119
Түркі өркениетінің функционалдық сапасы: мәдениеттер алуандығы алаңындағы түркі тіршілігі
пассионарлығының түп-тамыры өздерінің
табиғи болмысынан нәр алып,
өздерінің «космопсихологиясынан» бір сәтке де болса ажырамауында жатыр
(148, 11-20 бет).
Түркілер қайда бармасын, олар туған «табиғатын», бітім-болмысын
өздерімен бірге алып жүрді. Мүмкін, түркілердің мейлінше ерек экологиялық
этнос атануының бір себебі де осында жатқан шығар. Пассионарлық түркілердің
бойындағы бұла күш саналады (153,155, 122-145 беттер). Түркі
өркениеті
өз болмысына қарай жүздеген жылдар бойы Еуразияның бай табиғаты мен
этникалық түрлілігін және фольклорлық архетипін бойына сіңіре білді.
Сонымен қоймай, оларды рухани қуаттың күшті көзі мен бірлігіне, ұйымдасқан
әскери-саяси ұйымға айналдыра алды. Демек, бұл пассионарлық өркениет
болып саналады.
Прототүркілік мәдениеттің
іздері
мен белгілерін сақтап
қалған, археологиялық қазбалардың қортындыларына сәйкес, «ғұндар өнерін
де скифтер секілді өте көне» деп есептуге әбден болады (241, 24 бет).
Ғұндар мәдениетінің материалдық үлгілерінен өздерінің бейнелерін
кездестіргендердің батырлық кейіптері келе-келе өнердің түрлі салаларындағы
шығармалардың тұрақты сюжеттік желісіне айналады. «Түркілердің бірлескен
өткенінен, түркілердің бірлескен болашағына»
мағынасындағы өркениет
қозғалысы (56, 74 бет), еш уақытта да тоқтап қалмайды, керісінше, оның
қозғалысы нақ сол кезеңдерден басталады. Шамамен біздің дәуірімізге дейінгі І
мыңжылдықтың ортасына қарай қалыптаса бастаған көне түркі эпосы, «эпикалық-
мифологиялық ойлаудың ізденістерінің нәтижесінде» пайда болған (29, 3 бет,
230 бет). Түркілердің бүкіл тарихы, олардың тілі мен ойлау қабілетінің барлығы
да
түркі мәдениеті эпосының санасына
сіңіп қалған. Соның нәтижесінде «Оғыз
Қаған», «Қорқыт Ата кітабы», «Көрғұлы» және «Манас» секілді көптеген алып
батырларға арналған эпостар жазылды. Бағындырушы түркілердің сипаты
мен бейнесі осы айтылған эпикалық шығармалардың
прототипіне айналып,
осы еңбектер бойынан көрініс табады. Егер кезінде түркілер Еуразияның бір
түкпірінде «бастарын бұғып», бетегеден биік, жусаннан аласа кейіпте отырып
қалғанда ғой, онда олар еш уақытта да дәл осындай монументалды еңбектер
жасай алмаған болар еді. Тағы бір маңызды жайт, түркі мәдениеті эпосының
ерекшелігі, этногеографиясы, этнографиясы, нақты тарихи әңгімесі, сюжеттің
шиеленісуі, батырлардың ержүректігі, мемлекеттік ар-ұждан түрлі халықтармен
жүргізілген жан-жақты байланыстардың барлығы да осы ескерткіштерде
Еуразия кеңістігі секілді көлемділігі мен кемелділігі өзіне тән түрлі-түстілігімен
құбылта көрсетіле алғандығында болып отыр.
Түркі этномәдениетінің жүйесі өзінің құрылымдық және атқарымдық
қасиеттеріне қарай, «тұтастықты көрсетеді және әлемдік үлгінің тұтастығын
қорғаушы ретінде бейнеленеді. Бұл тұрғыда жалпытүркілік
мифологиялық
дүниелер үлгісі біркелкі. Оның қандай да бір элементтерін түркі халықтарының