Әдебиет теориясы. 1-том

басқалардың мүдделеріне қарсы шығу мүмкін емес. «Басқаның» келбеті
маған бұйрық берсе, дəл осылай менің келбетім де оған əмірін жүргізеді.
Оның маған артқан талаптары менің оған артқан талаптарыммен теңеседі
деп күту ақылға қонымды болып көрінгенімен, Левинас «Мен» оның
сырттан келетін өзара байланысын симметрия немесе қалтқысыздық
ретінде сезіне алмайды деп түйеді. Левинас жиі айтатын «Басқаның»
келбеті маған заңғар «биіктен» я болмаса «жоғарыдан» тіл қатады. Ол жəне
«Мен» ешқашан бірдей жағдайда емеспіз. «Басқаның» алдында мен өзімнің
міндетімнен басқа ештеңені білмеуім мүмкін.
Левинасқа сүйенсек, осы радикал үйлесімсіз (
asymmetrical
) байланыс
«Менді» болмыстың ішіне əкеледі. Бірақ кейбіреулер, бұл «Менді»
құрдымға жіберуі де тиіс деп қарсы шықты. Павел Рикер, мəселен, «Мен»
ешқашан «Басқамен» тең бола алмайды» деген тұжырым өзінен безінуге де
əкелмей қоймайды деп түйіндейді. «Мен» бəрін «Басқаға» беруі керек»
деген түйінсөз, əлбетте, оның өзінің жойылуына жеткізеді» деді.
21
Маңыздысы, бірқатар əдеби сыншылар Шекспирдің пьесасын осы бағытқа
жетелеуші деп санаған Гальперннің сөзіне қарағанда, трагедияның өз
кейіпкерлеріне осындай мүмкін емес тұлғааралық талаптарды жүктейтіні
сонша, күйреу жалғыз өміршең жауапқа айналады. Оның пікірі бойынша,
Лирдің кейіпкерлері нөлдік сомадағы экономикада (
zero‐sum economy
) өмір
сүреді жəне қозғалады, бұл рационалды сақтауға мүмкіндік бермейді. Ақыр
аяғында, «пьесаның» тапшылық (
scarcity
) пен күрес əлеміне мейлінше
сəйкес жауап ретінде таңдаған нəрсесі – бар жиған-тергендерін төгіп-
шашудан туындайтын «түбіне жететін шығындар». Егер біз Гальперннің
түсіндірмесіне сенсек, 
«Король Лирдегі» 
барлық ишаралар агрессивті
күйреуді көздейді деп түйіндеуіміз керек.
22
Дегенмен Левинас суицид жауапкершілікке берілген жауап емес деп
тұжырымдайды да, жалпылама түрде былай деп кеңес береді: «Менің
баршасы үшін жауапкершілігім сонымен бірге өзін-өзі шектеуде де көрінуі
тиіс».
23
Қайшылығы сол, осы өзін-өзі шектеу үшін қажетті негіз – менің
жауапкершілігімнің шексіздігі. Егер «Мен» үздіксіз мəңгілік ішіне таралған
əрі басқалардың шексіздігін қамтыған жауапкершілікке қолдау болса, ол өзі
үшін де қам жеуі керек. «Мен» бір нəрсені иеленуі тиіс болса (бірінші
кезекте) яки беруін жалғастыруы тиіс болса (екінші кезекте) өзін сақтауы
һəм қолдауы қажет. Немесе Джейми Феррейра айтқандай, біз күйреуді
талап етпей-ақ, жанпидалық жайлы айта аламыз. Өйткені «БƏРІН
БЕРУДІҢ қарсысында ƏРҚАШАН БЕРУ тұрады».
24
Егер жауапкершілік

шексіз болу деп ұғынсақ, онда ол осы сəт аясынан тысқары тұра алмайды.
Онда бұл сəттің қандай да бір əсерінің болуы мəселеге жатпайды.
Əрине, Шекспирдің пьесасында бірқатар əсерлі сəттер бар. Лирдің
бастапқы «Басқаға» тап беру, қуғындау жəне одан теріс айналу əрекеттері
өзі іздеген тыныштықты таппағаннан кейін «түбіне жететін шығындарға»
бет бұратыны айқын. Оның 1-көріністегі жалтару əрекетіне қарамастан,
король өзін жалаңаштығы мен мұқтаждығымен билеп тұрған көршісінен
қашып кете алмайды. Тіпті жапан түздегі көрініске Лир айқын
шақырылады. Эдгар сахнаға шыға келгенде, Лир: «Біз бен сіз шетімізден
жасанды, шетімізден жалғанбыз, тек бұл ғана шынайы. Нағыз адам
дегеніміз – өн бойында лыпасы жоқ осы бір екі аяқты хайуанның нақ өзі»,
– деп мойындайды (3.4.95 – 97).
25
Бейшара Томның халінен əсерленген
Лирге осылайша ағынан жарылуға тура келеді. Бірақ бұл жолы ол ашуға
беріліп, қуғындамайды. Дұрысы, ол алқын-жұлқын шешіне бастайды,
құдды бір бақытсыз сезімнен арылуға тырысатын секілді. «У-у-һ, У-у-һ,
сен құрбандықсың! – деп айқайлайды ол. – Əй, ағытып жібер түймемді!»
(3.4.97–98). Лирдің торығып шешінуі оның ашуы мен жатсыну сезімінен
ерекшеленетін тəрізді. Алайда Лирдің өзін-өзі əшкерелеуі жалтарудан басқа
түк емес, өйткені корольдің Эдгарды құтқару үшін емес (оған тастаған
киімдерін бермейді), өзін жеңілдету үшін шешініп жатқаны анық. Лирдің
ашуланған сəтіндегідей, оның шешінуі тағы да бір айла, яғни маңызды
қызметтің орнына мелодрама қойып беруге талпыныс тəрізді. Бейне бір
король өзін алдындағы кедей сияқты бейшара күйде көрсетіп, міндетінен
құтылып кететіндей сезінеді. Ол, құдды бір, өз ұлы өзін күйрететін ишара
жасап, өзін жауапкершіліктен өмір-бақи құтқарып алатындай ойлайды.
Өзіне бағынудың орнына, Лир таңғаларлық түрде өзін жалаңаштауға
тырысады.
26
Дəл осылай Глостер де оның құзырына құлдық ұрудан қашуға тырысады.
Соңында, өзіне таудай жеке жауапкершілік жүктелген Глостер, сол жүкпен
теңесуге тəуекел етеді де өзінің жүгін жеңілдетуді шешеді. Бұл Лирдің бір
таңғаларлық, өзін қинайтын сəтте өз киімдерін лақтырып тастағанына
ұқсайды. Бар байлығын кедейге тарту етіп, ол өзін (өзі ойлағандай)
жартастан тастап жібереді. Глостер мұны барлық адамзат бөлігіне деген
қарсылықты білдіретін мақсатты суицид ретінде танытса да, мұндай
құрбандық өзінен басқа ешкімге пайда əкелмейді. Гамлеттің «тыныш қана
өз ісіңді жасай бер / жалаңаш қанжар жаныңда» деген сөзін (3.1.77–78)
ауызға алып, Глостер өлім құшағына өз есебін төлеу немесе терістеу

мақсаты ретінде ұмтылады.
27
Ол мүлдем жоғалуға талпынып, тек өз өміріне
ғана емес, өз жауапкершілігіне де нүкте қоятынына сенеді.
Алайда біз осы көріністерге қарайтын болсақ, Шекспирдің пьесасының,
Левинас айтқандай, шынайы берілудің орнына өзін құрбандыққа шалуға
жол бермейтінін көреміз. Лир шешініп, Глостер жартастан құлаған кездегі
олардың əрекеттерінің пайдасыз əрі жөнсіз екені айқын. Олар жас балалар
мен цирк сайқымазақтарының қылжағының ашуына қатты берілген кезде
пьесада «таңдалған», осы өзін күйретуші əрекеттердің ағаттығы байқала
түседі.
28
Тіпті Глостер мен Лир даңқ ұшқынына табынғысы келсе де, пьеса
оған рұқсат бермейді. Өзін құрбандыққа шалу я болмаса шығындану соңғы
жауап ретінде берілмейді. Осы қайғыға ұшыраған жандардың əрқайсысы
өзін алып шығып, алға ұмтыла беруі тиіс.
29
Шындығында, пьесаға осындай
өткір жəне өте күшті қасиет дарытқан нəрсе – нақ осы аяусыз тəсіл.
Глостер мен Лир олардың əмірін елемей кетпес үшін (тіпті олар елемей
кетсе де) бұл толассыз басқаның қамын жеуге үндеп тұрады. Пьеса
кейіпкерлері 
қайта-қайта 
басқалармен 
бетпе-бет 
соқтығысып,
трансцендентті (шексіз) қасиетке ұмтылып, тоқтамай алға жылжи береді.
Осы үзілген жол əдетте жанашырлық пен бауырлас сезімнің өзегі
арасында құрылған. Христиандық жəне гуманистік талдаулар Шекспирдің
Лирі кешірімге қол жеткізді деп санайды. Өйткені оның азабы басқалар
сезінген нəрсені сезуге баулиды.
30
Осы түсіндірмелерде айтылғандай,
пьесаның 3.2-бөлімінде король Сайқымазаққа аяныш білдіргенде, өзін
тануға һəм құтылуға деген бірінші қадамын жасайды. Қамқорлық көрінісі
бетбұрыс сəт сияқты көрінеді. Біз жапан түздеміз. Король өзімшіл ашу
қасиетімен шайқасады. Оған ақырзаманға тəн жойылуды үндеу күмəнсіз
жүзеге асатындай. Бірақ осы кезде оның көзі Сайқымазаққа түседі. Терісі
жұқа, қалтырап тұрған баланың көрінісі Лирдің жүрегін түйреп өтеді. Ол
айқайын тоқтатып: «Ақылымнан алжаса бастадым», – дейді. Көбісі осы
жолдарды қырсыққа бастар сəт деп жарияласа да (Лир қазір шынымен де
өзін жоғалтып алды!), одан кейінгі істері ақымақтың тірлігі емес. Лир
пьесада алғаш рет өзінің қарақан басының қайғысын жиыстырып қойып,
«Басқаның» мұқтаждығына зер салады: «Достым, саған не болған? / Иегіңе
тимей тұр ғой иегің. / Қылжақбасым, аз болғандай өз қайғым, / Аяп тұрмын
сені де» (3.2.66 –67). Ол Сайқымазақтың халі жайлы сөз еткенде, Лир
бұрын-соңды болмаған кейіпте терең ақылы мен мінезін көрсетеді.
Сонымен бірге ол дауылдан бас сауғалар жер іздегенде, жеткілікті
түсіністікке де ие болады. Ол Сайқымазақты лашыққа бастап əкеліп, оны

ішке кіруге шақырады, тіпті өзінен бұрын кіруді де ұсынады: «Ішке,
алдымен, сен кір, балақайым» (3.4.26). Содан кейін де кіре кетудің орнына,
Лир мінажат ету үшін сыртта бөгеледі. Батпаққа белшесінен батып тұрып,
король баспанасыздар мен аштарға арнап, жүрегінің шерін төгеді, «жарлы-
жақыбайлардың халін сезінуге», «олардың қамымен айналысуға» (3.4.26–
34) өзіне ант береді. Бұл – пьесаның өткір сəті. Көбісі оны пьесаның
адамзатқа «тек жанашырлық қана бізді емдей алады» деген жолдауын
көрсету үшін алған.
Дегенмен Левинас жанашырлық жетістік емес дегенге мүлдем қарсы.
Оның бауырлас сезімді сынауы бізге Лирдің өзін басқалармен теңестіруге
деген жаңа қалауын қарсы алып, түсіндірмелер жайлы қайта ойлануға негіз
береді. Левинастың сөзіне қарағанда, өз жақыныңды өзіңдей көру – оған
жауап беру емес, оны өзіңнің түсінігіңе мысал ретінде қолдану үшін
тұтастандыру. Бұл мəндегі жанашырлық – тек «эгология». «Басқаны»
«Меннің» көшірмесі етуге талпыныс. Левинас айтқандай, «бірдейлікті»
арқау еткен осы өткір пьеса ешкімге еркіндік бермейді. Мұны біз
Шекспирдің королі Есерсоқ Томға екінші «Мен» немесе қайғыдағы жолдас
ретінде жабысқанынан байқаймыз.
Бейшара Том сахнаға шыға келген кездегі оның тағылығы мен
жабайылығы 
тым 
таңғаларлық 
сипатта. 
Алайда 
Лир 
маңызды
ұқсастықтарды 
нақтылап, 
бейтаныс 
пен 
өзінің 
арасындағы
айырмашылықты жабуға тырысады. Эдгардың өзгеше күшін мұқалту үшін
Лир міскіннің халін өзімен теңестіреді.
Сен де екі қызыңа бөліп беріп барыңды,
Делқұлы болдың ба осындай?
………………
Бұл байғұсты қыздары
Қандай күйге жеткізген!
Бəрін бөліп беріп, өзіңе
Қалдырмап па едің ештеңе? (3.4.47–48, 59–60) (М.Т)
Кент Бейшара Томның қыздары жоқ деп қарсылық білдірсе де, Лир оның

сөзіне тоқтамайды. Ол Эдгардың жағдайының өзінің күйінен асып түсуі
мүмкін екеніне келіспейді: «Өлім келсін, опасыз! Қаныпезер қыздардан
басқа / Мұндай күйге жеткізетін кім мұны?» (3.4.65-66). Шын мəнінде,
Лирдің көзқарасы қате. Эдгардың қасіретін өзінің жағдайымен бірдей
түсініп, Лир, іс жүзінде, оның ерекшелігін терістейді жəне оны барлық бəле
үшін үлгі қылып алады. Осылайша Лирдің эмпатиясы нацизмге қатты
ұқсайды.
31
Бұл – лайықсыз іс, сондықтан Лирді осы пьесада ақымақтық
ретінде көрінетін болмыстың жалғыздығынан алып шығу үшін ештеңе
істей алмайды. Лир Бейшара Томға белгілі бір мөлшерде жабыса түскен
кезде, оның ақыл күйі айтарлықтай төмендейді. Кейін ол барлық киімін
шешіп тастайды; бұл – Шекспир заманындағы айқын ақымақтық
нышаны.
32
Кейін Лир тек эмпатия жағында еді деген қарапайым көзқарасқа
түзету ретінде, король басқаларды өзімен бірдей деген ойға келсе де, біз
оның жазылуы үшін мұның жеткіліксіз екенін мойындауға тиіспіз.
Шынымен де, жанашыр сезімге түскен кезде Лир тыр жалаңаш шешініп
тастайды. Жағымсыз əрекеті «ол жынды» деген түйінді дəлелге жетелейді.
Бұл – эмпатия Шекспирдің пьесасында еш мəнге ие емес дегенді
білдірмейді (Лирдің эмпатиясы эгоистік сипатта болуы мүмкін, дегенмен де
ол, жоқ дегенде, байланыс құруға деген талпыныс). Алайда эмпатияның
шектеулері барлық жерде білінеді деуге болады. Джонатан Долимор
ескерткендей, «жексұрын екенін сезгеннен» кейін өзін «терезесіз кедейлік»
жағдайына ұшыратқан король, бауырмал сезімде əлеуметтік əділетті
іздеудің қиын екеніне назар аударады. Егер король жұртының «қамын жеу»
үшін олардың қайғысын бөлісуге тиіс болса, ұлылық аш-жалаңашпен,
міскінмен, 
кемтармен 
байланыста 
тұруы 
тиіс.
33
Ақыр 
аяғында,
жанашырлық этикалық қоғам құра алмайды, тіпті этикалық емес
байланысты да еңсеруге қауқарсыз. Левинастың түсіндіргеніндей, эмпатия
жаман əрекеттердің алдын алуға қабілетсіз. Өйткені біз кей адамдар
«шынымен» де бізбен бірдей емес, енді біреулері біздей кемел емес деп
өзімізді көтермелеп айтқан кезде, оның этикалық əсерлері төмендейді.
34
Нацистердің еврейлер жайлы айтқаны жəне Лирдің «құзғын қыздары»
(3.4.70) туралы уəждері осыған саяды. Лир Реган мен Гонерилді қорлауды
ұсынып, өзін ақталғандай сезінеді, өйткені олар адам емес, жыртқыштар
(қасқырлар, түлкілер, жыландар, тəрбиесіз) деп шешеді. Ол Корольдің
қалтырауынан көрінгендей. Сосын: «Өлтір, өлтір, өлтір, өлтір, өлтір,
өлтір!» (4.5.177) деген эмпатия да этика үшін үйлесімсіз негіз. Өйткені ол
өте оңай шектелген немесе терістелген. Егер Лир этика аясына əлдеқайда

толықтай кіруі тиіс болса, одан да көп нəрсе талап етіледі. Көршімен өзге
«Мен» (тең назар аудару керек) ретінде жүздесудің орнына, Лир оны
«Басқа» ретінде қарсы алуы керек (барлығы үшін). Жанашырлық емес, бұл
жерде қорқыныш керек.
35
Егер біз Лирдің басқа адамдармен сенімді байланыс құратын сəттеріне
қарасақ, онда мұның жанашырлық та, түсіністік те емес, терең абыржу
тіпті ұят екенін көреміз. Король «Басқаны» жақын, тату яки көпшіл деп
көрген кезде, өзін басқалармен бірге еркін сезінетін қасиеттен жырақ
тұрады. Дегенмен ол өзін жаншылған, күйрей жеңілген адам сезінгенде,
оның байланыстары өзі не айтып, не қойғанын білмейтіндей мазасыз,
тұйыққа тірелген һəм бəрінен айырылған күйге түскенде пьесаның
идеалына өте жақын келеді. Осы этикалық абыржу 4-бөлімдегі оның
Корделиямен жүздескен сəтінде айқын көрінеді əрі нақ осы себеппен
олардың бірігуі Лирдің өрлеу сəті ретінде дұрыс бағаланады.
Нəзік үннің жұмсақ əуенмен үйлескеніндей елжірететін көрініс пьесадағы
кез келген басқа сəттен ерекшеленеді.
36
Алайда оның кейбір элементтері
таныс. Лир ұйқыдан оянған кезде Корделия оған өзін таныстырады. Мұны
ол бұдан бұрын махаббат əуресінде əкесінің көзқарасын аудартып əрі оған
бағынған кезде жасаған еді. «Мырза, сіз мені танисыз ба?» (4.6.41) жəне
«О, маған қараңыз, мырза» (4.6.50). Лир Корделияның өзін жек көруінің
көптеген себебі бар екенін мойындап, кері шегінеді. Оның нəзік жауабы
сыбырдан басқа түк емес: «Себебі жоқ, себебі жоқ» (4.6.68). Беташар
бөлімдегі өзі қайталайтын «ештеңе» сөзіне ұқсас Корделияның «себебі
жоқ» деген сөзі де терістеу немесе жоққа шығарудың сөзбе-сөз əрекетін
көрсетеді. Алайда оның сөздерінің мəні лингвистикалық қызметінен де
асып түседі.
37
Талдаулар əрдайым Корделия сөзінің толық еместігін сезеді,
өйткені оның мəні, Левинастың айтатынындай, Сөзде (le dit) емес, Лебізде
(le dire) жатыр. «Себебі жоқ» нені білдіреді десек, оның мағынасы өзі
жеткізетін мазмұнды ғана емес, өзі жандандыратын көзқарасты да
танытады. Оның сөзі əрдайым түсіндірмеден жоғары тұрады. Өйткені
Корделия Левинас «мағынаның терең мəні»
38
деп атаған тұрақты көрініс
пен толассыз ұсыныстың дискурс қатынасында өзін əкесіне табыстап, өзі
таңба тудырғанымен, таңбаларды қолданбайды.
Корделияның 1-көріністе өзін көрсетуі Лирді қатты ызаландырса, енді
бұл 4-көріністе оған басқаша əсер етеді. Біздің енді көретін нəрсеміз – ашу
емес, жауапкершілік. Корделия оның ризалығын алмақ болып, тəжім еткен
кезде, Лир билеушіге тəн ишара ретінде оның қолын алмайды, бірақ

алдында мойынсұнған күйде тұрады. Бұл əрекет, Ричард МакКой
көрсеткендей, Лирдің қызынан азық-ауқат, төсек пен киім сұрап, ажуалы
күйде тізерлеген бұдан бұрынғы жағдайын еске түсіреді. Ол жерде əрекет
өте күлкілі һəм осындай сөгіс күйінде болды (Жақсы мырза, керек емес.
Мұндай арзан айлалар) [2.2.321–22]). Бірақ Лирдің осы 4-көріністегі
тізерлеген сəті шынайы сияқты көрінеді.
39
Оның мойынсұнуының əсерлі
əрі биік болғаны сонша – А.К.Брэдли бұл көріністі «қауышу үшін қадірсіз
(

жүктеу/скачать 5,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: