74
I ТАРАУ
Тарихтан туындаған болашақ
өзегіне айналып келе жатқан «Түркизм» мен «Тұранизм» түсінігін терең тал-
дап, олардың келешегін бағдарлайды. Оның айтар пікіріне қарағанда, түркизм
идеологиясы өзінің мән-маңызына қарай үш дәрежеге бөлінеді: 1. Түркілік
(Türkiyәçilik). 2.Оғыздық (Oğuzçuluq) немесе Түрікмендік (Türkmәnçilik). 3.
Тұрандық (Turançılıq) (40, с.39). Шындығында, автор түркизмнің ұлттық және
универсалдық деңгейін көрсете отырып, келешекте әрбір тәуелсіз мемлекеттің
өзінің саяси идеологиясы болатындығын назарға алады. Осы тұрғыдан келген-
де, «Түркизмнің алыс идеясы – бұл Тұран... Ал, Тұран – түркілер үшін өтіп
кеткен, мүмкін келешектегі – жалғыз үлкен Отан саналады» (40, 37-39 беттер).
Зия Гекалптің бұдан басқа бірқатар шығармалары, атап айтқанда, «Түркі-
ленбек, Исламданбақ, Жанғыомақ» («Türklәşmәk, İslamlaşmaq, Müasirleşmәk»),
«Жаңа өмір», «Алтын әлем» «Түркі торасы» («törә» - көнетүркілік сөз, мемле-
кеттік құрылымнан қоғамдық дәстүрлерге дейінгі аралықты қамтитын түсінік
деген ұғым береді), «Дұрыс жол», «Түркі мәдениетінің тарихы», «Алтын дас-
тан» және «Үш ағым» аталатын еңбектерінің барлығын да қай жағынан алып
қарамаңыз, түркизм идеалдарымен тығыз байланысып жатқанын байқайсыз.
Башқұрттың тарихшы-түркітанушысы Зәки Уәлиди Тоған (1890-1970) башқұрт
революциясы мен тәуелсіздік қозғалысының көшбасшысына айналды. Түркі
әлемі мен мәдениетінің тарихын ұзақ жылдарғы зерттеулері оның ұлттық-саяси
көзқарасының қалыптасуына ерекше ықпал етті. Небәрі жиырма төрт жасын-
да Ферғана мен Бұхараға аттанған ол, Жүсіп Баласағұнның «Құтты білік» (ХІ
ғасыр) шығармасын зерттеп, әлемді түркінің осы жазба жәдігерімен таны-
стырды. Зәки Уәлиди Тоған Башқұртстан автономиясы жарияланған соң Ресей
мұсылманының өкілі ретінде 1917 жылы Думаға сайланады; соңынан үкімет
жасақталғанда қорғаныс министрі болып тағайындалады. Ұлттық тәуелсіздікке
қол жеткізуді талап еткен ол Ленин, Сталин және Троцкийлермен бірнеше
рет кездесулер өткізеді. Алайда, мұның барлығы да нәтижесіз болғандықтан,
мұндай әрекеттерінен түк шықпасына көзі әбден жеткен ол Түркістан басма-
шыларына барып қосылады да, Түркістан Ұлттық Бірлігін құрушы және оның
бірінші жетекшісі болады. Ресейде ұлттық тәуелсіздік қозғалыстарының кез-
келген әрекеті басып-жаншылып, өз өміріне де қатер төне бастаған соң, амал
жоқ, Зәки Уәлиди Тоған шет елге бас сауғалай тұруға мәжбүр болады.
Сол кездері түркі ұлттық қозғалыстарының көшбасшылары Түркияда жина-
лып бас қосты және осы жерде жан-жақты байланыстарын дұрыс жолға қойды.
Сөйтіп, мемлекеттік деңгейдегі ықыласқа бөлене алған олардың өз қызметтерін
бір арнаға тоғыстыра отырып,
Достарыңызбен бөлісу: