Әдебиет теориясы. 1-том
жүктеу/скачать 5,33 Mb. Pdf көрінісі
|
adebiyat teoriyası.1.
| «Ағайынды Карамазовтардан»
алынған үзінді бұған өте айқын мысал бола алады. Левинас өз еңбегінде оған, кем дегенде, он екі рет сілтеме жасап, оны өзінің ұраны ( motto ) ретінде қабылдайды). 58 «Үздік авторлар, – дейді Левинас, – өнердің пұтқа табынушылық əлеуетін мойындап, онымен қарсыласып қана қоймайды, сонымен бірге өмірдің мəні мен адамның мəні тəрізді философиялық сұрақтардың мəйегімен де күреседі». Осылайша керемет өнер адамды Платон мен Кант тəрізді авторларды ұғыну үшін дайындай алады. Бұдан бөлек, ол болмыстан шығудың жолын да бейнелей алады.Левинасқа қарағанда, үздік өнер ұдайы өзін тежеп һəм тергеп-тексеру арқылы этикалық дискурс формасына еліктей алады. 59 «Король Лир» мұның шыңына жеткен тəрізді. Трагедия бізге беймəлім тұстан келіп соққы береді. Пьеса бітер тұста біз есеңгіреп, абыржып қаламыз, қалай болғанда да бұл толқу жайлы айтуға мəжбүрміз. Бірақ біз не дей аламыз? Айтылған мəселеге нақты нүкте қою үшін өз сөзіміздің шартына қайшы келмейтіндей қандай уəж айта аламыз? Оның кемсітілгенін, тақырыпқа айналмағандығын тілге тиек ете аламыз ба? Егер «Король Лир» сияқты ұлы шығарманың этикалық дискурс пішініне еліктей алғаны рас болса, онда əдеби сыншылдықтың да осылай жасалуы мүмкін бе? Мен бұл мақаланы аяқтайын деп қалғандықтан, Левинастың көзқарасы «біздің драмадағы тəжірибеміз ғана емес, сыни тəсілімізге де қалай əсер етуі мүмкін?» деген сұрақты қарастырып, осы мəселені қозғауды қалар едім. Осылай істей отырып, мен, жалпы алғанда, Левинастың Талмудқа ( Талмуд – Тəураттың тəпсірі негізіндегі ұғым. – Ред. ) талдауын əдеби сын үлгісі мен тəсілі ретінде ойлауды ұсынып, пьеса сахнасынан қолжазбаға қауіпті секіріс ретінде көрінетін дүниені жасаймын. 60 Левинас өзінің Талмуд жайлы жазбаларын философиялық еңбектерінен бөлектеуге бар күшін салғанына қарамастан (мəселен, олардың əрқайсысын əртүрлі баспаларда жариялаған), осы екі мақсат тұтастыруға деген сенімсіздікті сипаттайды. Өсиеттерге келсек, Левинас əдетте комментатордың міндетінің мəтінді келістіру, шешу немесе тəпсірлеу еместігін алға тартады. Ол «жаңғырмайды», сыр шертеді. «Талмудшының өмірі, – деп жазады ол, – еңбекті сананың тезімен ұдайы жаңғыртып отырудан басқа ештеңе емес». 61 Ешқандай зейін мөлшері, тарихи контекстеу я болмаса сыни білім мəтінге сұрақ қоюға қатысты үздіксіз жұмыстарды ауыстыра алмайды. Өйткені осыдан бөлек басқа нəрсе мəтінді өлі əріптерге, қызықсыз қараңғы жайттарды құрайтын академиялық жəдігерге айналдыруға əкеледі. Левинас үшін Талмудтың шындығы нұрдан бетер, əрбір адам оның сəулесіне малынады. Олай болса, Талмудтың ойы қарқынды түрде таралуға мұқтаж болуға керек. Релятивизмдегі қуанышқа емес, сөздің шексіз тығыздығын бағалауға ұмтылуы тиіс. Ол өзін уақыт ағынымен көрсету һəм ашу үшін адамдардың сан алуан тобын талап етеді. 62 Шекспир сыншылдығы Левинастың Талмудты талдау үлгісінде өрбуі тиіс деу Шекспирге əуестенудің, Шекспироманияның ( bardolatry ) нашар түрі ретінде көрінуі мүмкін болса да, мен дегенмен келісімді жаңғыртуға жол ашатын герменевтикаға қызығамын. Мұндай тəсіл толық жауапты бірнеше «дұрыс» талдаудың уысына жинақтауға тырысатын жəне барлық білікті оқырман мен көрермен бірдей жауап береді деген болжаммен даралықты ( individuality ) аяқ астында таптайтын аналитикалық тəртіпке қарсы тұратын болады. Мұндай тəсіл осы келісім мен бірлік, мəн мен мағынаның бастауын суалдырып тастауы ғажап емес. Оның орнын бізді білімнің кемел сезімімен қауыштырмайтын, керісінше, азапты əрі тылсым мəтінге қайта жөнелтетін сан алуандық пен молшылықтың мазасыз салдары басуы мүмкін екенін мойындайды. Мұндай тəсіл Саймон Кричлидің кейбір басқа контексте «келісімсіз құтқару тəжірибелері» деп аталатын нəрсесін, яғни консенсус идиллиясын толассыз бұзуды, консенсусты (немесе сыншылдық) аяқтауды емес, оның шексіз жақсаруына қол жеткізуді еске түсіре бастайды. Левинастың бізге жөн сілтейтін (жанама түрде болса да) этикалық мүмкіндіктері, жіктелмейтін, əйтсе де оның қырлары ашылатын əдеби сында жүзеге асуы керек. Ол өзі шығарып ала алатын мəтіннің байлығын жауаптардың аясы мен тереңдігін дəлелдеу үшін біздің түсінігімізді бұзуы тиіс. Мұндай сын догматизм арқылы анықталмайды, ол барлығын – керек десеңіз, шəкірт пен ұстазды да толассыз тергеуге тəуелді. Бұл сын біздің жауапкершілігіміздің таңғаларлық тұтастыққа топтаспауына бағытталуы керек. Ол «мəтіннің сананың тезімен ұдайы жаңғыруына» ұқсас нəрсені көздеуі мүмкін. Тағы бір айтатынымыз, ешқандай спектакль Шекспирдің «Король Лирі» сияқты жеңіл сынауға келмейді. Біздің тұлғааралық жағдай мен шексіз жауапкершілігімізді шытырман түрде суреттеуі арқылы пьеса мəтіні бізді күрделі һəм қиын байланыс аясына енгізеді. Осы трагедияны сезіну – сан алуан сұрақтар ішіне сүңгу деген сөз; бір мезетте жарақаттану мен шақырылу деген сөз. Осы билік ырқы, күмəнсіз бізден асып түссе де, оны елемей қоюға тағы болмайды. Біз пьеса туралы ерекше қуатпен айтамыз, кейде жазамыз, өйткені өз жауабымыз арқылы біз мызғымас міндетімізді қолдай бастаймыз əрі осы мəнерде пьеса жүрегіндегі этикалық идеяға жақындаймыз. Əдеби сыншылдық этикалық жауап əрекеті ретінде екенін енді өзіңіз де мойындаған боларсыз? Олай болса, шынымен не сезіндіңіз, айтыңыз. жүктеу/скачать 5,33 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|