П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы


п  сақталады: тарапы, сапында. Бұдан  қ, к, п



Pdf көрінісі
бет136/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   132   133   134   135   136   137   138   139   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

п 
сақталады: тарапы, сапында.
Бұдан 
қ, к, п 
қатаңдары ны ң морфемалар 
жігінде де дауыстылармен ымыраға келіп қатар 
тұра алатынын байқаймыз. Алайда мұны сөздің 
мэн-мағынасы, дыбыстың ортасымен байланыс- 
ты деп қарау керек. Сөздің семантикасы, грам- 
м атикалы қ ф ормасы , дыбыстардың белгілі бір 
тіркесімі ф онетикалы қ заңдылықтардан ауыт- 
қуға итермелейді. М ұның өзі артикуляциямыз- 
дың да икемділігін аңғартады.
Мэселен: 
бөрік, ерік, нарық, халық, ғүрып, қалып
сөздеріне тәуелдік жалғауы ж алғанғанда екінші 
буындағы қы саң дауысты түсіп те (әдеби нор- 
ма), түспей де қолданылуы мүмкін. Бірінші жағ- 
дайда сөз соңы ндағы қатаңдар ұяңданбайды, 
екінш і жағдайда ұяңданады. М ұның бір себебі 
рк 
(бөркі), 
рқ 
(нарқы ), 
лқ 
(халқы), 
рп 
(ғұрпы ), 
лп 
(қалпы) дыбыс тіркесімдерінде жатыр.
Еліктеу сөздердің бар болмысы, ерекшелігі 
дыбысты қ құры лы мы на тікелей байланысты. 
Олардың соңы ндағы қатаң 
қ, к, п 
дыбыстары 
өзгерген жағайда мәнінен айрылып қалады.
Дауыстылардың регрессивті ықпалынан ұяң- 
дайтын және бір қатаң дауыссыз 
(ш) 
бар, оның 
өзінде бір-ақ сөзде 
кездесещ:реніш-ренжі.
Негізгі түбір етістіктердің соңы қатаң п ды- 
бысына бітсе, оған көсем ш ен ің
-ып, -іп 
жұрна- 
ғы ж алғанған кезде ол үндіу дыбысына айнала- 
ды: 
“жауүп (жапы-ып), тауүп (тап-ып), шауүп
(шап-ып), қауүп (қап-ып), теуүп (теп-іп), кеуүп
(кеп-іп), сеуүп (сеп-іп).
Қатаң п-ны ң өзінің ұяң 
сыңары б-мен алмаспай, үнді у-мен алмасуы- 
ның себебін былай түсіну керек. Бұл үшеуі 
(п,
б, у) 
де қос ерін дауыссыздар, ал: 
-ып, -іп 
жұрна- 
ғы ндағы дауыстылар 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   132   133   134   135   136   137   138   139   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет