П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет254/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   250   251   252   253   254   255   256   257   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ
А йт-ы л-ар сөз айт-ы л-ды ... не-ні ай т-са-ң
да, ой-ла-п айт... айт-атын-ың-а айт... сонда айт- 
п а-ғы -ң не... ай т-па-са-ң айт-п а-й -ақ қой... бұл 
сөзді ай т-қы з-б а-ған кім?
Бұл сойлемдерде 
айту
сөзі әр түрлі тұлға- 
ларда қолданылған, олардың бэріне ортақ бөлшек 
айт,
соны ң арқасы нда мысалдағы барлы қ сөз 
сөйлеу мәніндегі нақты лы бір қимылды (сөзді 
жеткізу м энін) білдіріп тұр (лексикалы қ м ағы - 
на) және оны ң жалпылануы негізінде жалпы 
грамм атикалы қ м ағы на - жалпы қимыл м ағы - 
насы қалы птасқан (лексикалы қ маі ынасы не- 
гізінде), ол болшекке үстелген тұлғалар сол негізгі 
болікке (түбірге) әр түрлі қосымша грамматика- 
лы қ м ағы на үстейді. 
Айт-ыл-ар: -ыл -
қим ы л- 
дың тура объектіге грамматикалық субъект реті- 
нде қаты насы н (яғни қимылдың тура объектісі 
бұл жерде грамматикалық субъектісіне айналып, 
етістіктің салт етістікке ауысуын), 
-ар
- қим ы л- 
дың алда (келер ш ақты қ м ағы на) болатынды- 
ғын (орын тәртібінің озгеруі арқылы заттың, 
создің қимылдық сынын білдіріп тұр, бұлай болу
- етістіктің есімше формасының ерекшелігі), 
айт-
ыл-ды: -ды
қим ы лды ң сойлеп тұрған сэттен 
бұрын оры ндалғаны н (өткен ш ақты қ м ағы на), 
айт-са-ң: -са
- қим ы лды ң істелу ш артын
-ң -
қим ы лды ң қай (екінш і) ж ақ және жекеш е, ар- 
найы субъект арқылы орындалуын, 
айт
: (ойлап 
айт) - нольдік форма - бұйрықты және II жақ 
жекеше, анайы мағынаны білдіреді, басқа сөздер 
де 
айт -атын -ың -а, айт - п а ғ /қ / -ың, айт -па -
са -ң, айт -па -й -ақ, айт -қыз -ба -ған
тәрізді 
бәлш ектерден тұрады. Демек, негізгі м ағы на 
өзгермейді, сөздің лексикалы қ м ағы насы және 
өның жалпылануы арқылы пайда болған жалпы 
грамматикалық мағы насы осы көрсетілген бар- 
лық сөз фөрмаларына өртақ бөлып келеді, өйткені 
өлардың ортақ мәнді бөлшегі - 
айт.
Ал көрсеті- 
лген тұлғалар арқылы пайда бөлған категория- 
лы қ грамматикалық мағы налар түбірдің мэніне 
негізделеді, соның арқасында бұл создер жақын, 
ұқсас мэнде қолданылып, әр түрлі тұлғалық жа- 
мылғыштардың арқасында соған сэйкес әр түрлі 
қосы м ш а м ағы на үстеліп, сол сөздер сөйлемде 
эр түрлі қы змет атқарып түр.
Басқа сөздерде негіз бөлатын бөлшек те 
(айт),
өған эр түрлі м эн-м ағы на үстеп тұратын бөлшек 
те 
(-ың, -ар...)
тіл білімінде мөрфема деп атала- 
ды. Демек, мөрфема дегеніміз көнтексте (сөйлеу 
прөцесінде) сөздің жалпы грамматикалық (бұны 
өқулықтарда күні бүгінге дейін лексикалы қ ма- 
ғына деп келгені мэлім, сөздің түбір білдіретін
мағынасы, яғни түбір әрі лексикалық мағынаны, 
әрі жалпы грамматикалық м ағы наны білдіреді), 
я категөриялық немесе қатысты грамматикалық 
(қосымш а) мағы наларын білдіре алатын ең кіші 
бөлшегі. М өрфөлөгияны ң негізгі объектісі жэне 
ең кіші болшегі морфема (лексикалық я грамма- 
тикалық мағына білдіре алатын) деп соңғы линг- 
вистикалы қ зерттеулерде негізінен осылай ай- 
қындалады. Жалпы алғанда мәселенің ұзын-ұрға, 
м эн-ж айы осындай. Бірақ м орфология тілдің 
грамматикалық құрылысының (грамматика сала- 
сыны ң) бір болігі болғанды қтан да, оның қарас- 
тыратын негізгі объектісі создің, тілдің грамма- 
тикалық құрылысыньщ грамматикалық сипатын, 
қасиеттерін көрсететін тілдік элементтер болса 
керек қой. Осы тұрғы дан келгенде, лексикалы қ 
мағы на білдіретін түбір деген тілдік құбылыстың 
морфөлөгиялық сипаты қандай бөлмақ? Өйткені 
лексикалық мағыналар фөнологияның үлесі емес, 
морфологияның шеңберінде қаралуға тиісті емес, 
лексикан ы ң (лексикологияны ң) үлесі болып та- 
былады. Сонда создіңтүбірі морфема деген ұғым- 
ға енбей ме? Бұл жерде мына мэселені айқындап 
алу қажет. Создің түбірі л екси кал ы қ м ағы на 
білдіретіні үшін морфемадеп аталмайды, керісін- 
ше грамматикалық мағына білдіретіні үшін мор- 
фема деп аталады. Әрине ол (түбір білдіретін) 
грамматикалық мағына - лексикалық мағынаның 
жалпылануы арқылы пайда болатынжалпы грам т 
м атикалы қ м ағы н а, яғн и жасалу түбі, төркіні 
ж ағы нан лексикалы қ м ағы наға саяды, бірақ бұл 
жерде түбір білдіретін мағына ретінде өл грамма- 
тикалы қ (лексикалық емес) мағына болып табы- 
лады. Сонда 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   250   251   252   253   254   255   256   257   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет