Социал Жҧмабаев есеней естелігі

орындасаң,  ӛзіңе  әйел  әперемін,  алдыңа  мал  саламын”,  –  дейді  Шоқабай 
Қҧсайын  қайыршыға.  Шоқабайдың  айтқанын  орындау  ҥшін  Қҧсайын  кҥні-
тҥні жҥріп Мақаш байдың ауылына келіп, Қожыққа кӛрген-білгенін айтады. 
Баласының,  жігіттердің  Маңтӛбет  кҥздігінде  аяқ-қолдары  кісенделген,  ӛлім 
аузында  жатқанын  естіген  Қожық:  “Бҧл  не  деген  сҧмдық?!  Бҧл  не  деген 
қорлық ?! Арнаулы кісі жіберіп сҧратса да, жҥйрігін ӛзіне қайтарып беретін 
едік  қой.  Менің  баламның  бір  еркелігін  кӛтере  алмаған  екен,  мен  оған 
сойқанды салайын”, – деп, Бидалы уақ жігіттерінің қолдарына қару ҧстатып, 
тҥгел атқа мінгізеді. Әуелі Маңтӛбеттің кҥздігінде байлаулы жатқан баласын, 
жігіттерін  босатып  алып,  Маңтӛбетке  қарасты  тоғыз  ауылды  (Жансары 
Уақтың  Қурай  атасын)  тҥгел  шауып,  малдарын  айдап  әкетеді.  Маңтӛбеттің 
сақалына оттағы  шаланы басып,  ӛзін  сабап  кетеді.  Қаракер  тҧлпарға  мінген 
Әлімбай  Маңтӛбетҧлы  елін  қорғауға  шамасы  келмеген  соң  Қожықтарға 
жеткізбей,  қолға  тҥспей  кетеді.  Ол  әуелі  осы  уақытта  Тоқсан  биден  кейін 
Қҧсмҧрын  дуанының  тӛбе  биі  болған  Жарылғамыс  Тоқпайҧлына  шағынуға 
барса,  Жарылғамыс  би  Орынборға  губерниялық  соттың  кезекті  мәжілісіне 
кеткен екен. Жарылғамыс қазіргі Ғабит Мҥсірепов ауданына қарасты Мҧқыр 
дейтін  жерде  отыратын.  Одан  кейін  Әлімбай  араша  сҧрап  Қарасу  ӛзені 
бойында  отыратын  Қозыбай  шешенге  барып,  болған  оқиғаны  жеткізіп, 
Қожықтан малын алып беруді ӛтінеді.  
Сол  уақытта  бҥкіл  Керей-Уаққа  сӛзі  ӛтетін,  “Керейдің  арыстаны” 
атанған,  Семей  жеріне  жер  аударылғанда  Абаймен  де  біраз  уақыт  дәмдес 
болған  Қозыбай  шешен  Есенғҧлҧлы  Қожыққа  арнайы  кісілер  жіберіп, 
Маңтӛбеттің  малдарын  қайтарсын,  ӛзін  қорлағаны  ҥшін  екі  тоғыз  айып 
тӛлесін  деп  хабар  салады.  Оған  Қожық  шамданып:  “Мен  алсам,  ӛзімнің 
уағымның  малын  алдым.  Қозыбай  араласатындай  Керейдің  малын  алған 
жоқпын.  Қозыбай  Уақ  мәселесіне  араласпасын”,  –  деп  қарсы  дау  айтыпты. 
(Қостанай  облысы,  Қарасу  ауданына  қарасты  “Қозыбай”  және  Қараман 
(Қожық  ауылы)  ауылдары  бар.  2009  жылдың  4-5  тамыз  кҥндері  осы 
ауылдарға  арнайы  бардық.  С.Ж.).  Қожықтың  Қозыбай  шешенге  “Уақ 
мәселесіне араласпасын” деп айту себебін жоғарыда жаздық. 
Жансары  уақтың  атақты  билері  Жарылғамыс  (Тӛбе  би)  пен  Елембай 
Ерменҧлы және атақты кҥйші Дайрабай кҥйшілер де Қожыққа Маңтӛбетпен 
келісімге  келіп,  малын  қайтарып,  сақалын  жҧлғаны  ҥшін  айып  тӛлесін  деп 
ақылдарын  айтады.  Бҧларға  да  Қожық  сендер  ағайындарыңа  бҧрып 
отырсыңдар деп қарсы дау айтып кӛнбейді. 
Қожық  пен  Маңтӛбет  арасындағы  текетірес  екі  дуан  Қҧсмҧрын  және 
Кӛкшетау  дуандары  арасындағы  дауға  ҧласады.  Ӛйткені,  Маңтӛбет  елі 
Кӛкшетау  дуанына,  Қожық  елі  Қҧсмҧрын  дуанына  қарасты  болады. 
Қҧсмҧрын дуанының аға сҧлтаны Шыңғыс Уәлиханов, заседательдері Есеней 
Естемісов,  Тәбей  Барлыбаев  Қожықты,  Кӛкшетау  дуанының  басшылары 
Жылғара  Байтокин,  Тәштит  Тәбеев,  Мҧса  Байтокин  Маңтӛбетті  қолдайды. 
Жанжал  дҧрыс  шешілудің  орнына  барған  сайын  шиеленісіп,  ушыға  тҥседі. 
Дуан билерінен әділдік таба алмаған Әлімбай Қожықтың ҥстінен Батыс Сібір 

 
113 
генерал-губернаторына  арыз  жазады.  Арызды  тексерген  губерния  соты 
Қожықты  айыпты  деп  тауып,  Маңтӛбеттен  алған  малды  қайтарып  бергізіп, 
Қожықты  Шоқабай  атты  баласымен  қамауға  алады.  Қожықтың  жақтастары 
Шыңғыс  Уәлиханов  (Қҧсмҧрын  және  Кӛкшетау  дуандарының  аға  сҧлтаны), 
Есеней  Естемісов,  Тәбей  Барлыбаев,  Әлібек  Жылғараҧлы  Қожықты  ақтап 
қалу  ҥшін  атсалысқанмен  губерния  басшыларына  сӛздерін  ӛткізе  алмайды. 
Ӛйткені,  Кӛкшетау  дуанының  қылмысты  істерді  тексеру  орны  Қожықтың 
бірнеше жылғы қылмыстарын бҧлтартпайтын дәлелдермен жазған екен.  
Ҧзақ  тергеуден  кейін  Қожықты  баласымен  бірге  Қиыр  Шығысқа  жер 
аудармақ  болады.  Жоғарыда  аталған  жолдастарының  арқасында  Новосібір 
қаласы  маңындағы  бір  лагерьге  жібереді.  Қожықты  бас  бостандығынан 
айырғанмен  тҧтқын  лагеріндегі  тҧрмысы  жаман  болмайды.  Жолдастары, 
туыстары  арқылы  елден  мал  алғызып,  орыстың  бір  селосында  баласы 
Шоқабай екеуі шаруашылық ҧстап кҥн кӛреді. Қожық осы лагерьде екі жыл 
болып,  қайтыс  болады.  Жерлеуге  ел  жақтан  туыстары,  жолдастары 
қатысыпты. Сол жақтағы мҧсылман зиратына жерленген екен. Шоқабай әкесі 
Қожық жолдастарының кӛмегімен он жылдық жазасын бес жылда ӛтеп, еліне 
оралады.  Шоқабайдың  елі  Қостанай  облысы,  Қарасу  ауданының  орталығы 
Қараман  ауылы.  Осы  ауылда  болғанымызда  Шоқабай  ҧрпақтарымен 
кездесіп,  шежіресін  алдық.  Шоқабайдан  Махамбет  атты  ер  бала  туады. 
Махамбеттен  –  Қамза,  Қанапия;  Қанапиядан  –  Бекен,  Кәкен;  Бекеннен  – 
Бығай,  Асқат  атты  балалар  туған.  Демографиялық  жағдайға  байланысты 
қазір Шоқабай ҧрпақтары республикамыздың әр жерінде тҧрып жатыр.  
Бізге жеткен деректер бойынша терістік ӛңірде ӛмір сҥріп, ел басқарған 
ҥлкен  тҧлға,  ӛмірі  қайшылықтарға  толы  ӛз  дәуірінің  кӛрнекті  ӛкілі,  жерлес 
жазушыларымыз  Сәбит  Мҧқанов  пен  Ғабит  Мҥсіреповтардың  атақты 
шығармалары  әдеби  бейнелерінің  прототипі  болған  Қожық  Мақашҧлы 
ӛмірінің соңы осылай аяқталады. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
114 
Пайдаланған әдебиеттер: 
 
1.
 
Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік мҧрағаты. 
2.
 
Омбы облыстық мемлекеттік мҧрағаты 
3.
 
Солтҥстік Қазақстан облыстық мемлкеттік мҧрағаты. 
4.
 
Сәбит Мҧқанов. «Аққан жҧлдыз». 1-2 кітаптары. 
5.
 
Ғабит Мҥсірепов. «Ҧлпан». 
6.
 
Ауыз әдебиетін зерттеуші Қаратай Биғожиннің жеке мҧрағаты. 
7.
 
Ӛлкетанушы Қайролла Мҧқановтың жеке мҧрағаты. 
8.
 
«Сегіз сері» таңдамалы шығармалары. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
115 
МАЗМҦНЫ 
 
ЕСЕНЕЙ ЕСТЕЛІКТЕРІ 
 
1.
 
Беташар сӛз............................................................................ 
2.
 
Ер Есеней............................................................................... 
3.
 
Шоң Телғозыҧлының Бопай Қасымқызымен кездесуі........... 
4.
 
Есеней мен Шоң Дәулетҧлы.................................. 
5.
 
Есеней мен Дайрабай кҥйші................................. 
6.
 
Салғара ақынның «Туған жер» толғауында айтылатын ӛңір тарихы..... 
7.
 
Есеней және оның елі............................................ 
 
ҚОЖЫҚ МАҚАШОВ 
 
1.
 
Мақаш Қасаболатҧлы................................... 
2.
 
Қожық Мақашовтың прототипі................. 
3.
 
Мақаш қҧла.................................................... 
4.
 
Қоңқыш пен Қожық..................................... 
5.
 
Маңтӛбет оқиғасы, Қожықтың ӛлімі..........