет  атқарған  тіл  маманы  Ашур  Ӛздемир  аударған.  Ол 
оқытушылық қызмет атқара жүріп, тілді үйреніп, кӛп нәрсені етене танып, ертегілерді аудару 
ісіне үлкен дайындықпен келген. 
Ашур Ӛздемир аударған бұл ертегілер 2003 жылы «Gonca» баспасынан «Tilki  ile Keklik» 
деген  атпен  Ыстамбұлда  жарыққа  шықты.  Бұл  жинақта  аталмыш  ертегілер  «Akıllı  İhtiyar», 
«Aksak  Kula»,  «Ayı  ile  Yılan»,  «Ayı  Yavrusu  ile  Tavşan  Yavrusu»,  «Aykaska‘nın  Buzağısı», 
«Bülbül  ile  Kara  Karga»,  «Cins  Köpek»,  «Çocuk  ile  Kırlangıç»,  «Hangisi  Büyük?»,  «Hırsız  ile 
Kaplan», «İlk Yumruğu Korkan Atar», «Öküz, Aygır ve Kaplan», «Tilki ile Keklik», «Maymun ile 
Çekirgeler», «Obur Kız» болып аударылды.  
Фольклорлық  шығармалар,  оның  ішінде  ертегілер  аудармасы  –  аса  шеберлік  пен 
шығармашылық-ты  талап  ететін  іс.  Фольклорды  зерттеу  әлеуметтік,  психологиялық, 
әдебиеттану,  лингвистикалық,  архелогиялық,  этнографиялық,  тарихи,  эстетикалық  тұрғыдан 
қарастырылуы  тиіс.  Оны  кешенді  түрде  зерттеп,  танудың  мәні  зор.  Фольклор  халықтығы 
тарихи идеялық-эстетикалық категория болғандық-тан, белгілі тарихи кезеңдегі бір халықтың 
мүдде-мақсатына негізделеді. Сол халықтың тарихын, этнографиясын, дүниетанымын білу – 
аудармашыға аса қажет. 
Фольклор  –  халықтың  ежелгі  ӛмірінің  шындығы,  рухани  мәдениетінің  құбылысы. 
Аудармада  шынайылығы,  кӛркемділігі,  эстетикалық  сипаты  сақталуы  тиіс.  Фольклор  – 
халықтың бай тілінің кӛзі ғана емес, тарихи дамуының негізі.   
Аудармашының  міндеті  жоғарыда  аталған  қазақ  ертегілерінде  кӛрініс  тапқан  ұлттық 
сипаттағы  реалиялардың  семантикалық  мағынасына  сәйкес  түрік  тіліндегі  сӛздерді, 
түсініктерді табу болады. Әрине, бұл оңай жұмыс емес.  
Аударматанудың  теориялық  және  практикалық  мәселелері  талқыланатын  еңбектерде 
екінші  тілде  мағыналық,  ұғымдық  кӛлемі  жағынан  сәйкес  келмейтін,  сондықтан  аударма 
кезінде қиындық келтіре-тін немесе аударма жасау барысында мағынасын түсіндіруді қажет 
ететін сӛздер тобы болады. Олар-ды аударматану саласында баламасыз лексика деп атайды. 
Баламасыз лексика − халықтың ұлттық-мәдени ерекшеліктерін кӛрсететін атаулар, реалиялар. 
Реалия  дегеніміз  –  ұлттық  топты,  әлеуметтік  ортаның  ерекшелігін  құрайтын  заттар, 
құбылыстар,  салт-дәстүрлер.  Сонымен  қоса  оларды білдіретін  сӛздер мен  сӛз тіркестерін  де 
реалия  деп  атайды.  Реалиялардың  айырмашылық  белгісі  олардың  маз-мұнында,  яғни  затты 
бейнелейтін  белгілі  бір  елмен,  халықпен,  әлеуметтік  ортамен  байланысы  және  белгілі  бір 
уақыт кезеңіне тән болуында. 
Реалия  сӛздер  аударма  жұмыстары  барысында  аудармашыға  ең  бір  ауыр  тиер 
мәселелердің  бірі  болып  табылады.  «Реалия  –  аударманың  ең  қиын,  күрделі  құбылысы, 
аударма теориясының әлі зерт-теліп бітпеген үлкен мәселесінің бірі. Реалия латынның «relis» 
−  «заттық»,  «нақтылық»  ұғымдарына  жақындау.  Аударматануда  реалия  белгілі  заттар  мен 
ұғымдарды білдіреді» [1, 89]. 
Жалпы, аудармадағы реалия сӛздер ұлттық және тарихи колоритті аудару мәселесінің бір 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
58 
 
қыры болып табылады. Реалия сӛздер – басқа тілдерде сәйкес бірлігі жоқ, сол тілдің 
тұрмысында ғана кез-десетін және сол тілге ғана тән ерекше сӛздер мен тіркестердің 
жиынтығы. Әрине, реалияларды ауда-ру үшін шығармада бейнеленген шынайы болмысты 
жете зерттеп, сол халықтың салт-дәстүрін жақсы білу қажет.  
Реалияларды кейде сол күйінде қалдыруға да, кейде сол тілге жақын, баламалы сӛздермен 
алмас-тыруға да болады. Реалиялар ұлттық тілді жаңа ұғымдармен байытады да, кейде басқа 
ұлттың  тӛл  тіліндегі  қолданысқа  енеді.  Шығарманың  ұлттық  сипатын,  түрін  сақтап,  ұлттық 
колоритін  дәл,  шына-йы  бере  білу  аудармашы  таланттылығы  ғана  емес,  дара  суреткерлік 
болмысын байқатады.  
Тілі білімі мен аударматану саласында кӛп еңбек еткен ресейлік ғалым, профессор А.В. 
Федоров ұлттық реалияларды аударудың мынадай тәсілдерін атап кӛрсетеді:  
«Біріншіден, транслитерация немесе транскрипция әдісі (толық не жекелей). Яғни 
реалияны білді-ретін сӛзді не оның түбірін ӛз тіліндегі әріптермен немесе сол сӛзге ӛз тілінен 
жұрнақтар жалғау арқылы жазу. 
Екіншіден, тиісті затты атау үшін тілде бұрыннан бері қолданылып келе жатқан 
элементтер мен морфологиялық қатынастар негізінде жаңа сӛз не күрделі сӛз не сӛз тіркесін 
жасау.  
Үшінші тәсіл – шет тіліндегі реалияға қызметі жағынан тең болмаса да, жақын болып 
келетін сӛз-дерді пайдалану. Басқаша айтқанда, бұл – контекст жағдайында анықталатын, 
кейде шамалас сипат-таумен ғана шектелетін жақындау келетін аударма» [2, 171].  
Іс жүзінде ұлттық реалияның нақтылы контекстегі қызметін жеткізу мәселесінің мәні зор. 
Ұлттық  сипаттағы  реалияны  аудармас  бұрын,  алдымен  реалияның  стилистикалық-
композициялық рӛлін түсі-ну тиімді. Мұның ӛзі сол реалиялармен қатар орналасқан сӛздердің 
қолданылу  мағынасына  қарай  анықталады.  Түпнұсқаның  реалиясы  мен  аударма  тілінің 
реалия  сӛзін  салыстыру  барысында  оның  семантикалық  жақындығын  айқындау  маңызды. 
Аударылатын тіл мен аударма тіліндегі реалияның стилистикалық экпрессиядағы ұқсастығы 
аударманың дұрыс жасалғанын кӛрсетеді. 
Осы ретте  қазақ  ертегілерінде  кездескен  реалия  сӛздердің  аударылуына  тоқталар  болсақ, 
түпнұс-қадағы реалия сӛздер аударма мәтінде транслитерациялау, мағыналық жағынан жақын 
сӛздермен  ауыстыру  тәсілдері  арқылы  кӛрініс  тапқан.  Түпнұсқадағы  реалиялардың 
мәнмәтіндік  мағынасы  аудармада  сәйкес  шықпаған  кездері  де  болады.  Олай  болса,  қазақ 
ертегілеріне  тән  реалия  сӛздерді  түрік  тіліне  аударуда  мейлінше  транслитерациялау  немесе 
жартылай транслитерациялау әдістеріне жүгінген дұрыс деп санаймыз. Қазақ ертегілеріндегі 
ұлттық реалиялардың түрік тіліне аударылуына назар аударып кӛрелік: 
Ағасы тіл қатпай, домбыраны дыңылдатып жата береді». 
Fakat, ağabeyinden ses çıkmamış. Sadece bağlamanın tıngırtısı duyuluyormuş. 
Домбыра  түрік  тіліне  bağlama  деп  аударылған.  Домбыра  мен  bağlama-ның  бір-бірінен 
айырмасы  кӛп.  Екеуі  –  екі  бӛлек  аспаптар.  Қазақ  халқының  екі  шекті  музыкалық  аспабы 
болып  табылатын  дом-быра  аудармада,  қалай  болғанда  да,  баламасыз  лексика  болып 
табылатыны  –  анық  нәрсе.  Домбыра  секілді  ұлттық  саз  аспаптарының  атын  аударуда 
транслитерация тәсілін қолдану тиімді болады. 
Сонда бала алтындай жалтылдаған сары қауынды кӛріп, бӛркін аспанға атады. 
Çocuk, altın gibi parlayan kavunu görünce külahını havaya atarak sevinmiş. 
Бӛрік  –  елтіріден,  аң  терісінен  жиек  жүргізіп  тігілген  дӛңгелек  бас  киім.  Külah  –  кӛбіне 
киізден  жасалып,  бас  жағы  үшкір  ұзынша  келген  ер  адамдардың  бас  киімі.  Бұл  сӛз  түрік 
аудармасында  бӛрік-тің  баламасы  түрінде  қолданылыпты.  Балама  дәл  емес.  Бӛріктің  түрік 
тіліндегі тура баламасы – börk. 
«Иттің  сырттаны»  деген  қазақ  ертегісін  қарастырып  кӛрелік.  Бұл  ертегі  –  ӛзі  үлкен,  ӛзі 
есті,  әрі  иесін  ешкімге  «сатпайтын»  керемет  ақылды  ит  туралы.  Ұзақ  сапар  шеккен 
жолаушыға  иен  далада  бір  үйір  қасқыр  кезігіп,  оны  қоршап  алады.  Жүрегі  мұңға  толып, 
тіршілігінен  күдер  үзген  жолаушының  зарлаған  дауысын  сырттан  ит  естіп,  далаға  жорта 
жӛнеледі. Ол жігіттің ажалына арашашы болып, жанының аман қалуына себепкер болады.  
Қазақ  тілінде  сырттан  сӛзі  «алғыр,  күшті,  қырағы  әрі  сақтығымен  ерекшеленетін  зор  ит, 
қасқыр» деген мағынаны білдіреді. Аудармашы иттің сыртаны дегенді түрік тіліне cins köpek 
деп  тәржімала-ған.  Сins  köpek  сӛз  тіркесі  түрік  тілінде  «асыл  тұқымды  ит»  мағынасында 
қолданылады.  Кӛріп  отыр-ғанымыздай,  сins  köpek  қазақ  тіліндегі  иттің  сырттаны  деген  сӛз 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
59 
 
тіркесінің мағынасын бере алмай-ды. Ӛйткені иттің сырттаны тек асыл тұқымды ит қана емес, 
ол сонымен қатар ӛте алғыр, есті, әрі қасиетті ерекшелігі бар ит болып табылады. 
Сен итке неге «айт» демедің? «Айт!» десең бұл қасқырды тарпа бас салып, дода-додасын 
шығара-тын еді, – деп ӛкінеді. 
Köpeğe neden ―Ayt!‖ demedin. Eğer ―Ayt!‖ deseydin köpek, kurdu parçalardı.‖ demiş. 
Түпнұсқада кӛрініс тапқан айт сӛзі итті айтақтап қосуды білдіреді. Аудармашы бұны түрік 
тіліне тәржімаламай ayt деп қазақ тіліндегі нұсқасында берген. Яғни түпнұсқадағы реалия сӛз 
аударма мәтінде транслитерациялау әдісі бойынша берілген. 
Шал  алтын  іздеп,  иен  далада  қаңғалақтап  келе  жатып,  жапан  түздегі  бір  ақ  отауға  кез 
болады. 
İhtiyar,  altın  bulmak  ümidiyle  uçsuz  bucaksız  bozkırda  dolaşmağa  başlamış.  Gezerken  düzün 
(düzlük, ova) ortasında bir obaya rastlamış. 
Отау – жаңадан тұрмыс құрып, енші алып бӛлінген ұлдың үйі; отау үй. Бұл ертегіде отау 
сӛзі киіз үй мағынасында қолданылған. Түрік тіліндегі аудармасында отау деген сӛз oba деп 
берілген.  Аудар-машы  ӛз  тілінен  балама  іздестіріп,  отау  сӛзін  мағынасы  жағынан  үйлесе 
кететін мейлінше жақын сӛзбен тәржімалаған.  
Келсе, түндігі жабулы, есігі бекітулі. 
Obanın yanına gelince bakmış ki kapısı kilitli, üstü tamamen kapalı. 
Түндік – киіз үйдің шаңырағын жауып тұратын, жаңбыр ӛткізбейтін, күн түсірмейтін тӛрт 
бұрыш-ты шағын киіз.  
Қазақтың дәстүрлі тұрағы кӛшпелі ӛмірге әбден бейімделген киіз үй болып табылады. Киіз 
үй  –  халқымыздың  бүкіл  рухани  және  материалдық  дүниесімен  байланысты  бірден-бір 
әлемдік  дүние.  Қазақ  ӛмірінде  киіз  үйдің  алатын  орны  ерекше.  Бәрін  кезегімен  бастап 
айтатын болсақ, киіз  үй  верти-кальды үш  құрамдас бӛлімнен тұрады. Оның  сүйегі  –  кереге, 
уық, шаңырақ. Жабыны – туырлық, үзік, түндік. 
«Уықтар немесе иілген үшкір ағаштар киіз үйдің күмбезін құрайды, олардың тӛменгі жағы 
кереге-ге  байланады,  ал  жоғарғы  үшкір  жағы  киіз  үйдің  тӛбесі  –  шаңырақтың  жанынан 
жасалған тесіктерге енгізіледі. 
Шаңырақ деп бірнеше доға етіп иіліп, кӛлденең шыбықтармен бекітілген ағаш дӛңгелекті 
айтады.  Ол  киіз  үйдің  жарық  кіретін  және  түтін  шығатын  тесік  қызметін  атқарады.  Ол 
қажетінше ашылып немесе қымталып отыратын киіз түндікпен жабылады. 
Киіз  үйдің  сыртына  жабатын  киіздің  түрлері  әрқалай,  сондықтан  атаулары  да  әртүрлі. 
Керегені жабатын тӛмендегі киіздер туырлық деп аталады, уықтың үстіне жататын киіздер үзік, 
ал  шаңыраққа  жабылатын  тӛртбұрышты  киіз  түндік  деп  аталады.  Жаңбырлы  күні  киіз  үйден 
түтін шығу үшін түндікті бақанмен, яғни сырғауылдан жасалған ұзын сырық ағашқа, оның бір 
бұрышын  іштен  іліп,  желді  қалқа-лап,  ық  жасап  кӛтереді.  Астарына  тоқылған  ши  салынған 
шағын ұзындау киіз есікті жауып тұрады. Үй жылы болу үшін кереге мен туырлықтың арасына 
түрлі-түсті жүнмен тоқылған ши ұстайды» [3]. 
Аудармашы  түндік  деген  реалия  сӛзді  түрік  тіліне  üstü,  яғни  «үсті»  деп  тәржімалаған. 
Сонда  түн-дігі  жабулы  дегені  üstü  tamamen  kapalı,  яғни  «үсті  түгел  жабулы»  деп  берілген. 
Түрік  оқырмандары киіз  үйдің  құрылымын, оның  жабдықтарын толыққанды  білмегендіктен 
бұл жерде киіз үйдің үстіңгі жағының, яғни шаңырақтың түндікпен жабулы тұрғанын түсініп, 
аңғара алмауы мүмкін. Ӛйткені üstü деген сӛз түндіктің лексикалық мағынасын бере алмайды.  
Жалпы  түпнұсқадағы  басқа  тілдерде  сәйкес  бірлігі  жоқ  ұлттық  реалиялар  аударма 
мәтінінде  транс-литерация  тәсілі  арқылы  кӛрініс  тауып,  оларға  кітап  соңында  қысқаша 
түсініктеме сӛздер беріліп отырғанда дұрыс болар еді деген ойдамыз. 
–  «Пәледен  машайық  қашыпты»  деген,  алтын  тауып  беріп  құтылайық,  –  дейді  де,  үйдің 
жабығы-нан бір дорба алтын шығарып береді. 
–  Başımızı  göz  göre  göre  belaya  sokmayalım.  Altın  bulup  verelim  de  kurtulalım,  demişler. 
Hemen çadırın keçesinin altından bir torba altın çıkarmışlar ve ihtiyara vermişler. 
Түпнұсқа  тілінде  ерекшеленіп  берілген  жабық  сӛзі  де  киіз  үйге  қатысты  ұлттық  реалия 
болып  та-былады.  Жабық  –  киіз  үйдің  үзігі  мен  қос  туырлығының  қосылған  жері.  Ал  түрік 
аудармасында жа-бық сӛзі keçe, яғни «киіз» деп берілген. Осы жерде аудармашы бұл сӛздің 
мағынасын  дұрыс  түсінбей,  үстірт  желіп  ӛткен.  Себебі  keçe  деген  сӛз  аудармада  киіз  үйдің 
нақты  қай  жабдығы  туралы  сӛз  болып  отырғанын  дәл  жеткізе  алмайды.  Мәселен,  keçe  сӛзі 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
60 
 
«киіз кілем» деген мағынаны да білдіреді. Осы-ның салдарынан түрік оқырмандары екі ойлы 
болып, бұл сӛздің мағынасын анық түсінбеуі мүмкін. 
Бүркітін құндаққа қондырады, тазысын босағаға байлайды. 
Avda kullandığı kartalını kafesine yerleştirmiş; tazısını da eşiğe bağlamış. 
Құндақ  –  жаңа  ұсталған  бүркіттің  қанаты  сынбау  үшін  арнайы  жасалған  қорап. 
Аудармашы  бұл  сӛзді  түрік  тіліне  kafes  деп  тәржімалаған.  Ал  kafes  түрікше  «тор»  деген 
мағынаны білдіреді. Демек, аударма түпнұсқадағы құндақ сӛзінің мағынасын дәл жеткізбеген. 
Ӛйткені қазақ халқында қыран құс-ты торда ұстап, баулу әдеті жоқ. 
Сонан соң астына ат мінгізіп, үстіне шапан жауып, құрметпен шығарып салады.  
Sonra bir at ve kaftan hediye ederek uğurlamış. 
Шапан – астарына жүн не мақта салып сырып тігілген сырт киім. «Қалай десек те, шапан 
қазақтың  кӛнеден  келе  жатқан  ерекше  қастерлі  әрі  кәделі  сырт  киімінің  бірі.  Әдетте,  оның 
тысы  мен  астарының  ортасына  қойдың  жүнін  салып,  сыртын  шұға,  барқыт  кей  жерлерде 
мақпал  сияқты  әдемі  әрі  мықты  матамен  қаптап,  сырып  тігетін  болған.  Тіпті  тігіншінің 
шеберлігіне  қарай,  шапанның  жағасы  мен  ӛңі-ріне,  жең  ұштарына  әдемі  ою-ӛрнек  салып, 
кестелеген. Бір ерекшелігі, шапанның тігілу мәнері мен оған кесте салынуынан шапанның кең 
байтақ  қазақ  елінің  қай  аймағына  тән  екендігімен  қатар,  оны  киген  адамның  әлеуметтік 
жағдайы,  атқаратын  қызметі  немесе  кәсібі  айқын  аңғарылып  тұрған.  Тағы  бір  ерекшелігі, 
қазақ халқының арасында аса сыйлы қонақтарға шапанды сый-кәде ретінде тарту ету дәстүрі 
болған» [4, 7].  
Қазақ халқында шапан жабу – сый тартып, құрмет кӛрсетуді білдіреді. «Құрметті қонаққа, 
ақынға, батырға, палуанға және сол сияқты елге еңбек сіңірген ардақты, айтулы азаматтарға 
ат  мінгізіп,  шапан  жабу  қазақ  халқының  ертеден  келе  жатқан  аса  лайықты,  жарасымды  ата 
салты.  Яғни  бұл  «батыр»,  «ақын»,  «палуан»  деген  құрметті  атақтардан  кейінгі  берілетін 
құрметтеу, сый-сияпат, мара-пат, мадақ белгісінің айғағы, ең жоғары құрметі ретінде беріледі. 
Ат мінгізу, шапан жабу салты қазір-гі күнде де жарасымды жалғасын тауып келеді. Мысалы, 
Ұлытауға  келгенде  қазақ  елінің  тұңғыш  пре-зиденті  Н.Назарбаевқа,  Торғайда  ақын 
С.Мәуленовке,  Шымкентте  жазушы  Ш.Мұртазаға  ат  мінгізіп,  шапан  жабылуы  ұлттық 
мәдениеттімізідің,  салт-дәстүріміздің  қадір-қасиетін  кӛтере  түскені  сӛзсіз.  Әділін  айтсақ, 
мұндай  құрмет  қазіргі  күнгі  «машина  кілтін  тапсырды»  дегеннен  әлдеқайда  абыройлы  да 
асқақ естіледі!» [5].  
Міне,  осы  шапан  деген  реалия  сӛзді  аудармашы  түрік  тіліне  kaftan  деп  тәржімалаған. 
Kaftan  сӛзі  түрік  тілінде  «кӛбіне  жібектен  тігілетін  әшекейлі,  ұзын  етек  сырт  киім»  дегенді 
білдіреді.  Аудармашы  шапан  сӛзін  оған  мағыналық  жағынан  жақын  болып  келетін  kaftan 
сӛзімен дұрыс тәржімалаған деп санаймыз. 
Қазақ ертегілерінің түрік тіліндегі аудармасында ұлттық реалиялар лексикалық мағынасы 
жағы-нан  сәйкес  келетін  сӛздермен,  кейде  түпнұсқа  тілінде  берілгенімен,  кейбір  реалия 
сӛздердің  мағына-лары  бұрыс  тәржімаланып,  толыққанды  баламасымен  аударылмай  қалған 
тұстары да кездеседі. 
Ұлттық  сипаттағы  реалия  сӛздердің  тура  баламасы  табыла  бермейді.  Реалия  сӛздерді 
аударғанда  ӛзге  амал-тәсілдерді  қарастырған  жӛн.  Белгілі  бір  ұлтқа  ғана  тән  сӛздерді  ӛзге 
тілге  аударуда  қалып-тасқан  тәжірибелер  бар.  Мұндай  сӛздерді  аудару  жолдарына 
транскрипция, транслитерация, калька-лау, жаңа сӛздер енгізу т.б. тәсілдер жатады. 
Зерттеу  барысында  ӛзге  тәсілдердің  реалия  секілді  ерекше  сӛздердің  табиғатын  үнемі 
толық  аша  бермейтініне  кӛз  жеткізіп,  түпнұсқадағы  белгілі  бір  ұлт  ұғымына  ғана  қатысты 
сӛздерді  аударуда  транслитерация  тәсілі  ең  қолайлы  әдіс  деп  санауға  болады.  Мұнда  тілдің 
сӛздік қорын байыту үдері-сіндегі реалия сӛздердің оң рӛлін айтқан жӛн. Бірақ бұл құбылыс 
аударма жасалып отырған тілдің дыбыс үндестігіне сай келіп, тіл қағидаларын бұзбауы керек. 
Ұлттық  реалиялар  әр  халықтың  тӛл  ертегілерінің  колоритін  аша  түсетін,  ұлттық 
ерекшеліктерін  сипаттайтын  сӛздер  болып  табылады.  Қазақ  ертегілерінде  кӛрініс  тапқан 
реалиялар  түрік  оқырманда-рына  қазақ  халқының  тұрмыс-салтынан,  әдет-ғұрыптарынан, 
дүниетанымынан  кӛп  мағлұмат  береді.  Әрине,  бұл  үшін  аударма  шынайы  және  жоғары 
деңгейде  болу  керек.  Аударма  арқылы  екі  халықтың  мәдениаралық  байланысы  жақындай 
түседі. 
1.
 
Тарақов Ә. Аударма әлемі. – Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 243 б. 
2.
 
Федоров  А.В.  Основы  общей  теории  перевода  (лингвистические  проблемы).  –  М.: 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
61 
 
Филология три, СПб.: Филологический факультет СПбГУ 2002. – 416 с. 
3.
 
Уәлиханов Ш. Кӛп томдық шығармалар жинағы. Т.I. – Алматы: Толағай групп, 2010. – 
376 б. 
4.
 
Қазақы  шапанның  қадір-қасиетін  жоғалтып  алған  жоқпыз  ба?  Молдахметұлы  Ж.  // 
Айқын. №8 (1432) 21 қаңтар, бейсенбі, 2010 жыл. 
5.
 
www.kk.encyclopedia.kz 
6.
 
Қазақ ертегілері. Т.I. – Алматы: Жазушы, 2000. – 270 б. 
7.
 
Tilki ile Keklik. Kazak masalları (Türkiye Türkçesine Kazandıran Aşur Özdemir). – İstanbul: 
Gonca Yayınları, 2003. – 79 s. 
8.
 
Жанұзақов Т. Қазақ тілінің сӛздігі. – Алматы: Дайк-пресс, 1999. – 776 б. 
9.
 
Байниязов  А.Ж.,  Байниязова  Ж.Т.  Түрікше-қазақша  сӛздік.  –  Алматы:  Атамұра 
корпорациясы, 2007. – 808 б. 
10.
 
Коч  К.,  Байниязов  А.Ж.,  Башкапан  В.  Қазақша-түрікше  сӛздік.  –  Түркістан:  Тұран, 
2003. – 639 б. 
Резюме 
В данной статье рассматриваются способы перевода национально-специфических реалий в 
казахских сказ-ках на турецкий язык с теоретической и практической точки зрения.  
Summary 
This article considers the ways of translation of the national-specific realities in Kazakh fairy tales 
to Turkish language from the theoretical and practical point of view. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
62 
 
ӘДЕБИЕТТАНУ 
ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ 
 
ПРОБЛЕМЫ ЛИТЕРАТУРНОЙ КРИТИКИ В КНИГАХ Н.РОВЕНСКОГО 
 
К.Нургали – д.филол.н., профессор кафедры русской филологии ЕНУ им. Л.Н. Гумилева 
 
Творческая  личность  художника  слова  привлекает  своей  многогранностью.  Хорошо  известна 
мысль Л.Н. Толстого о том, что «если в критике видеть оценку – будет бессмыслица, если видеть 
посильное толкование, будет великий смысл» [1, с. 120]. Н.Ровенский в своих статьях и рецензиях, 
отзывах  и  заметках  уходит  от  прямолинейных  оценок  современной  ему  литературы.  Он  своими 
тру-дами указывает путь писателю и поэту, драматургу и переводчику, призывает к расширению 
идейно-го кругозора художника и совершенствованию мастерства. Критик должен увлечь за собой 
читатель-скую  аудиторию.  Критик  приобщает  к  созданным  культурным  и  художественным 
ценностям огром-ное количество читателей. 
В  исследовании  поэтики  и  стиля  критик  отмечает  тщательное  изучение  источников, 
использова-ние  богатых  возможностей  казахского  фольклора,  точный  и  экономный  отбор 
образных 
средств, 
чет-кость 
композиционных 
решений. 
У 
самого 
Н.Ровенского 
фундаментальность,  обстоятельность,  науч-ная  добросовестность  при  анализе  художественных 
произведений дополнена  живостью  изложения,  конкретными примерами и фактами. В 80-е годы 
XX  века  критик  воспринимался  как  человек  науки  и  одновременно  искусства.  Критику  стали 
считать  пограничной  сферой  научного  и  литературного  творчества.  Критик  должен  проверять 
литературу жизнью, учиться у жизни и уметь доходчиво рас-сказать о произведениях, достойных 
внимания или недостойных чтения. 
Анализ образно-стилистического своеобразия писателя или поэта Н.Ровенский считал основой 
основ критической работы. В своих статьях и книгах он оставил блестящие образцы анализа стиля 
казахских писателей. Он раскрывал и обосновывал эстетическую концепцию писателя, специфику 
эстетического  идеала.  Приводя  великолепные  образцы  стиля  казахских  и  русских  прозаиков, 
Н.Ровенский  все  же  сожалел  по  поводу  того,  что  подражатели  создают  легионы  описательно-
ритори-ческих,  информационных,  деловитых  произведений.  Природа  таланта,  оригинальность 
автора рас-крываются в стиле, в способе его мышления, в убеждениях и взглядах. Сам стиль в той 
или  иной  сте-пени  отражает  уровень  таланта,  способность  автора  произведения  нащупать 
центральный  нерв  эпохи,  определить  общее  состояние  общества.  Отсюда  –  выбор  темы, 
проблематики  и  героя  времени  (нас-тоящего  или  прошлого).  Поэтому,  по  мнению  критика,  сам 
автор  должен  иметь  идеал  и  стремиться  убедительно  воплотить  его  в  полноценный 
художественный  образ.  Вечные  или  просто  хорошие  писа-тели  «имеют  один  общий  и  весьма 
важный признак: они куда-то идут и Вас зовут туда же, и Вы чув-ствуете не умом, а всем своим 
существом, что у них есть какая-то цель, как у тени отца Гамлета, которая недаром приходила и 
тревожила воображение» (А.П. Чехов). 
Будучи  прямодушным  в  суждениях,  критик  Казахстана  был  непримирим  к  расплывчатым, 
невра-зумительным, двусмысленным оценкам в иных критических работах. В то время подлинно 
аналити-ческая  критика  нередко  уступала  место  критике  апологетической  или  ее  антиподу  – 
критике разнос-ной. Эти две критики, фактически, выступали двумя сторонами одной медали. От 
меры  профессио-нальной  требовательности  критики,  неподкупности  и  глубины  идейно-
эстетического анализа во мно-гом зависело  и зависит  развитие  литературного  процесса в  целом. 
Н.Ровенский  не  принимал  статей  поверхностных,  невысокого  философского  и  эстетического 
уровня,  отвергал  субъективизм,  приятель-ские  и  групповые  пристрастия.  Критик  анализирует 
произведения, прежде всего, с точки зрения их жизненности и жизнеспособности. Аналитичность 
взглядов  помогала  ему  видеть  объективное  и  реальное  место  произведения  и    автора  в  общем 
литературном процессе. 
Проявляя завидную проницательность, Н.Ровенский сумел предугадать во многом дальнейшие 
шаги в литературе талантливых писателей и поэтов республики. Его труды отличаются от тех, для 
авторов  которых  главное  не  постижение  диалектики  литературного  процесса,  а  сама  процедура 
кри-тики:  перетасовка  или  подтасовка  мнений  и  концепций,  демонстрация  утонченности  своего 
вкуса  и  т.д.  В  подобных  работах  встречаются  верные  суждения,  примеры  профессиональных 
навыков крити-ка, несомненности дарования. Но нет широты видения проблемы. 
Мерой  взыскания  к  себе  и  литературе  определял  место  критики  в  литературном  процессе 
Н.Ровенский.  Критика  не  идет  вслед  за  литературой,  она  идет  с  ней  вровень.  «Исследуя 
художествен-ное  слово  литературы,  она  создает  свое  художественное  слово,  свою  литературу. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
63 
 
Представляя  читате-лю  мир  литературы,  она  представляет  ему  свой  собственный  мир, 
собственную  действительность,  в  которой  свои  законы,  свои  условия  жизни,  своя  жизнь»,  – 
считает Ю.Томашевский [2, с. 266]. 
Он был не просто литературным критиком, добросовестным комментатором. Он был одним из 
творцов  литературы  и  искусства  Казахстана,  активным  и  полноправным.  Н.Ровенский  выражал 
забо-ту  о  гражданской  позиции  критика,  о  творческих  задачах,  которые  тот  решает,  и  о  многом 
другом.  Его  талант  проявился  в  сфере  суждения  и  оценки  литературного  процесса  второй 
половины  XX  века.  Если  художник  развивает  свою  мысль  посредством  изображения,  то  критик 
оперирует  образами,  уже  созданными  художником,  сопоставляя  их  в  том  или  ином  аспекте  с 
правдой  жизни.  Критик  оценивает  духовное  содержание  труда  художника,  его  понимание 
закономерностей жизненного процесса. 
Русский  критик  Казахстана  не  признавал  жанровую  или  тематическую  специализацию  своих 
работ. Он пришел в литературу со своими сокровенными раздумьями о предназначении искусства 
слова  и  оставался  верным  им  в  своих  исследованиях.  Н.Ровенский  одинаково  заинтересованно 
писал  о  прозе  (М.Ауэзов,  Г.Мусрепов,  Т.Алимкулов,  Т.Ахтанов,  А.Алимжанов,  М.Симашко, 
Ю.Герт  и  др.),  поэзии  (О.Сулейменов,  Б.Канапьянов,  А.Елков,  И.Кнорринг  и  др.), 
литературоведении  (И.Габдиров,  Е.Лизунова  и  др.),  критике  (М.Каратаев),  проблемах  перевода 
(А.Жовтис,  М.Симашко  и  др.).  Легко  проводил  как  ученый-компаративист  параллели  между 
казахской,  русской,  уйгурской,  немецкой  и  корейской  литературами.  Подлинного  критика-
профессионала волновали проблемы, охватывающие весь литературный процесс второй половины 
XX века в целом. 
Это  помогало  ему  избегать  субъективистского  эстетства,  мелочной  пристрастности, 
вкусовщины.  Современный  литературный  процесс  исследовался  критиком  не  изолированно,  а  в 
тесной  связи  с  дос-тижениями  русской  и  казахской  культуры.  В  творческом  активе  критика  – 
литературные  портреты  и  литературоведческие  работы  теоретического  и  научно-
комментаторского  характера.  Точность  эстети-ческих  оценок  в  совокупности  с  надежными 
социально-общественными критериями дает возмож-ность критику выявить общее и своеобразное 
в  творчестве  казахских  писателей  и  поэтов,  в  раскры-тии  национального  характера;  проследить 
общность  в  исканиях  молодых  поэтов;  сделать  обобщения  о  движении  искусства,  о  народном 
характере. 
Литературно-критическая  деятельность  Н.Ровенского  развивалась  в  контексте  эволюции 
казахской и русской литератур, в неотрывной связи от истории литературы и теории литературы. 
Русский кри-тик Казахстана развил далее литературную критику, основы которой были заложены 
В.Г. Белинским, Н.А. Добролюбовым, Н.Г. Чернышевским, Д.И. Писаревым, с одной стороны, и 
Абаем,  Шакаримом,  А.Байтурсыновым,  М.Дулатовым,  А.Букейхановым,  М.Ауэзовым, 
С.Сейфуллиным,  С.Мукановым,  Г.Мусреповым,  И.Шуховым,  М.Каратаевым,  З.Кабдоловым, 
З.Ахметовым  и  другими  учеными.  Согласно  их  взглядам,  критика  должна  быть  устремлена  к 
познанию  закономерностей  литературного  процесса,  постижению  философии  времени, 
выраженной в писательских судьбах и в основных тен-денциях художественной литературы. 
Формирование евразийских взглядов Н.Ровенского было заложено изначально, вековым сосед-
ством  казахской  и  русской  литератур:  классики  и  современной  литературы  XX  века.  Выступив 
пере-водчиком  ряда  произведений  казахской  литературы,  критик  изнутри  знал  ее  особенности  и 
характер-ные  черты.  Дружба  и  знакомство  с  известными  деятелями  казахской,  русской, 
уйгурской,  немецкой  литератур  сыграли  свою  позитивную  роль  в  проникновении  в  «тайны 
слияния творческих кровей», в раскрытии особенностей художественного процесса. 
Литературный  критик  устанавливает  самые  важные  критерии  оценки  для  разных  жанров. 
Совре-менники Н.Ровенского – А.Жовтис, В.Владимиров, А.Устинов, З.Сериккалиев, В.Бадиков и 
другие  внесли  существенную  лепту  в  развитие  практически  всех  жанров  критики:  статьи, 
рецензии, обзора, литературного портрета, очерка и т.д. Каждый из них сказал свое веское слово о 
повестях и романах, рассказах и стихотворениях. 
Работы  по  имагологии  тесно  связаны  с  проблемой  литературных  связей,  и  в  каждой  из  этих 
облас-тей  сравнительного  литературоведения  Н.Ровенский  оставил  свой  значительный  след. 
Вклад критика в сравнительное литературоведение виден на примере его книг и статей, в которых 
он  охранял  грани-цы  жанра  и  где  доминировала  забота  о  писателях  и  будущем  казахстанской 
литературы.  Чувство  правды  жизни,  историзм  мышления,  стремление  к  созданию  подлинных 
представлений о назначении художника – суть критики.  
Н.Ровенскому  были  присущи  запрограммированный  аскетизм  и  невероятное  духовное 
трудолю-бие,  нравственное  и  духовное  лидерство.  Он  принадлежал  к  шестидесятникам,  вокруг 
которых  обра-зовалось  замкнутое  пространство.  Они  не  могли  открыто  проповедовать  свои 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
64 
 
взгляды, поэтому обо-собились как от поколения предыдущего, так и от поколения последующего. 
Принципиальным  был  тезис  критика  о  необходимости  и  плодотворности  сближения  критики  и 
литературоведения,  потому  что  при  осмыслении  живого  процесса  научный  инструментарий 
академического литературоведения   часто «не срабатывает», он недостаточно гибок, динамичен, 
он  рассчитан  на  устоявшиеся,  «перебро-дившие»  явления.  Н.Ровенский  предлагает  для  этого 
целую  программу,  важный  пункт  которой  –  воз-вращение  ряда  крупнейших  имен,  изъятых  из 
литературы. Тем самым он предвосхищает то, что было сделано в 90-е годы XX века. 
Ценность творческого наследия Ч.Валиханова возрастает с каждым десятилетием, потому что 
«в истории каждого народа есть имена, есть трагические судьбы, сплавленные из подвижничества 
и незащищенного благородства, из горя и славы». Для характеристики деяний Чокана Валиханова 
кри-тик использует хронотоп, потому что казахский этнограф постоянно в пути, он не  остался в 
прошлом,  он  живет  во  времени,  в  истории.  В  статье  Н.С.  Ровенского  появился  очень  важный 
момент:  о  казах-ском  ученом-просветителе  пишут  русские  исследователи  –  романист  и  критик. 
Это  очень  важно  с  точки  зрения  имагологии,  потому  что  так  можно  раскрыть  своеобразие 
художественного мира произ-ведения. «Взгляд со стороны» очень важен. 
Разрабатывая  в  своих  трудах  проблемы  художественного  перевода,  критик  считает  самым 
глав-ным умение передать художественное своеобразие автора, поэтому очень важен диалог поэта 
и пере-водчика, только тогда перед русским читателем возникает образ иноязычного поэта со всем 
его  тема-тическим  и  художественным  своеобразием.  В  качестве  удачных  переводов  на  русский 
язык  критик  называет  сборники  А.Тажибаева  «Березы  шумят»,  «Древо  единства»  Е.Аукебаева, 
Дж.Молдагалиева,  Х.Бекхожина, К.Мурзалиева,  Н.Шакенова,  Ж.Нажимеденова  и др. В.Кузнецов 
при переводе стихов Дж.Молдагалиева сохранил интонацию, душевный настрой поэта, его мысли 
и  национальные  краски.  В  то  же  время  объективность  дает  ему  право  писать  о  дилетантах,  о 
низком художественном качестве переводов, когда за дело берется ремесленник. Перевод призван 
информировать  читателя об истори-ческой судьбе и духовной культуре  народа,  об особенностях 
его  национального  мышления  и  нацио-нальной  эстетики.  В  области  перевода  с  уйгурского 
Н.Ровенский  отмечает  высокий  профессиональ-ный  уровень  С.Н.  Маркова,  А.Самойленко, 
Ю.Герта  и  др.,  с  казахского  –  А.Белянинова,  Ю.Герта,  П.Косенко,  М.Симашко,  Г.Бельгера, 
В.Антонова  и  др.  В  лучших  художественных  переводах  перевод-чик  должен  идти  за  автором, 
только в том случае возможен успех. 
Нравственных критериев русских критиков позапрошлого века придерживался в своих статьях 
и  книгах  Н.Ровенский,  который  при  анализе  сборника  стихотворений  Е.Аукебаева  «Древо 
единства»  отмечает  жанровое  разнообразие:  зарисовки,  баллады,  лирические  миниатюры, 
патриотические  сти-хотворения.  Талантливые  переводы  с  уйгурского  и  казахского  языков 
приветствовались  критиком  Ровенским.  Он  замечал  все  талантливое  и  поддерживал  его.  Особой 
областью  литературоведения  был  для  него  поэтический  художественный  перевод.  Стиль  и 
поэтика, тема и идея переводимого произве-дения должны быть талантливо сохранены и переданы 
в переводе. В своих книгах Н.Ровенский под-тверждал эти положения конкретными примерами. 
Русскоязычная поэзия Казахстана всегда находилась в центре внимания Н.Ровенского-критика. 
Один из ее самых ярких представителей О. Сулейменов, которому присуща обостренная чуткость, 
плакатная  яркость  образов,  биение  мысли  в  поэзии.  Ему  подвластно  все:  настроение  природы  и 
чело-века,  космическая  удаль  и  размах,  исторические  глубины  народной  памяти.  Он  соединяет 
воедино  и  наполняет  особым  смыслом  самые  отдаленные  и  разрозненные  явления,  раскрывает 
диалектику  бытия.  Это  потому,  делает  вывод  критик,  что  родилась  его  поэзия  на  стыке  двух 
эстетических куль-тур: казахской и русской. О.Сулейменов всегда в поиске, его влечет активное, 
героическое начало в деятельности человека и в истории культуры. 
Понятие «русскоязычный писатель» включает комплекс проблем исторического, культурного, 
лингвистического, 
социального, 
политического 
характера. 
Поэты-билингвы 
являются 
проводниками  процесса  взаимодействия  культур.  Только  в  настоящей  поэзии  аккумулируются 
лучшие  силы:  широ-та  интеллектуального  кругозора,  мировоззренческие  установки,  культура 
мышления и взыскатель-ность эстетических критериев. Идея сближения национальных культур – 
определяющая в творчестве двуязычных поэтов. 
Таким  образом,  феномен  личности  Н.Ровенского-критика  в  том,  что  он  считал 
гражданственность  в  литературе  обязательной.  Он  следовал  заветам  критиков-демократов  и 
Н.Некрасова: «Поэтом можешь ты не быть, но гражданином быть обязан». 
На  примере  книг  и  статей  Н.Ровенского  видно  развитие  самой  личности  критика,  его 
духовного  горизонта,  гражданской  позиции,  его  главной,  сокровенной  идеи  –  евразийства, 
определяющей  твор-ческое  признание.  В  движении  Н.Ровенского  от  жанра  рецензии,  зарисовки, 
обзора  –  к  жанрам  лите-ратурно-художественного  портрета,  аналитической  статьи  –  не  только 

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология» сериясы, №2 (40), 2012 г. 
 
65 
 
этапы  личного  творческого  пути.  В  этом  проявились  и  закономерности  развития  литератур 
народов Казахстана второй половины XX века, потому что статьи и книги критика отражают этот 
процесс в его самых значимых моментах. В своих трудах Н.Ровенский исследует общенародный 
характер  народных  восстаний  (по  произведе-ниям  А.Алимжанова,  Т.Алимкулова),  проблемы 
евразийства  и  многое  другое.  В  некоторых  темах  он  был  первооткрывателем.  Его 
литературоведческое  и  критическое  наследие  стало  не  только  законо-мерным  звеном  в  истории 
литературы  Казахстана  и  критики  второй  половины  XX  века,  но  и  занимает  в  нем  центральное 
место. 
Основательный  теоретический  уровень,  развитый  художественный  вкус,  выработанный 
классикой  мировой  литературы,  ярко  выраженная  независимость  суждений,  большая  эрудиция  – 
определяющие  черты  Н.Ровенского  –  критика.  Н.Ровенский  был  не  только  знающим  критиком, 
любящим  литературу  и  умеющим  анализировать  ее.  Его  глубоко  заботили  ее  вечные  качества: 
народность,  демократизм,  граж-данственность,  пророческая  миссия  художника  слова.  Настоящее 
произведение устремлено к правде, красоте и идеалу. Он ставил задачи на перспективу, раскрывал 
отражение инонационального мира. 
Задача критика намного ответственнее. Его судьба зиждется на трех китах: концепция, принци-
пиальность,  художественный  вкус.  Он  формулирует  основные  идеи,  которыми  живет  и  должно 
жить  искусство.  Литературный  критик  зовет  писателя  к  идеалу,  а  читателю  указывает  те 
произведения, которые, по его мнению, продолжая литературную традицию, представляют собой 
новое слово в литературе. 
 
1. Толстой Л.Н. Полное собрание соч.: В 90 т. – М., 1952. – т. 48. – С. 119-126. 
2. Томашевский Ю. На переломе. Современник. Критический ежегодник. – М.: Современник, 1979. 
– С. 265-272. 
 

жүктеу/скачать 1,8 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: