Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| Фридрих Ницше
: «Дионис əр нəрседен, тіпті ауру-сырқаудың өзінен де лəззат алуға тырысады, осыдан келіп музыка мен трагедиялық аңыздар өмірге келген. Трагедияның салдарын жоюға музыкалық диссонанстың көмегі де тиген шығар? Біз өзіміздің көруге деген ұмтылысымыздың мəнін түсіне бастаймыз, əр нəрсеге мұқият қарағанымыздан, тіпті трагедияға беріле үңілгенімізден тапқан проблемаларымызды мойындаймыз; диссонансты көркемөнер саласында қолдану туралы айтар болсақ, диссонанстың дəл бұл күйін нақты бір ғылыми терминмен белгілеуге тиіспіз; біз əлденені тыңдағымыз кеп тұрады, бірақ соны тек тыңдап қана қойғымыз келмейтіні де рас. Шексіздікке ұмтылысымыз, барынша көбірек лəззат алуға тырысуымыз – бəрі қосылып осындай күйде Дионистің прицниптерін мойындауға мəжбүр етеді, Гераклит бұл жағдайларды салыстыра келе, бəрі де жас баланың тас пен құм үйшікті соңында бəрібір бұзу үшін жасағанымен тең деген. Музыка мен трагедиялық миф екеуі де адамзаттың дионистік қабілетін көрсетеді, сондықтан ол екеуін бір-бірінен ажыратып бөліп қарауға болмайды. Екеуі де Апполлон философиясының шеңберінен тыс ұғым; екеуі де мына дүниенің диссонансты (dissonance) бейнесін қуаныш арқылы бейнелейтін ұғым; екеуі де бір сиқырлы күйге енгізетін ұғым; екеуі де «дүниедегі ең болымсыз» нəрсенің өзінің бар екенін көрсете алатындай ұғым. Бұл орайда, дионистік философия апполлондық философияға қарағанда мəңгі əрі бастауын өнерден алып отырған философия болып, дүниедегі жеке адамның өмірін басты орынға шығарып отыр. Егер адамзат кейпіндегі диссонансты сезініп отырсаң, онда ол диссонансты өмірің үшін қажетті нəрсе деп қабылдағаныңды, өз табиғатыңнан басқа сұлулықты жоғары қойып отырғаныңды көрсетеді дегенге саяды. Бұндай түсінік – Аполлон философиясының нағыз өнер саласындағы басты мақсаты; дəл осындай түсінік үшін бар сұлулықты паш етіп, бұдан да зор сұлулыққа ұмтылуға күш салып жүретініміз аян. Мұнда Дионис, Аполлонмен салыстырғанда, бүкіл əлемдегі құбылыстардың ішінен өнердің мəңгілік жəне бірегей қуаты сияқты өмір мен əлемді дербестендіру үшін жаңа, жасампаз ұқсастық тудырады. Егер сіздер диссонансты көз алдарыңызға адам бейнесінде елестете алсаңыздар, ол өмір сүру мүмкіндігіне ие болуы үшін жаратылысынан əдемілік шымылдығын кеңейтетін тамаша иллюзияға сүйенеді. Аполлонның шынайы көркемдік мақсаты арқылы, оның атынан бəріміз бірге сансыз тамаша ұқсас иллюзияларды жинадық, соның арқасында мынадай жайттарды байқауымызға түрткі болды. Сол мезетте, бүкіл тіршіліктің тек осындай негізі – дионистік астыртын əлем – адамның санасына кіруі мүмкін, өз кезегінде аполлондық күш қайта өзгеруді еңсеруі ғажап емес, сондықтан бұл екі көркемдік əрекет те өз қуатын мəңгілік ақиқат қағидасы тұрғысынан қатаң, өзара үйлесімді ашуы тиіс. Дионистің күші, қазір көріп отырғанымыздай, шексіз алапат қуатпен көтерілген кезде, Аполлон бұлт арасындағы найзағайдай біздің ортамыздан жарқ етіп шығуы керек, сонда ғана оның ғажайып сұлулығының əсерін бізден кейін келетін ұрпақтар да сезінген болар еді». Ницше бүкіл білім болашақта деп тұжырымдады. Адам əлемді белгілі бір көзқараспен қабылдайды; сондықтан онда санадан тыс өмір сүретін «əмбебап шындық» немесе «объективті білім» жоқ. Келешекке тəуелсіз шындық идеясы елес болып саналады. Оның айтқаны, əрине, рас еді. Философтар Платон сияқты, жаңа когнитивті қабілетті қабылдағаннан бері, əлемде тіршілік етуші əмбебап идеялардың санадан тыс үстемдік құратынына назар аударды. Бұл əмбебаптар, шынында да, математика тілі сияқты ойша елестетулерге құрылатын жалпылаушы сипаттың мəнін айқындаушы үлгі болғандықтан, əлемді қайта жасау мен айла-шарғыға арналған мəдени құрал ретінде əрекет етеді. Бірақ математика оның идеяларын ойда немесе жазбаша символдарда жүзеге асырады, бірақ дүниеде емес. Бұл абстрактілі идеяларға да қатысты. ХХ ғасырдың бас кезінен бастап қолына қалам алған Эдмунд Гуссерль келер шақ пен объективті шындықты, ой əрекеті (абстрактілі идеялар ұғымымен) мен шынайы идеялар (шындық əмбебап болып саналған идеялар) арасындағы үзікті игеруге тырысты. Ол мұны шындықты келешектен таба отырып жасады. Оның «феноменологиясы» шындықтың идеяларды тұжырымдайтын ақылдың қабілетіне қарай келешектің шегінен тысқары шыға алса да, сананың пайымдаумен орныққанын негіздеді. Бұл таза идеялар пендешілік элементтерден тазарған жағдайда формалды жəне трансцендентті, əрі ақыл-ойдағы идеялар «түйсіктің» құрсауына түскенде ғана тым шынайы болып көрінді. Олар ең дұрыс сенсорлық деректерден алынған идеяларға қарағанда, анағұрлым таза идеялар болуымен ерекшеленді. Феноменологияға алғашқы болып баға берушілердің бірі Бенедетто Кроче еді. Ол өнер ақиқатындағы түйсік логика мен ғылымнан ерекшеленеді деп санады. Бұларда білім анағұрлым таза түрінде көрінеді. Кроче еуропалық саяси консерватор бола тұра, бұл теорияны дербес азаттық идеалының термині ретінде, «мен» моделінің иесі жоқ һəм ештеңеге тəуелді емес деп тұжырымдады. жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|