П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет140/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ұяң дауыссызардан
тек ж, 
з
дыбыстары ғана сөз соңында келеді. Оның өзінде 
ж ды бы сы на аяқталған сөздер санаулы-ақ 
(лаж,
мүқтаж, уәж).
Әдетте орыс тілінде сөз соңында 
ұяң дауыссыздар айтылмайды.
Бұл ұяңдарға (ж, 
з) 
біткен сөздерге дауыс- 
сыздан басталатын қосымшалар тек ұяң дыбыс- 
тардан басталады: 
жаз (зат.), жаз-дың, ж аз-ға,
жазбен; жаз (ет.), жаз-ған, жаз-ды, жаз-ба; қыз
(зат.), қыз-бын, қыз-дың, қыз-ға, қыз-бен, қыз-дар;
қыз (ет.), қыз-ып, қыз-ған, қыз-ды, газ-ды, газ-ға,
газ-бен
т.б.
Бунақта соз соңындағы ұяңдардың прогрес- 
сивті ы қпалы нан кейінгі сөздің басқы 
қ 
жэне 
к
қатаңдары ғана 
үяцданадъ\:жазгелді (жаз келді),
жазгөрдім (жаз көрдім), қағазғалам 
( к а ғ а з
калам),


90
ФОНЕТИКА
бізгелдік (біз келдік), стажгерек (стаж керек),
блиндажғайда (блиндаж кайда).
Қатаңдардан тек с, ш дыбыстарынан баста- 
латын ерме қосы м ш алар ғана қосыла алады. 
О ны ң өзінде сөз соңы ндағы ұяңдар (ж, з) рег- 
рессивті ассим иляцияға ұшырап, басқа дыбыс- 
тармен (с, ш) алмасады: 
жасса (жаз-са), жашшы
(жазіиы), жассын (ж аз-сын), жажжақсы (жаз
жақсы), бішше (бізиіе), біссіз (бізсіз), көссүз (көз-
сіз).
3. 
Қатаң дауыссыздардың бәрі де сезді аяқтап 
тұра алады. Сөз соңы ндағы қатаңдар өзінен 
кейінгі морфемалардың тек қатаң дауыссыздар- 
дан басталуын талап етеді: 
тас-қа, тас-ты, тас-
пен, тас-тай, кес-се, кес-кен, кес-пе, кес-ті.
Түбір мен қосымша арасында қатаңның про- 
грессивті ы қпалы нан пайда болатын бір-ақ ал- 
масу кездеседі. Соңы қатаң ш -ға аяқтал ған
сөздерге с дыбысынан басталатын қосымш ажал- 
ған са, с дыбысы ш -ға адмасады: 
ашша (аш-са),
шешіие (іиеш-се), қашша (қаіи-са), кешше (кеш-се),
үшша (үш-са), ашшын (аш-сын), шешшін (шеш-
сін), кешшін (кеіи-сін), қашшын (қаш-сын).
Бұл екі дыбыс (ш , с) дауыстың қатысы жа- 
ғынан бірдей. Артикуляциясы жағынан да жуық. 
Ерекшелігіш қос фокусты. Олай болса, бұл жер- 
дегі толы қ игеру (шш) артикуляциясы м ен бай- 
ланысты.
Бунақта қатар келген ш, с дыбыстары алма- 
суға ұшырамайды: 
күшсалды, көшсоңында ішсезді.
Я ғни бұлар: 
күшшалды, кеіишоңында, көшіиоңын-
да, ішшезді
түрде айтылмайды.
Сөз жоқ, шс тіркесі заң ға (қатаңнан соң 
қатаң) қайш ы болмағанмен, айтуға ауыр. Алай- 
да сөз м ағы насы соны қалайды. Олай болса,шс 
таза дыбыс тіркесі бола алмайды, өйткені тұтас- 
ты қ жоқ.
Әр түрлі позицияда қатар келген тш тіркесі 
айтуда т ч -ға жуықтайды:
1) 
патча (патіиа).
2) 
қатчы (қатчы, хатшы), айтчы (айтшы),
атча (атша), кетчі (кетші), өтчү (өтші), итче
(итше), зытчы (зытшы).
3) 
тортчелек (торт шелек), төртчалбар
(төрт шалбар), әйтчүу (әйт, шүу), атчана (атша-
на), атчабар (ат шабар).
Бунақ арасында ұш ырайтын тж тіркестері 
де айтудатч болады. Оны былай түсіну керек:т 
қатаңы ұ я ң ж -ға ықпал етіп, алдымен ш -ға ай- 
налдырады, ал тш -тч 
итчылы (ит жылы), ит-
чанды (ит жанды), итчеккен (ит жеккен), шет

чер (іиет жер), атчарыс (ат жарыс), атчалман
(ат жалман), шетчақта (іиет жақта), отчақ (от
жақ), атчабу (ат жабу), атчақты (ат жақты),
етче (ет же), қатчазды (хат жазды).
О сы ған ұқсас алмасу тс, тз тіркестерінің 
арасында болады да, тс, тз т ц -ғ а бейім айтыла- 
ды.
Атңа (атса), кетце (кетсе), атцыз (атсыз),
отцыз (отсыз), атцын (атсын), кетцін (кетсін),
өтцін (өтсін), итціз (итсіз), төртцом (торт сом),
атцайыс (ат сайыс), төртцаулық (торт саулық),
т о р т ц а ға т (т орт с а ға т ), о т ц у (о т -с у ),
әртцонддүргүш (орт сөндіргіш), сартцарт (сарт-
сарт), сартцүрт (сарт-сүрт), торпщауүт (торт
зауүт), тортцалым (торт залым), кантцауүт
(қант зауыт), тортцыйан (торт зиян).
А ф ф рикатц, ч бөліп-жаруға келмейтін, тұтас 
бір артикуляциям ен айтылатын ш ұғыл - ызың 
күрделі дыбыс (ц-тс, ч-тш). Бұлардың құрамын- 
д ағы ә н т е к т ш ұғы л т мен ызы ң с, ш дыбыста- 
рының арасын жымдастырып, дәнекер қызметін 
атқарады. Я ғни олардың бір тұтас артикуляция- 
мен айтылуын қамтамасыз етеді. Соны мен, тш, 
тж - тч немесе ттш, тс-тц немесе ттс.
Бұдан қазақ тілінде де ц, ч дыбыстары бар 
екені кәрінеді. Алайда олар морфема (түбір, 
қосымша) ішінде кездеспейді (содан дажергілікті 
ерекшелік болып табылады), тек морфема жігінде 
ғана ұшырайды.
Ал бунақтарда қатаңдардың кейбір ұяңдарға 
азды -копті прогрессивті ықпалы болады. Атап 
айтқанда:
а) бунақтағы сөздердің алды ңғысы қатаң- 
д арға аяқталы п келесі сөз ұяң б, ғ , г дыбыста- 
рынан басталса, онда олар қатаңданып айтыла- 
ды: 
кеитолды (кеш болды), ешқалым (еш ғалым),
ашпала (аш бала), ақпота (ақ бота), кокпет (кок
бет), кәппала (кәп бала), беспет ф с ^ е т ) ,
таспөгот (тас бөгет), Ақпай, Көкпай, Көппай, Бес-
пай, Тасполат, жасқалым (жас ғалым), бесқасыр
(бес ғасыр), ақкүл (ақгүл), көккүл (кок гүл), копкүл
(көп гүл), жас кү л (жас гүл), үзаққүмыр (үзақ
ғүмыр);
б) сондай-ақ сд, тд, шд қатар келгенде д 
қатаңданып, т -ғ а жуықтайды: 
тастәуүр (тас
дэуір), жаттауүс(жат дауыс), бестыбыс (бес ды-

быс), торттоңгелек (торт дөңгелек), атторба (ат
дорба), үштөңгөлек (үш дөңгелек), төрттоп (төрт
доп), үштос (үш дос), тастүуал (тас дуал), бес-
тэптер (бес дэптер), торттэптер (торт дэптер),
үштэптер (үш дэптер), жастэурон (жас дэурен);
в) қатаң дауыссыздарға аяқталған сөздерден 
соң 'д е көмекш і етістігі келгенде д қатаңданып




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет