Көкжиектің тұстарын аспан денелерінің жəне жергілікті

306
темірқазықпен, жергілікті заттардың белгілерімен, тұсбағдардың,
сағаттың көмегімен анықтайды.
Солтүстік жартышарда декретті уақыт бойынша жазда күн 
таңғы сағат 7ºº-де шамамен 
шығыста
, 13ºº 
оңтүстікте
, 19ºº 
ба-
тыста
тұрады [8.7-сурет].
8.7 сурет.
Көкжиектің тұстарын күндіз сағаттың көмегімен анықтау
Орта жəне жоғары ендіктерде 1 сағатта күн азимут бойынша 
15° қозғалады, бақылаған кездегі жəне тал түстегі уақыт айырма-
сына қарай күннің оңтүстікпен қилысқан бұрышын есептеу ар-
қы лы көкжиектің бағытын анықтайды. Күн арқылы сағаттың 
кө ме гі мен көкжиектің бағытын біршама нақты анықтауға 
бо ла ды.
Көкжиектің тұстарын анықтау үшін сағатты көлденең түзу 
жағдайға келтіріп қысқа тілін күнге бұрып, үстіне ши қою арқылы 
сағат тілінің шеңберін тең екіге бөлетін түзу сызық жүргіземіз. 
Содан соң аталған түзуді ортасынан тең екіге бөлеміз. 
Сағаттың күнге қараған қысқа тілінен түзу жүргізілген 
сызықтықты екіге бөлу нəтижесінде түзілген бұрыштың бис-
сектрисасы əрқашан шамамен оңтүстікті көрсетеді. Демек 
оңтүстікке қарсы бұрыш солтүстік болып табылады. Сағат 13
00
де күн оңтүстікте тұратындықтан сағаттың қысқа тіліне қарсы 
бұрышты солтүстік деп есептеу қажет.
Түске дейін оңтүстікті көрсететін бағытқа қарама-қарсы 
бағыт солтүстік деп есептелінсе, түстен кейін оны қарама-қарсы 
бағытта анықтау қажет.

307
Аспан денелерінің көмегімен бағдарлау
. Поляр жұлдызы 
темірқазық əрқашан солтүстікті көрсетеді. Бұлтсыз ашық түнде 
үлкен аю шоқжұлдызын (жетіқарақшыны) жылдам тауып алуға 
болады. Жетіқарақшының шөмішінің басының соңғы екі жұл-
дызынан ойша түзу сызық жүргізіп оны теңдей бес бөлікке бөліп, 
бесінші бөліктің соңы поляр кіші аю жұлдыздың шөмішінің 
сабындағы соңғы жұлдызы темірқазыққа тіреледі.
Темірқазықтың бағыты географиялық (геодезиялық) меридиа-
наға сəйкес келетіндіктен, оны солтүстіктің бағытын ғана емес, 
тұрған нүктедегі магниттік ауытқу бұрышын анықтауда да қол-
дану ға болады [8.8-сурет]. 
8.8 сурет. түнде жұлдызды 
аспаннан поляр жұлдызы 
темірқазықты табу
8.9 сурет. 
Айдың жартысы көрінгенде ай 
толық туған кездегіге сəйкес көкжиектің 
бағыттарын анықтау
Толық туған 
ай 
əрқашан күнге қарама-қарсы орналасатын-
дықтан ол түнгі сағат 12
00
де
онтүстікте
, таңғы 7
00 
де
бастыс-
та
, 19
00
де 
шығыста
орналасады. Түнде айдың көмегімен сағат 
ар қылы көкжиектің бағыттарын біршама нақты анықтауға болады.
Ай толық тумаған кезде көкжиектің бағыттарын төмендегі 
əдіспен анықтайды. Ол үшін алдымен бағытты анықтайтын 
уақытта толық айдың тұратын орнын анықтап алады (шама-
мен), содан соң ай толық туғандағыдай көкжиектің бағыттарын 
анықтайды.
Мысалы: аспаннан айдың сол жақ жартысы көрінсе, 
көрінбейтін жағына 90º
бұрыш жасап бұрамыз. Егер айдың 
дискісінің жартысы көрініп тұрса, 90° (аз немесе көп) бұрыш жа-
сай бұрамыз. Егер əрең, көрініп тұрса көрінбейтін жағына 180º
бұрыламыз [12.11-сурет]. 

жүктеу/скачать 11,51 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: