117
Түркі өркениетінің функционалдық сапасы: мәдениеттер алуандығы алаңындағы түркі тіршілігі
6. Түркі өркениеті барлық уақытта өз ішінде де, сондай-ақ басқа
өркениеттермен қарым-қатынасында да үндестік
заңдылықтарын жасайтын
бастау биікке қарай ұмтылды. Басқа мәдениеттерге берлген және ол жақтан
алынғанның арасындағы тепе-теңдік осы өркениеттің ішкі тепе-теңдігінде
сақталды.
7. Түркілер Еуразияның алып кеңістігіне мемлекет пен имприя құрып, аталған
саяси құрылымда өз алдына жеке ұлттық мәдениет қалыптастырғанымен де,
айналып келгенде жүргізілген мәдени-саяси жіктеулер түркі өркениетінің
өзегін бұза алған жоқ. Түркі өркениеті тарихтың
барлық уақытында да
түркілік ұлттық мәдениет үшін біріктіруші база ретінде қалып қойды және
осы «кернеуден» мызғымайтын негіздердің бойынан табылатын энергияны
күшейте түсудің нақты мүмкіндігіне ие болды. Осы тұрғыдан келгенде,
түркі бірлігі түркі өркениетінің біртұтастығы мен бөлінбейтіндігін көрсетеді.
Өркениеттің тарихы мен теориясына жаңа әдістемелер тұғысынан қарайтын
танымал зерттеуші Роджер Осборн Батыс өркениетіне әлемдік мәдениетті ілгері
дамытушы және оның тұтастығының қамтамасыз етілуіне себепші боларлықтай
ерекше құбылыс ретінде қарауға болмайтындығы туралы айтады.
Әлемдік
өркениеттің жинақталған ерекшеліктеріне қарамастан, олардың айрықша бір
қасиеті саналған – «көп дауыстылығы» – бәрінен де тартымдырақ. Гректік,
эллиндік және римдік өркениеттердің басқа халықтар мен мәдениеттерге
жабайылар деген көзқарас танытуы, Батыс өркениетінінің өзге өркениеттерге
кемсітушілікпен қарай бастауына алып келді (175, 144-172 бет). Әрине, мұндай
қарым-қатынастардың әсіресе, Батыс империализмін өзгелердің төбесінен
қарайтындай «өркениеттік артықшылықтың»
биігіне көтеретіндей әсерге
бөлегені рас. Аталған қарым-қатынасты ғылымдағы ұқсас өлшемдер бойынша
оңтайландыру барысы мәдениет пен өркениетті «өресіз» және «классикалық»
деп аталатын екі түрге бөлді.
Шынтуайтында, барлық мәдениеттердің көне заманғы қалыптасқан күйінен
бастап қазіргі жетілдірілген, классикалық жағдайына дейінгі өзіндік сара
жолдары бар екендігі жасырын емес. Өкінішке қарай, осы үдерістерді жеткілікті
материалдар қорымен зерттеген француз универитетінің тарихшысы, профессор
Нотр-Дам Фелипе Фернандес Арместо өзінің еңбегінде өрескел қателіктерге
орын беріп алған: ол өркениетке қатысты Еуразияның тарихи рөлі жайында сөз
қозғай отырып, тек қана моңғолдар туралы және өркениеттер арасындағы қарым-
қатынастар орнатуға кедергі келтірген, Шыңғысханның
қолымен жасалған
«сұмдық империя» туралы ғана айтуға тырысады. Бұдан да өткен түсініксіз
мәселе: Шыңғысхандай жаулап алушының келбетін жасау үшін, ол: «Моңғол
әскері қай бағытқа бет түземесін, бұл туралы үрейлі хабар ол келместен көп
уақыт бұрын тарап кететін», деген секілді армяндық дереккөздерді пайдаланды.