50
I ТАРАУ
Тарихтан туындаған болашақ
сол кездегі түркілердің әскери-саяси элитасы, жоғарыда айтылған мүмкіндіктерді
көре де, оны пайдалана алмады. Дегенмен соған қарамастан, Осман, Сефевид
және Моғол секілді Азияның үш түркі империясының өктемдік құруы – сол
кезеңдегі геосаяси құрылымдардың теңгерімдігін қалпына келтіруде аса
маңызды тарихи рөлге ие болды. Ұлы Моғолдар Қиыршығыстық Азияға дейінгі
аймақтар, соның ішінде Қытаймен де, ал Сефевидтер – Исламдық Шығыспен,
сондай-ақ Османдар болса – Еуропа мен Африка елдері арасындағы өзара
қарым-қатынастардың негізгі бағыттарын анықтап отырды. Әзербайжандық
түркілердің кавказ бен парсы аймақтанда саяси доминанттық күшке айналуы
мен Әзербайжан мемлекетінің құрылуы жолында (Әзербайжанның Атабектер
негізінде, Қарақойлы және Аққойлы әулеттері) Сефевидтер империясы шешуші
рөль атқарды. Моғолдар империясын құрған Бабыр (айтпақшы, ол Сефевидтер
империясымен жақсы қарым-қатынаста болды), әкесі жағынан Темірланға,
ал шешесі жағынан – Шыңғысханға жақын туыс болып келді. Моғолдар
билеушісі Акбар жария еткен Дин-и иллахидің саясаты (1556-1605), көпұлтты
Индия мен өзге де көршілес аймақтардың нығаюын қамтамасыз етіп отырды.
Әзербайжандағы Шах Исмаил Хатаидың исламдық идеологияға сүйенген
ұлттық саясатын (бұл нақты шиизм доктринасы болды), ал Бабыр мен Акбардың
Үндістандағы жүргізген жан-жақты діни саясатын, түркі үстемшілдігінің аса
көрегендігі деп бағалауға болады.
Академик Рустан Рахменалиев түркілердің өктемдігіне төмендегідей
түсініктеме береді: «Түркілер үш құрлықта да – Пекинде, Делиде, Исфаханда,
Дамаскіде, Бағдадта, Мысырда, Константинопольде (Ыстамбұлда) және
Алжирде басқару тізгінін өз қолдарында ұстады және оны уысынан шығарып
алмау үшін нақты бір шаралар жасау қажеттігін өте жақсы түсінді. Түркілер
билік жүргізген жерлердің барлығында да, Табгаштың басқаруымен - Қытайда,
Салжұқтардың басқаруымен – Парсыда, Мәмлүктердің басқаруымен –
Мысырда, Ұлы Моғолдардың басқаруымен – Үндістанда бұған дейін көз көріп,
құлақ естімеген керемет өркендеу мен гүлденудің болғандығын атап өту керек.
Ал, түркінің ұлы басқарушысы Осман империясы жайына тоқтала кетсек, ол
алдымен
Достарыңызбен бөлісу: