Карта бойынша құбылыстардың арасындағы өзара байла-

191
Егер əртүрлі құбылыстардың өзара байланысы айқын 
көрсетілмеген жағдайда олардың атқаратын қызметтерінің 
тəуелділігі корреляциялық коэфициент қағидасы болып табыла-
тын корреляциялық тəуелділіктерін есептейді. Бұл байланыстың 
тығыздығын анықтаудың біршама қарапайым əдісі болып та-
былады. Бірақ бір құбылыстың немесе фактордың арасындағы 
үйлесімділікті сипаттау үшін корреляция коэффициентін пайда-
лану олардың арасындағы ерекше өзара байланыспен шектеледі. 
Байланыстың нышандарын анықтау зерттелетін құбылыстың 
картадан алынған нүктелерінің 
а
1
b
1
кестетік координаттарын 
тұрғызу арқылы жүргізіледі. Мысалы, жауын-шашынның мөлшері 
мен жергілікті жердің абсолют биіктігі арасындағы тəуелділікті 
оқып-үйрену үшін екі картаға да палетка қойып екеуіндегі 
елдімекендер, жолдар, өзендер сияқты басқа да біртекті нысандарға 
қатаң бағдарлап, полеткаға бір картадан түсетін жауын-шашынның 
мөлшерлері 
а
екінші картадан абсолют биіктіктері 
b
түсіріп от-
ыру қажет. Содан кейін бұл мəндерді кестетердің біліктеріне 
белгілейді. Егер кестете жүргізілген корреляция алаңы біршама 
жіңішке жолақ түзсе құбылыстардың арасында корреляциялық 
байланыстар бар деп есептеуге болады. Сызық жіңішке болған 
сайын олардың арасындағы байланыс тығыз бола бастайды. Бұл 
жағдайда байланыстың тығыздығы төменде көрсетілген 
жұп кор-
реляция коэффициентімен
 
анықта ла ды:
r=
(
)
(
)
b
a
n
i
i
i
n
b
b
a
a
δ
δ
∑
−
−
−
1
,
Мұндағы r - корреляция коэффициенті; 
а
1
 
жəне
 b
1 
– нүктедегі 
көрсеткіштердің мəні; 
a
жəне 
b
орташа арифметикалық көрсет-
кіштер; δ
а
жəне δ
b
əрбір құбылыс үшін квадраттық ауытқу, 
п
-бақы-
лан ған жұптар.
Орташа квадраттық ауытқуды төмендегі формуламен есеп тей ді: 
δ
а
=
(
)
n
a
a
n
i
i
∑
−
−
1
2

192
δ
b
=
(
)
n
b
b
n
i
i
∑
−
−
1
2
Корреляция коэффициенті мəнін -1 ден +1 дейінгі аралықта
қолдануға болады. r мəні - 1немесе +1 болғанда толық кері не-
месе тура байланыс туралы айтуға болады. Егер r мəніне 0,7 тең 
болғанда, байланыс тығыз, ал 0 тең болғанда құбылыстардың 
арасында байланыс жоқ деп саналады. 
Картограмма əдісімен кескінделген екі картаны салысты-
ру барысында құбылыстар арасындағы өзара тығыз байланыс 
рангалық коэффициентпен
анықталады. Ол үшін салыстырыла-
тын карталардың шкаламен берілген градиацияларын өсу ретімен 
санмен номерлейді. Шкаламен берілген градиациялар саны тең, 
ал шкаланың өзі өзгермелі болуы мүмкін. Көрсеткіштер енетін 
аумақтық бірліктер біреу болуы тиіс (мысалы, əкімшілік аудан). 
Корреляциялар коэффициентінің рангалары төмендегі форму-
ламен есептеледі: 
γ
=1
(
)
2
1
3
6
n
i
i
i
b
Pa
Pa
n
n
−
⋅
−
−
∑
Мұндағы P
i
a
–
i
a
көрсеткіші бар картадағы рангалар; Р
i
b
-
i
b
көрсеткіші бар картадағы рангалар; 
n
-таңдалған жұптардың 
саны (аудандардың саны). 
Егер қандай да бір құбылысқа бірнеше фактордың əсер 
ету дəрежесін анықтау қажет болса (мысалы қазіргі топырақ 
қышқылдығының ауыл шаруашылық дақылдарының өнімділігіне 
əсері), r
a
b
, 
r
ac
жəне r
bc
жұп корреляцияларын есептеу арқылы ал-
дымен құбылыстар арасындағы байланыстың тығыздығы 
a
мен b 
тауып алып содан кейін көп корреляция коэффициентін төменде 
берілген формуламен есептейді:
R
abc
=
2
2
2
2
1
ab
ac
ab ac bc
bc
r
r
r r r
r
+
−
−
,
Мысалы, егер дақылдардың өнімділігі (
a
)
 
мен топырақтың 
қышқылдығы (
b
) жұп коэффициенттері r
a
b
=0,87; дақылдардың 

193
өнімділігі (
a
)
 
мен жауын-шашынның мөлшерінің (
с
) жұп 
коэффициенттері r
bc
=0,65; топырақтың қышқылдығы (
b
) мен 
жауын-шашынның мөлшерінің (
с
) жұп коэффициенттері r
ac
=0,24 
болса, онда R
abc
=0,98 болады. Жоғарыда берілген көрсеткіштерге 
сəйкес топырақтың қышқылдығы мен түсетін жауын-шашын ара-
сында тығыз байланыс болмаған жағдайда олардың дақылдардың 
өнімділігіне бірлесіп тигізетін əсері əрқайсысының жеке əсеріне 
қарағанда жоғары болады деген қорытынды шығаруға болады. 
Карта бойынша құбылыстардың арасындағы өзара тəуелділікті
оқыпүйрену бір жағынан:
– құбылыстарды салыстыру нəтижелерінің қорытындыларына 
сəйкес (мысалы, науқастар жататын төсек пен тұрғындар санда-
ры арасындағы байланыс) іс-шаралар өткізу;
– табиғаттағы құбылыстар арасында байланыстардың болма-
уы туралы қорытындыларды шығаруға мүмкіндік береді.
Екінші жағынан тəуелділікті картографиялық зерттеулер, сол 
тəуелділіктерді ескере отырып жаңа карталар құруға мүмкіндік 
береді. Мысалы, бірнеше жылғы деректер бойынша екі құбылыс 
жұбының карталарын құрып сол бойынша олардың арасындағы 
байланыс жиіліктерінің өзгеруін немесе қандайда бір үшінші 
факторлардың (тобының) əсерін білуге болады. 

жүктеу/скачать 11,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: