СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ А йт-ы л-ар сөз айт-ы л-ды ... не-ні ай т-са-ң
да, ой-ла-п айт... айт-атын-ың-а айт... сонда айт-
п а-ғы -ң не... ай т-па-са-ң айт-п а-й -ақ қой... бұл
сөзді ай т-қы з-б а-ған кім?
Бұл сойлемдерде
айту сөзі әр түрлі тұлға-
ларда қолданылған, олардың бэріне ортақ бөлшек
айт, соны ң арқасы нда мысалдағы барлы қ сөз
сөйлеу мәніндегі нақты лы бір қимылды (сөзді
жеткізу м энін) білдіріп тұр (лексикалы қ м ағы -
на) және оны ң жалпылануы негізінде жалпы
грамм атикалы қ м ағы на - жалпы қимыл м ағы -
насы қалы птасқан (лексикалы қ маі ынасы не-
гізінде), ол болшекке үстелген тұлғалар сол негізгі
болікке (түбірге) әр түрлі қосымша грамматика-
лы қ м ағы на үстейді.
Айт-ыл-ар: -ыл - қим ы л-
дың тура объектіге грамматикалық субъект реті-
нде қаты насы н (яғни қимылдың тура объектісі
бұл жерде грамматикалық субъектісіне айналып,
етістіктің салт етістікке ауысуын),
-ар - қим ы л-
дың алда (келер ш ақты қ м ағы на) болатынды-
ғын (орын тәртібінің озгеруі арқылы заттың,
создің қимылдық сынын білдіріп тұр, бұлай болу
- етістіктің есімше формасының ерекшелігі),
айт- ыл-ды: -ды қим ы лды ң сойлеп тұрған сэттен
бұрын оры ндалғаны н (өткен ш ақты қ м ағы на),
айт-са-ң: -са - қим ы лды ң істелу ш артын,
-ң - қим ы лды ң қай (екінш і) ж ақ және жекеш е, ар-
найы субъект арқылы орындалуын,
айт : (ойлап
айт) - нольдік форма - бұйрықты және II жақ
жекеше, анайы мағынаны білдіреді, басқа сөздер
де
айт -атын -ың -а, айт - п а ғ /қ / -ың, айт -па - са -ң, айт -па -й -ақ, айт -қыз -ба -ған тәрізді
бәлш ектерден тұрады. Демек, негізгі м ағы на
өзгермейді, сөздің лексикалы қ м ағы насы және
өның жалпылануы арқылы пайда болған жалпы
грамматикалық мағы насы осы көрсетілген бар-
лық сөз фөрмаларына өртақ бөлып келеді, өйткені
өлардың ортақ мәнді бөлшегі -
айт. Ал көрсеті-
лген тұлғалар арқылы пайда бөлған категория-
лы қ грамматикалық мағы налар түбірдің мэніне
негізделеді, соның арқасында бұл создер жақын,
ұқсас мэнде қолданылып, әр түрлі тұлғалық жа-
мылғыштардың арқасында соған сэйкес әр түрлі
қосы м ш а м ағы на үстеліп, сол сөздер сөйлемде
эр түрлі қы змет атқарып түр.
Басқа сөздерде негіз бөлатын бөлшек те
(айт), өған эр түрлі м эн-м ағы на үстеп тұратын бөлшек
те
(-ың, -ар...) тіл білімінде мөрфема деп атала-
ды. Демек, мөрфема дегеніміз көнтексте (сөйлеу
прөцесінде) сөздің жалпы грамматикалық (бұны
өқулықтарда күні бүгінге дейін лексикалы қ ма-
ғына деп келгені мэлім, сөздің түбір білдіретін
мағынасы, яғни түбір әрі лексикалық мағынаны,
әрі жалпы грамматикалық м ағы наны білдіреді),
я категөриялық немесе қатысты грамматикалық
(қосымш а) мағы наларын білдіре алатын ең кіші
бөлшегі. М өрфөлөгияны ң негізгі объектісі жэне
ең кіші болшегі морфема (лексикалық я грамма-
тикалық мағына білдіре алатын) деп соңғы линг-
вистикалы қ зерттеулерде негізінен осылай ай-
қындалады. Жалпы алғанда мәселенің ұзын-ұрға,
м эн-ж айы осындай. Бірақ м орфология тілдің
грамматикалық құрылысының (грамматика сала-
сыны ң) бір болігі болғанды қтан да, оның қарас-
тыратын негізгі объектісі создің, тілдің грамма-
тикалық құрылысыньщ грамматикалық сипатын,
қасиеттерін көрсететін тілдік элементтер болса
керек қой. Осы тұрғы дан келгенде, лексикалы қ
мағы на білдіретін түбір деген тілдік құбылыстың
морфөлөгиялық сипаты қандай бөлмақ? Өйткені
лексикалық мағыналар фөнологияның үлесі емес,
морфологияның шеңберінде қаралуға тиісті емес,
лексикан ы ң (лексикологияны ң) үлесі болып та-
былады. Сонда создіңтүбірі морфема деген ұғым-
ға енбей ме? Бұл жерде мына мэселені айқындап
алу қажет. Создің түбірі л екси кал ы қ м ағы на
білдіретіні үшін морфемадеп аталмайды, керісін-
ше грамматикалық мағына білдіретіні үшін мор-
фема деп аталады. Әрине ол (түбір білдіретін)
грамматикалық мағына - лексикалық мағынаның
жалпылануы арқылы пайда болатынжалпы грам т
м атикалы қ м ағы н а, яғн и жасалу түбі, төркіні
ж ағы нан лексикалы қ м ағы наға саяды, бірақ бұл
жерде түбір білдіретін мағына ретінде өл грамма-
тикалы қ (лексикалық емес) мағына болып табы-
лады. Сонда