П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет139/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   135   136   137   138   139   140   141   142   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

4.6.1. Прогрессивті ассимиляция
Қазақ тілінде прогрессивті ассимиляция өте 
күшті. Бұл заң бойынш а алдыңғы морфеманың 
соңғы дауыссыз дыбысы кейінгі м орфеманы ң 
басқы дауыссыз дыбысына акустикалық (дауыс 
қатысы) жақтан ықпал етіп, игеріп тұрады. Бұл, 
эсіресе соз (түбір) бен қосымшаның аралығында
жақсы сақталады, яғни қосымшаның басқы ды- 
бысы түбірдің соңғы дыбысына толы қ тәуелді 
болып тұрады.
М ұның өзі соз бен сөздің аралы ғы ндағы
дауыссыздарға да тікелей қатысты. Дауыссыз- 
дардың әр түріне байланысты прогрессивті ас- 
симиляция мынадай болады:
1. Үнді дауыссыздар 
сөзді аяқтап тұра ала- 
ды жэне бұлар дауыстылар сияқты өзінен кейінгі 
морфеманы ң (қосы м ш а, сөз) тек ұяң, үндіден 
басталуын талап етеді:л*ал-дб///, 
м ал-ға, мал-мен,
ем-ді, ем-нен, аң-мен, ар-лы, ар-мен, ай-дың, ай-лы,
ай-ға, тау-лар, тау-ға т.б.
Қатаң дауыссыздардан ерме с жэне ш-дан 
басталатын қосымшалар:лш./г-шь/, 
мал-сыз, м ал-
сак, ал-са, ал-сын, ал-шы, ем-ші, ем-сіз, ай-сыз, ар-
сызаң-ша, жау-са, жау-сын, жап-са, жан-сын т.б.
Өзгелік етістің қ а та ң т ж ұ р н а ғы да соңы л, 
н, р,
й 
үнділеріне аяқталған туынды етістіктерге жал- 
ғана 
аладъг.жонел-т, айнал-т, қинал-т, ойлан-т,
түрлен-т, ағар-т, қызар-т, сарғай-т, қарай-тт.б.
Ат бунақтағы кейінгі сөздің басқы дыбысы 
қ, к 
қатаңдарынан басталатын болса, өзінен 
бұрынғы создің соңындағы үнділердің прогрес- 
сивті ықпалына ұшырап, ұяңданып кетеді:л*#.л- 
ғора (мал кора), кітабымғайда (кітабым қайда),
таңғалды (таң қалды), біргүлді (бір күлді), айға-
рады (ай қарады), тауғайда (тау қайда).
Бұл заңға бірер кірме қосымшаның басында 
кездесетінқ, 
к 
қ а т а ң д а р ы б а ғ ы н б а й д ы . Олар: 
-қор (жем-қор, қам-қор), -қой (сән-қой, әзіл-қой,
жанжал-қой), -кент (Шым-кент, Қүм-кент,Жар-
кент).
С ондай-ақ әйелдердің есімдерінің құра- 
мында кездесетін күл (гүл) сөзінің басқы дыбы- 
сы да ұяңдамайды: 
Әйкүл, Базаркүл, Тойкүл,
Шірінкүл, Шырынкүл.
2. Қ азақ тілінде 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   135   136   137   138   139   140   141   142   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет