Х. Досмұхамедов атындағы Атырау му хабаршысы №4 (31) 2013

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
96 ~
 
 
Қазақстаннан  басқа  елдерінде  мұнай  -  газ  кешенінің  жұмысынан  түсетін  үстеме 
пайда 90% дейін табиғи рента механизмі ретінде қазынаға құйылады. 
Қазақстан  Республиксында  әлеуметтік-экономикалық  дамуды  жаңа  жоғары 
сатыға  көшіретін  басым  сала  экономиканың  мұнай-газ  бөлігі  болып  анықталған. 
Еліміздегі  бай  мұнай-газ  қорының  молшылығы,  осы  саланың  мейлінше  тұрақты 
болуы,  дүниежүзілік  нарықтағы  көмірсутегі  шикізатының  салыстырмалы  қолайлы 
жағдайдың  қалыптасуы  –  осының  бәрі  мұнай-газ  бөлігін  басым  сала  ретінде 
таңдауды  түсіндіреді.  Бұл  жаһандану  жағдайларында  мұнай-газ  секторын 
мемлекеттік реттеуді қажеттілігін көрсетеді. 
Әртүрлі елдердің мұнай-газ саласын мемлекеттік реттеу заңнамысының даму 
тарихы  жер  қойнауы  мен  оның  ресурстарының  мәртебесін  анықтаған  кезде  демек, 
осы  нысандарға  қатысты  мемлекет  құқығының  заң  жаратылысын  анықтаған  кезде 
бізге  түрлі  әдістерді  көрсетеді.  Бірақ  әртүрлі  елдердің  тау-кен  заңнамаларының 
ерекшеліктері  сан  алуан  болғанмен,  жер  қойнауының  құқықтық  мәртебесін 
анықтайтын  өзекті  мәселені  бөліп  қарауға  болады,  атап  айтқанда:  бұл  елде  жер 
қойнауына кім билік етеді.  
 Мұнай-газ  саласын  мемлекеттік  реттеу  жөніндегі  әлемдік  тәжірибені 
талдаған кезде Норвегия, АҚШ және Канададағы қалыптасқан мұнай-газ бизнесінің 
іс-тәжірибесіне  ерекше  көңіл  бөлу  керек.  Норвегияның  ашық  экономикалық  жүйе 
жағдайындағы  мемлекеттік  мұнай-газ  саласы  қалыптасуы  мен  дамуының  керемет 
тәжірибесі  бар.  АҚШ-  мұнай-газ  саласының  ұзақ  тарихы  бар  және  мұнай-газ 
компаниясы  қызмет  етуінің  тиянақты  жасақталған  нормативтік  базасы  бар  ел. 
Канада  Федеративтік  мемлекет  болып  табылады,  оның  аумағында  америкалық 
компаниялар бар жұмыс істейді, оның мұнай-газ бизнесі ұйымдастырылуы АҚШ-тан 
толық көшіріліп алынған. 
Мұнай-газ  секторының  өзгешелік  сипаттамаларына  түрлі  кезеңдердің 
технологиялық  байланыстары,  транспорттық  және  тұрмыстық  инфраструктураның 
нашар  тармақталуы,  тұтынушылар  мен  қызмет  көрсетушілердің  белгілі-бір  тобына 
«үйреніп қалуы», сыртқа ортаның өзгерістеріне бой үйрету мен маневрлерінің әлсіз 
болуы.  Нарық  жағдайына  бейімделген  маңызды  сипаттамалар  болмайды.  Осы 
жағдайлардың барлығы түрлі факторларды пайдаланудың мүмкіндіктерін шектеді.  
Мұнан өте маңызды Қазақстандық тәжірибелік тұжырым шығады: 
1.  Қазақстан  мұнай-газ  секторының  өндірістік-технологиялық  құрылымы 
өзінің  туғаннан  бергі  қалпын  сақтайтын  және  қазіргідей  технологиялық  жүйесін 
сақтайтын болса, мемлекеттік реттеудің тиімді жүйесінің қажетті екендігін көрсетеді. 
Жоғарыда  айтылған  үкіметтің  құрылымы,  сондай-ақ  республика  субъектілерінің 
атқарушы үкіметі органдары үшін технологиялық жүйені пайдаланудың мемлекеттік 
реттеу жүйесінің қалыптасуы бірінші кезектегі міндет болып табылады. Мемлекеттік 
реттеу  дәрежесі  қатысушы  жақтардың  қандай  ма  болмасын  мақсаттарына  зиянын 
тигізбей  –  мұнай-газ  секторының  «стандартты»  нақты  негізінде  кез-келген 
экономикалық  мәселелерді  шешудегі  алғы  шарттардың  пайда  болуына  қарай 
әлсірей береді.  
2.  Қазақстанда  монополиялық  түрге,  мысалы,  көмірсутекті  магистралды 
тасымалдау ғана емес, сонымен бірге өндіру, сервистік қызмет көрсету, көмірсутекті 
өңдеу  және  сақтау  жөніндегі  қызмет  көрсету  жатқызылуы  мүмкін.  Сондықтан  да 
әзірге  Қазақстан  мұнай-газ  секторы  активтерінің өзіне тән  ерекшеліктері  сақталған 
жағдайда,  техникалық  және  технологиялық  инфрақұрылымы  түп  орнымен 
өзгермейінше мемлекеттік реттеудік тиімді жүйесі – магистралды мұнай құбырлары 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
97 ~
 
 
жүйесіне,  мұнай  өңдеу  зауыттарының  күшіне,  технологиялық  инфраструктура 
объектілеріне  қалыптасуы  керек.  Тек  осы  жағдайда  ғана  жағымсыз  монополиялық 
тенденцияны жеңу мүмкін болады.  
Мұнай-газ  секторын  реттеу  проблемасы  мемлекеттік  шығындармен,  оларды 
оптимизациялау  проблемасымен  тығыз  байланысты.  Бәрімізге  белгілі  бюджет 
кірісінің  негізгі  көзі  мұнай-газ  секторы  болып  табылады.  Болашақта  мұнай-газ 
бағасының  көтерілуіне  байланысты,  оның  бюджет  кірісінің  көзі  ретіндегі 
маңыздылығы  арта  түседі,  сондықтан  мемлекеттік  шығындардан  мұнай-газ 
секторынан  алынатын  мемлекеттік  табиғи  рента  және  басқа  да  түсімдерді  алу 
деңгейінен байлаысты болып отыр. 
Мұнай  -  газ  секторындағы  салық  салу  кенорындарының  экономикалық 
тиімділігіне  байланысты  құрылуы  тиіс.  Қазіргі  кездегі  салық  жүйесі  кәсіпорынның 
шынайы  кірісін  есепке  алмайды,  сол  секілді  салықтың  жалпы  есебі  өнім  өндіру 
кезеңдеріне  сәйкес,  яғни,  кумулятивті  тиімділік  пайда  болады.  Мұндай  салық 
жүйесінің  нәтижеснде  салық  салудың  ауыртпалықтары  өнеркәсіптің  инвестицияны 
көп  қажет  ететін  және  технологияны  көп  пайдаланатын  бөлігіне  келіп  түседі. 
Сонымен бірге, салықсыз аймақтарда тіркелген, біршама салықтық жеңілдіктерге ие 
болған, яғни салық төлеуден тіптен босатылған «делдалдар» мен мұнай өнімдерінің 
сатумен айналысатын жеке сатушылар да өте көп кездеседі.  
Жер  қойнауын  пайдалану  үрдістерін  мемлекет  тарапынан  реттеу  көбінесе 
минералды-шикізаттық  пайдаланудың  ұтымдылығына,  мемлекеттің  экономикалық 
өсуіне және де экологиялық - экономикалық тепе-теңдікті сақтап қалуға әкеледі  
Табиғи рентаны мемлекеттің басты кіріс көзі деп есептеу елдің әлеуметтік – 
экономикалық дамуының күшті қоры деп есептеуге болады. Шетелдердің тәжірибесі 
көрсеткендей, жеке кәсіпкерлік пен қоғамдық мүдденің өзара тіл табысуы өмір сүру 
деңгейінің  жоғарылауына  және  халықты  әлеуметтік  қамсыздандыруға  әкеледі. 
Сараптау 
қорытындылары 
көрсеткендей, 
Қазақстанда 
мемлекеттің 
және 
кәсіпкерліктің,  жергілікті  қауымдастықтардың  араласуымен  болатын  жағдайларда 
соңғы  топтың,  яғни  халықтың  мүддесі  аз  қорғалады.  Бұл  көптеген  факторлармен 
есептелінеді,  олардың  ішінде  халықтың  мүддесін  қорғайтын  нормативті-құқықтық 
кепілдемелердің  жоқтығы,  және  де  нормативтік  талаптарды  орындайтын 
механизмдердің  әлсіздігі,  осындай  ұсыныстар  мен  талаптарды  қанағаттандыратын 
азаматтық қоғам институттарының дұрыс дамымауы. 
Қазақстан  Республикасы  мұнай-газ  өндіріуші  аймақтарындағы  халық 
мүддесін қорғаудың өзектілігі қазіргі кезде шельфтердегі көмірсутек өндіретін жаңа 
кенорындарынды 
игеретін 
үлкен 
ауқымдағы 
инвестициялық 
жобалардың 
жоспарларымен  тығыз  байланыста.  Бұл  жобалар  аудандардағы  әлеуметтік-
экономикалық  жағдайды  өзгететін,  керекті  инфрақұрылымды  құру  үшін  үлкен 
қаржылық  және  еңбек  шығындарын  талап  етеді.  Әлемдік  және  отандық  тәжрибе 
көрсеткендей,  бұндай  араласу  тұрғылықты  халықтың  әлуметтік-экономикалық 
өміріне тек қана мұнай - газ секторын мемлекттік реттеу белсенді түрде басталғанда 
ғана  жақсылықтар  әкелуі  мүмкін.  Мұнай  -  газ  секторының  дамуындағы  жақсы 
нәтижелерге  қарамастан,  оның  жұмысында  келеңсіз  тұстар  мен  қарама-
қайшылықтар пайда болды. Қазіргі кезде Қазақстан экономикасының технологиялық 
құрылымын  ресурс  өндіруші  салаға  бұру  және  өңдеуші  салалардағы,  халық 
тұтынатын  тауарлар  өндірушілер  өнімдері  мен  жұмыстарды  қысқарту  шаралары 
әлеуметтік стратегиялардың мүмкіндіктерін шектейді. 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
98 ~
 
 
Елдің  өнеркәсіптік  дамуы  аймақтардың  дамуымен  тығыз  байланысты. 
Өнеркәсіптің  өнімнің  құрылымы  аймақтарда  қалыптасады,  олардың  әрқайсысы 
ресурстар  мен  толық  мүмкіндіктерге  ие.  Мұнымен  Қазақстанның  мұнай  өндіруші 
аймақтарының  өнеркәсіптік  даму  стратегиясын  іске  асыру  мен  жасақтау 
механизмдеріне  қолайлы  жағдайлар  туғызады.  Тауарлар  өндіру  мен  ағымдағы 
қызмет  көрсетушілердің,  тұтынушылар  мен  аймақтық  билік  органдарының  қазіргі 
және  ұзақмерзімді  мүдделерінің  тоғысуы  –  кедей  аймақтарын  дамытудың  ең  басты 
стратегиясы болып табылады. 
Ғылым  мен  техникадағы,  технологиялар  мен  ақпараттық  қамсыздандыруда 
жаңалықтар  көбейген  сайын  кәсіпкерлік  саласы  мен  қоғам  мемлекет  пен  оның 
ресурстары  мен  институтарына  үміт  артатыны  белгілі.  Қазақстандағы  жаңа 
экономикалық  қатынастарды  қалыптастыру  күшті  нарықтық  механизмді  құру 
сатысына  келіп  жетті,  бұнда  мемлекеттік  реттеуге  нарықтық  үрдістердің  реттеуші 
ретінде  үлкен  роль  беріліп  отыр.  Қазіргі  кезде  мұнай  -  газ  саласы  елдің 
экономикалық дамуында басты роль ретінде қарастырылуда, бұл жерде мемлекеттік 
басқарудың  ролін  бағалау  өте  қиын.  Бірақ  қазіргі  Қазақстанда  кәсіпкерлік  пен 
мемлекеттік  өзара  араласуы  көп  жағдайда  мұнай  -  газ  секторының  кәсіпорындары 
мен мемлекет арасындағы көшбасшылыққа талас пен билік үшін күрес мәселелеріне 
орай  шешілмей  келеді.  Сонымен  қатар,  реформа  басталған  кезде  құрылған 
нарықтық 
құрылымдар, 
биржа, 
банктер, 
сақтандырушы 
компаниялар, 
инвестициялық  қорлар  кәсіпорындарға  және  отын  –  энергетикалық  өнеркәсіп 
орындарына  ішкі  экономикалық  байланыстар,  қаржы  ресурстарын  пайдалануда, 
кәсіпорынды  материалды-техникалық  жабдықтау,  шетелдік  инвестицияларды 
саларға тарту мәселелері бойынша тәжірибелік көмек көрсету мақсатында өзара өте 
әлсіз байланыс жүруде. 
Кенорындарын тиімді және қауіпсіз игеру және мұнай - газ өнеркәсібінің ел 
мүддесі үшін сапалы қызмет етуі мақсатында және елдің энергетикалық қауіпсіздігі 
және  өз  пайдасы  үшін  мемлекет  барлық  мұнай  -  газ  өндіруші  саларларда 
протекциондық саясат ұстануы тиіс.  
Мұнай  -  газ  секторындағы  мемлекет  пен  кәсіпкерліктің  өзара  қарым-
қатынастарының тиімді механизмі  ретінде  мүдделердің  экономикалық  ықпалдасуын 
көздейтін  өнеркәсіптік  кластерлер,  өнеркәсіптік  типтегі  қауымдастықтар  немесе 
осыындай  одақтар  мен  құрылымдар  құру  болып  табылады.  Экономикалық 
ықпалдасу  мынадай  принциптер  негізінде  құрылуы  тиіс,  өз  еркімен,  экономикалық 
өзара  тиімділік,  өзара  көмек,  құқықтық  кепілдік,  шынайы  демократизм,  мақсаттар 
мен мотивациялардың ұштасуы, алған міндеттерді орындау. Жалпы алғанда мұнай - 
газ  секторындағы  мемлекеттің  өнеркәсіптің  саясатының  басты  бағыттары 
өнеркәсіпті 
тиімді 
ететін 
кластерлер 
құруға 
бағытталуы 
керек. 
Көріп 
отырғанымыздай, осындай құрылымдарды құру мемлекет пен жеке бизнестің өзара 
қарым – қатынасын реттеуге ат салысады. Сонымен бірге, мұндай ұйымдар барлық 
деңгейдегі  компанияларды  қолдайды  және  олардың  жұмысын  жеңілдеуіне, 
халықтың  өмір  сүру  деңгейінің  жақсаруына,  өнімнің  бәсекеге  қабілеттілігіне, 
қаржылық  тұрақтылыққа,  отандық  компаниялардың  халықраралық  нарыққа 
көтерілуіне және де өндірілген өнімнің әлемдік стандарттарға дейін жетуіне себепші 
болады.  
Мұнай  -  газ  секторының  кәсіпорындарын  мемлекеттік  реттеудің  пісіп 
жетілген қажеттілігі айқын көрініс табуда. Реформалар бастау алған кезде саланың 
кейбір  басшылары  нарықтың  экономикалық  өзіндік  жетілуіне  үміт  артты.  Бірақ, 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
99 ~
 
 
нарықтық  қатынастарда  жоспарлы  экономикаға  қарағанда  проблемалар  жеткілікті 
екен.  Есте  сақтайтын  нәрсе,  жеке  иелік  негізгі  қаражатымен  өнеркәсіпті 
басқарудағы және оны дамыту мен жаңартудағы мемлекеттік шараларды ауыстыра 
алмайды.  Елді  энергетикалық  қауіпсіздендіру  жеке  кәсіпкерлердің  емес,  түгелімен 
алғанда, тікелей мемлекеттің міндеті.  
Осындай  проблемалар  экономиканың  жаһандану  деңгейінде  мұнай-газ 
саласын  мемлекеттік  реттеу  міндетті  болып  табылады.  Зерттеулер  көрсеткендей, 
ешбір  жерде,  ешқандай  мемлекетте  экономиканың  мұнай  -  газ  секторы  (оның 
іздестіру, барлау жұмыстарымен қоса өндіру, тасымалдау, алғашқы өңдеу, өндірген 
өнімді және өңделген өнімді сату) «көрінбейтін қолдарды» - нарықтық күш пен таза 
нарықтық реттеушілердің жағындағы реттелу объектісі бола алмайды.  
Экономиканың осы секторына мемлекеттің әсер ету дәрежесі түрлі елдердің 
қаржы-экономикалық  және  энергетикалық  мәселелерін  шешудегі  көмірсутектің 
маңызды  роліне  ғана  емес,  айтарлықтай  дәрежеде  көптеген  объективті 
жағдайлардың болуына байланысты:  
-  жобалардың  капитал  көлемінің  жоғары  болуына  байланысты  мұнай  -  газ 
секторына жоғарғы «кіру кедергісі»; 
-  табиғи  ресурстарға  монополиялық  жағдайдың  болып  қалуы.  Бұл  әлемнің 
кез-келген  мұнай  өндіретін  елдерінің  ұлттық  экономикасына  қатер  төндіруі  мүмкін 
(ең  алдымен  экономиканың  мүнайгаз  секторы  және  басқа  да  секторларының  – 
көмірсутек және өңделген өнімдерін пайдаланушылар арасындағы бәсекелестік); 
- 
мұнай 
- 
газ 
секторының 
өндірістік-технологиялық 
активтерінің 
ерекшеліктері  –  олардың  құрамында  «табиғи  монополия»  өндірістік-технологиялық 
комплекстер мен жүйелердің болуы.  
 
Әдебиеттер тізімі 
1.  Беликов  Д.  Природная  рента:  за  и  против  //  Российская  газета,  2004.-№10.–  С. 
12-16. 
2. Разовский Ю.В. Горная рента.– М: Экономика, 2000.– 221с. 
3.  Харрисон  Ф.,  Миллер  Д.,  Тидеман  Н.,  Гэффни  М.,  Плассман  Ф.,  Роскошная  Т.И. 
Рента как основа систем государственных финансов.–http://rusref.nm.ru. 
4. Крюков В.А., Шафраник Ю.К. Нефть для государства или государство для нефти, 
Нефть, Газ и Бизнес №5-6/2008 г. 6с. 
 
Резюме 
Государственное 
регулирование 
нефтегазовой 
сферы 
в 
условиях 
глобализации    экономики  является    сложной    и  многосторонней  проблемой.  Его 
состояние не удовлетворяет    фактическим   требованиям  республики.  Многолетний 
опыт развитых стран и опыт Казахстана в последние десять лет  показывает, что в 
условиях  рынка  экономика  не  может  интенсивно  развиваться  без  государственной  
поддержки.   

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
100 ~
 
 
Summary 
Government regulation of oil and gas industry in the global economy is complex 
and  multifaceted  problem.  His  condition  does  not  meet  the  actual  requirements  of  the 
country. Long-term experience of developed countries and the experience of Kazakhstan 
in  the  last  ten  years  shows  that  in  a  market  economy  can  not  develop  rapidly  without 
government support. 
 
УДК 316.42 
 Л.К.Саналиева  
Атырауский государственный университет имени Х.Досмухамедова 
 
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ И ЭФФЕКТИВНОЕ ИСПОЛЬЗОВАНИЕ  
ЧЕЛОВЕЧЕСКОГО КАПИТАЛА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН 
 
Аннотация 
В  данной    статье  пишется  о  проблеме  развития  и  совершенствования  
человеческого 
капитала 
в 
современных 
условиях 
экономики. 
Человеческий капитал - 
одна 
из 
составляющих 
производственных активов 
предприятия,  функционирующего  в  условиях   индустриально-инновационного 
развития.  
Ключевые слова: 
Человеческий капитал, развитие, конкурентоспособность. 
          
Современное  состояние  экономики  Казахстана характеризуется постоянным 
обновлением технологических  процессов,  стремление  к инновационному развитию, 
высокой  диверсификацией  производственных  процессов,  в  связи  с  этим  стали 
востребованы  профессиональные  работники,  способные  адаптироваться  к 
существенным  и  быстрым  изменениям  в  сфере  технологий.  Реализации  в  стране 
индустриально-инновационной политики  к  ее инновационному  развитию  влечет  за 
собой  поиск  направлений  эффективного  использования  накопленного  потенциала, 
определение возможностей и способов его совершенствования. Проблема развития 
человеческого капитала страны  путем  инвестирования  в  него  средств,  которое 
позволит  улучшать  его  основные  качества,  полезные  для  общества  и  страны  в 
целом,  является  актуальной  на  сегодняшний  день.  Решением  этой  проблемы 
необходимо  заниматься  и  на  уровне  государства,  и  на  уровне  предприятий  и 
организаций.  В  современных  условиях  произошли  заметные  сдвиги  в  структуре 
факторов,традиционно-определяющих конкурентоспособность предприятий 
на 
рынке.  В  первую  очередь  это  относится  к  относительному  снижению  значения 
фактора дешевого  сырья  и  дешевой  рабочей  силы  и  усилению  образовательного 
фактора.  Конкурентоспособность  определяется  качеством товара,  надежностью, 
дизайном,  а  это  требует  больших вложений в  развитие  профессионально-
квалифицированного 
уровня 
рабочей 
силы. 
Более 
того, 
в 
экономике, 
движимой инновациями,  развиваются  тенденции,  вызывающие  необходимость 
системного  подхода  к инновационной  политике,  которая  бы  не  ограничивалась 
только  областью высокотехнологического  производства,  а  была  направлена  на 
преобразование  общества  в  целом,  за  счет  комплексного  характера  процесса 
обмена и использования знаний как в производстве, так и вне его.     Информация, 
научные  знания,  профессиональный,  научный  и  культурный  потенциал  общества 
как  интеллектуальные  ресурсы  определяют  структуру  национальной  экономики, 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
101 ~
 
 
качество  производимой  продукции  и  услуг,  эффективность  функционирования 
хозяйства.  
        Человеческий капитал -  одна  из  составляющих  производственных активов 
предприятия,  функционирующего  в  условиях   индустриально-инновационного 
развития.  Он  приносит  доход  не  только  своему владельцу,  конкретному  человеку, 
но  и  организации,  региону,  стране  в  целом.  В  современных  условиях  развития 
экономики  Казахстана инвестиции в человеческий капитал  являются  определенной 
формой  социальных инвестиций,  направленных  на  расширенное  воспроизводство 
данного  вида  капитала  с  целью  повышения  качества  жизни  и  роста  социально-
экономической эффективности национальной экономики. 
        На сегодняшний день основной задачей предприятий является формирование 
адекватной 
рынку конкурентной среды 
на 
основе 
постоянного обновления 
технологических  процессов,  стремления  к  инновационному  развитию,  снижения 
затрат  производства  и выпуска конкурентоспособной  продукции.  Для  достижения 
данных  целей, вложения в  человеческий  капитал,  по  существующим  оценкам, 
гораздо  эффективнее,  чем  вложения  в  основные  фонды.  Известно,  что  чем  ниже 
коэффициент  образования  населения,  тем  беднее  страна.  Рост  числа  граждан, 
получивших  высшее  образование,  расширяет  средний  класс,  наличие  и  размеры 
которого 
также 
говорят 
о 
благоприятной 
обстановке 
в 
экономике 
страны. Вкладывая деньги в образование и профессиональную подготовку людей, в 
будущем  государство  получит  от  них  максимальный  вклад  в ВВП.  За  новыми 
знаниями 
следуют 
новые 
прогрессивные 
технологии, 
они 
способствуют 
появлению инновационных и 
успешно 
реализуемых 
товаров. Устаревшие технологии 
убыточны. 
Они 
не 
приносят 
дохода, 
а 
произведенные  в  рамках  таких  технологий товары очень  трудно,  а  иногда  и 
невозможно продать.  Если темп развития  знаний  и  технологий  снижается,  то 
происходит застой в экономике. Человеческий капитал предоставляет предприятию 
дополнительные 
конкурентные преимущества. 
Сложные 
и 
наукоемкие 
производственные процессы способствуют повышению требований к рабочей силе, 
а значит к увеличению затрат на развитие человеческого капитала как со стороны 
государства, так и со стороны частного бизнеса. Руководители предприятий должны 
прийти 
к 
пониманию 
того, 
что 
затраты 
на 
человеческий 
капитал 
являются производительными, поскольку они приносят ощутимый, долговременный 
эффект.  
      Для  интегральной  оценки  человеческого  развития  необходимо  учитывать 
множество  аспектов,  но  расчет  такого  показателя  был  бы  очень  громоздким  и 
трудно  интерпретируемым.  Поэтому  разработан  минимальный  набор  базовых 
показателей,  регулярно  рассчитываемых  по  сопоставимой  методике  для 
экономически  развитых  и  развивающихся  стран.  Каждый  из  базовых  показателей 
количественно  представляет  одно  из  ключевых  направлений  (измерений) 
человеческого развития или аспектов расширения человеческого выбора.  
      Три  основные  измерения  – долголетие,  образованность,  уровень  жизни – 
соответствуют  трем  ключевым  проблемам  –  прожить  долгую  жизнь;  приобрести 
знания;  иметь  доступ  к  ресурсам,  необходимым  для  достойного  уровня  жизни,  -  о 
которых  уже  шла  речь.  Долголетие  характеризует  способность  прожить  долгую  и 
здоровую  жизнь,  что  составляет  естественный  жизненный  выбор  и  одну  из 
основных универсальных потребностей человека. Базовым показателем долголетия 
служит средняя 
продолжительность 
предстоящей 
жизни 
при 
рождении, 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
102 ~
 
 
исчисляемая  в  целом  для  мужчин  и  женщин.  Образованность  означает  обретение 
способностей к получению и накоплений знаний, к общению, обмену информацией. 
Эти  способности  необходимы  для  полноправного  участия  в  жизни  современного 
общества.  Образованность  оценивается  как  комбинация  двух  базовых  показателей 
– уровня  грамотности  взрослого  населения (15  лет  и  старше)  и полноты  охвата 
обучением (отношения  числа  учащихся  к  численности  населения  в  возрастах  5-24 
года).  Грамотность  представляет  собой  необходимую  предпосылку  получения 
любого  образования,  поэтому  уровень  грамотности  взрослого  населения  служит 
важнейшим  базовым  показателем  данного  измерения  человеческого  развития. 
Второй компонент  отражает результаты развития системы образования, показывая 
охват  обучением  реального  поколения.  Уровень  жизни  характеризует  доступ  к 
ресурсам,  необходимым  для  достойного  существования,  и  рассматривается  как 
средство, расширяющее возможности выбора. При этом в менее развитых странах и 
странах  с  переходной  экономикой  материальный  уровень  жизни  оказывается 
ключевой 
характеристикой, 
т.к. 
именно 
отставание 
в 
этом 
измерении 
предопределяет  общий  низкий  уровень  человеческого  потенциала.  Для  оценки 
материального  уровня  жизни  как  измерения  человеческого  развития  используется 
показатель  величины валового  внутреннего  продукта  (ВВП)  на  душу  населения.  
Данный  показатель  подвергается  некоторым  модификациям.  Первый  этап  – 
расчет реального ВВП 
на 
душу  населения 
в 
соответствии 
с 
паритетом 
покупательной  способности  (ППС  –  количество  единиц  национальной  валюты,  
необходимое  для  покупки  аналогичного  набора  товаров  и  услуг,  который  можно 
купить  на  1  доллар  в  США).  Пересчет    по    ППС    позволяет  учесть  различную 
покупательную  способность  дохода  в  разных  странах.  Второй  этап  –  индикатор 
материального  состояния  рассчитывается  как  десятичный  логарифм  величины 
реального  ВВП  на  душу  населения  для  реализации  принципа  «убывающей 
полезности  дохода».  Для  расчета  частных  индексов  используется  специальная 
формула, приводящая фактические показатели к единой шкале измерения.               
       Национальный  отчет  о  человеческом  развитии  Казахстана    был  всецело 
посвящен  проблемам  бедности  и  в  нем  впервые  был  приведен,  помимо 
традиционного  индекса  человеческого  развития,  индекс  бедности  населения. 
Индекс бедности населения Казахстана показывает, что 13,9% населения страны в 
2009 году являлись обездоленными в части возможностей человеческого развития. 
Провести анализ методики ИНН и ее трансформации для расчета ИБН Казахстана, а 
также составляющих ИБН на основе Отчета о человеческом развитии в Казахстане 
за 2009 год. Категория «благосостояние» включает в себя множество компонентов, 
ее содержание раскрывается через такие понятия как: 
-  Условия  жизни –объективные  обстоятельства  жизнедеятельности  населения 
(занятость,  характер  труда,  формы  расселения,  характер  жилища,  доходы  и 
имущественная  обеспеченность  семей;  развитие  системы  социальных  выплат  и 
отраслей социальной сферы и т.д.); 
- 
Уровень 
жизни - 
обеспеченность 
населения 
необходимыми 
для 
его 
жизнедеятельности  материальными  и  духовными  благами,  достигнутый  уровень  их 
потребления и степень удовлетворения потребностей людей в этих благах (понятие 
уровня  жизни  близко  к  понятию  благосостояние,  но  имеет  более  выраженный 
динамический оттенок); 
-    Качество  жизни -  это  понятие,  характеризующее,  с  одной  стороны,  самого 
субъекта  общественной 
жизни 
и  потребностей 
– 
человека 
(например, 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
103 ~
 
 
продолжительность  жизни,  уровень  физического  и  психического  здоровья, 
образования,  культурный  и  интеллектуальный  потенциал);  а  с  другой, 
комфортность, удобство жизненных условий, состояние среды обитания людей.  
     Проблема  оценок  благосостояния  людей  крайне  сложна  и  пока  далека  от 
разрешения. 
Объективная 
оценка 
благосостояния 
(с 
использованием 
количественных методов) может быть основана на определении некоего стандарта 
жизни и оценки соответствия этому стандарту условий и уровня жизни населения. 
Однако определение стандарта само по себе является трудноразрешимой задачей, 
поскольку  и  ресурсы,  и  потребности  людей  сильно  различаются.  Субъективные 
оценки благосостояния основываются на личных нуждах и ценностях индивидов, но 
подобные  оценки  сложно  агрегировать.  Поэтому  чаще  всего  в  основе  оценок 
благосостояния  лежат  показатели  дохода.  Выбор  показателей  дохода  в  качестве 
меры  контроля  над  ресурсами  обусловлен  и  тем,  что,  в  отличие  от  других 
параметров  благосостояния,  информация  о  национальных  или  личных  доходах 
собирается  практически  во  всех  странах  мира.  Неравенство  является  сложной 
многомерной  категорией,  оно  проявляется  в  доходах  и  благосостоянии,  правах  и 
свободах и т.д.  
               Образование,  улучшение  качества  уровни    и  продолжительности  жизни 
населения  признано  одним  из  важнейших  приоритетов  Послания  Президента  к 
народу Казахстана  
«Социально-экономическая  модернизация  –главный  вектор  развития  Казахстана».  
Общей целью  образовательных реформ в Казахстане является адаптация системы 
образования  к  новой  социально-экономической    среде.  Президентом  Казахстана 
была  также  поставлена  задача  о  вхождении  республики  в  число  50-ти  наиболее 
конкурентоспособных стран мира. Совершенствование системы образования играет 
важную  роль  в  достижении  этой  цели.  Международный  опыт  подтверждает,  что 
инвестиции  в  человеческий  капитал,  и,  в  частности,  в  образование,  начиная  с 
раннего  детства  до  зрелого  возраста,  способствуют  существенным  отдачам  для 
экономики и общества. Инвестиции в человеческий капитал крайне необходимы для 
создания  технически  прогрессивной,  производительной  рабочей  силы,  которая 
может адаптироваться в быстро изменяющемся мире. 
           В  современных  условиях  человеческий  капитал  определяет  конкурентные 
преимущества  экономики  и  возможности  её  модернизации,  так  как  именно  люди, 
обладающие  образованием,  квалификацией  и  опытом,  определяют  возможности 
модернизации общества.   Понятие «человеческий капитал» не имеет однозначной 
трактовки, он отражает приобретённые знания, навыки, мотивации, которые могут 
использоваться  в  течение  определённого  промежутка  времени  для  получения 
дохода.  Человеческий  капитал,  признаваемый  во  многих  странах  мира  частью 
национального богатства и важнейшим фактором экономического роста, нуждается 
в инвестициях. Инвестиции в человеческий капитал помимо социальных  эффектов  
всегда  предполагают стоимостной  эффект  для  лица,  их  осуществляющего. Для 
оценки объёма необходимых инвестиций, прежде всего, стоит обратиться к оценке 
человеческого  капитала  .  Современные  методы  оценки    человеческого  капитала 
Вопросу  оценки  человеческого  капитала  посвящено  много  работ,  большинство  из 
которых написаны  зарубежными  авторами и  не  всегда  могут быть  адаптированы  к 
отечественной  практике  .  Современные  методы  оценки  человеческого  капитала 
широко  используют  косвенные  способы  оценки  отдельных  его  составляющих 
(например,  через  показатели  доступности  услуг  образования).  На  данный  момент 

  Х.Досмұхамедов атындағы Атырау МУ Хабаршысы 
 № 4 (31) 2013 
~ 
104 ~
 
 
основным  источником  инвестиций  в  человеческий  капитал  является  прибыль,  а 
также  часть  затрат  по  переподготовке  кадров  включаются  в  себестоимость.    Эти  
источники    непосредственно    зависят  от  внешних  факторов  .  По  нашему  мнению, 
более  надежным  источником  инвестиций  в  человеческий  капитал  является 
амортизация  человеческого  капитала,  так  как  она  непосредственно  не  зависит  от 
кредитно-денежной  и  налогово-бюджетной  политики  государства,  а  также  от 
влияния  других  внешних  факторов.  Итак,  концепция  человеческого  развития 
объединяет  решение  вопросов  производства  и  распределения  товаров  и  услуг  с 
решением  вопросов  формирования  и  использования  способностей  и  возможностей 
людей,  рассматривая  развитие  человеческих  способностей  как  конечную  цель 
общественного прогресса. Концептуальная схема человеческого развития построена 
на  следующих  четырех  основных  элементах: продуктивность (с  этой  точки  зрения 
экономический рост, динамика занятости и оплаты труда являются составляющими 
моделей  человеческого  развития), равенство (ликвидация  барьеров,  связанных  с 
расой, полом, местом проживания, уровнем благосостояния, которые препятствуют 
участию 
в 
политической, 
социальной 
и 
экономической 
жизни), устойчивость (отсутствие  финансовых,  социальных,  демографических, 
экологических  долгов,  по  которым  придется  платить  будущим  поколениям, 
обеспечение  справедливого  распределения  возможностей  развития  между 
поколениями, расширение  возможностей (включая  участие  населения  в  процессах 
принятия решений и повышение роли гражданского общества. 
 

жүктеу/скачать 1,73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: