62
I ТАРАУ
Тарихтан туындаған болашақ
долларын құрайды (248). Қырғызстан негізінен аграрлық ел болып есептелгені-
мен, олардың көмір, алтын, уран секілді жер асты қазба байлықтарын өндіруге,
сондай-ақ электр знергиясы мен металлургия секілді салаларды да қоса дамытуға
деген мүмкіндіктері мол. 2005 жылғы экономикалық дағдарыстың салдарын
еңсеріп жатқан Қырғыз Республикасы, бүгінгі таңда ұлттық экономикасының
негізін бекітуді одан әрі жетілдіре түсуде. Егер де, Түркия, Әзербайжан,
Қазақстан, Өзбекстан, Түрікменстан, Қырғызстан, Солтүстік Кипрдегі Түркі
Республикасы секілді түркі тілдес халықтардың
өз алдына дербестігі мен
мемлекеттік мәртебесі бар болса, бұдан да басқа көптеген бауырлас халықтар
өзге мемлекеттердің құрамында автономиялық деңгейде өмір сүріп жатыр.
Мәселен: Татарстан Республикасы (жерінің көлемі 63 000 шаршы шақырым,
халқы 4 млн адам), Башқұртстан Республикасы (жерінің көлемі 143000 шар-
шы шақырым, халқы 4 120000 адам), Чуваш Республикасы (жерінің көлемі
183000 шаршы шақырым, халқы 1 400 000 адам), Хакас Республикасы (жерінің
көлемі 61 900 шаршы шақырым, халқы 580 000 адам), Саха-Якут Республикасы
(жерінің көлемі 3 103 200 шаршы шақырым, халқы 1 млн адам), Алтай Рес-
публикасы (жерінің көлемі 92 600 шаршы шақырым, халқының саны 205 000
адам), Тува Республикасы (жерінің көлемі 170 500 шаршы шақырым, халқының
саны 320 000 адам) Ресей Федерацияның құрамында болса, Қырым Республи-
касы (жерінің көлемі 26 081 шаршы шақырым, халқының саны 2 млн адам) рес-
ми түрде Украина Республикасына бағынады (138). Көп ұлтты елдердің бұдан
басқа да республикалары мен облыстарында (соның ішінде, Солтүстік Кав-
каз бен Дағыстанда, Қытай мен Моңғолияға жақын аймақтарда) түбі түркіден
тарайтын
татарлар, башқұрттар, чуваштар, хакастар, якуттар, алтайлықтар,
тувалықтар,
қырым татарлары, ұйғырлар, гагауыздар, қарашайлар,балкарлар,
ноғайлар, құмықтар, шорлар және қарайымдар секілді көптеген бауырлас ұлттар
өз отандарын тапты... Ресей патшалығы, одан кейінгі КСРО кезінде, соның ішін-
де сталиндік қуғын-сүргін барысында, әсіресе түркі халықтары адам айтқысыз
кемсітушілікке ұшырады. Мәселен, қырым татарлары Сібірге, ал қазан татарла-
ры Манчжурияға өз еріктерінен тыс өрескел күш қолдану арқылы көшірілді (62,
11-12 беттер), ал әзербайжандық түркілерді де Арменияның қазіргі аумағынан
Орталық Азияға қарай қоныс аударуға мәжбүрледі.
Ресей империясы мен оның мұрагері атанған кеңес одағының «құдайы»
орыстардың күні-түні мазасын кетіріп, олардың «жегенін желім, ішкенін
ірің» еткен бір мәселе болды. Ол тығыз орналасқан түркі
халықтарының
жақындасып кетуіне ешқандай да жол бермеу еді. Осыдан қатты қорыққан
олар Алтайдан бастап Балқанға дейін құлашын жайып жатқан кеңістіктегі
туыс халықты бір-біріне айдап салып, араларын ажыратып тастау саясатын
жүргізді. Түркілердің атам заманнан тиесілі жеріне 1918 жылы алғаш рет Ар-
мения мемлекетін құрып, содан кейін оның белгілі бөлігін Зангезур облысы-
на күштеп қосулары, большевиктердің түркі бірлігін
бөлшектеуге бағыттала
жасаған тиянақты жоспарларының бірі еді. Дегенмен, олар бұл ойларын жүзеге