П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет251/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   247   248   249   250   251   252   253   254   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗ ҚҰРЫЛЫМЫНЫҢ ЫҚШАМДАЛУЫ
173
тоқталған едік. Енді осылайша ықш амдалудың 
сөз ішінде ж эне сөз жапсарында кездесетініне 
назар аударамыз.
1) Қазіргі қазақ тілінде варианттас деуден 
гөрі ж еке-ж еке сөз ретінде қалыптаса бастаған 
буылтық - бултық (бүлшық), буалдыр - бұлдыр,
буырқан - бұрқан
сөздері бар. Бұлардың алғаш қы 
жұбынан кірігу жолымен соңғы жұбының пайда 
б о л ға н ы н м а ғы н а ж а ғы н а н да, қ ұ ры лы м ы
ж ағы нан да аңғару қиы н емес.
2) С оң шылауы ш ы ғы с септігіндегі сөзбен 
тіркесіп айтылатыны белгілі. Бірақ 
-ған, -ген
п іш інді есім ш ед ен кейін ш ы ғы с сеп тігін ің
д ы б ы стал уы д а, ды бы сталм ауы да м ү м кін . 
М ысалы, 
барғаннан соц - барған соң, келгеннен
соң - келген соң, айтқаннан соң - айтқан соң.
Қазіргі әдеби тілде бұл сөздердің ы қш ам далған 
вар и ан ты ж иі қолд ан ы луда. Бұл ы қ ш ам д ал у
-ған+ нан, -ген+нен
ұқсас буындардың кірігуіне 
байланысты іске асқан.
3) Көсемш енің-ь/я, 
-іп, -а, -е,
-йқосымш алы 
п іш ін д е р і ж ік те л ге н д е үш ін ш і ж а қ ж ік т ік
жалғауы 
-ды, -ді, -ты, -т і
болып келетіні белгілі. 
Бірақ көсемшенің осы жіктелген түріне сұраулық 
шылау тіркесіп айты лса, 
-ды, -ді
жалғауы түсіп 
қалады. Мысалы:
барамын ба? 
келіппін бе?
барасың ба? 
келіпсің бе?
бара(ды) м а ?
келіп(ті) м е?
4). Жедел өткен шақ пішінде е көмекш і 
етістігі ж екеш е бірінш і, екінш і ж ақты ж әне 
бірінш і ж ақ көптік пішінде 
-ді
ж ұрнағы түсіп, 
едім - е(ді)м

ем, едің - е(ді)ң - ең, едік

е(ді)к -
ек
бөлып ықшамдалады.
5) Әбділда, Әбдісаттар, Әбдіжаппар, Әбдісалам
сияқты кісі аттарындағы -ді тұлғасы түсіп, 
Әбілда,
Әпсаттар, Әбжаппар, Әпсалам
бөлып айтылады. 
Ал 
Әбубэкір, Әбутэліп есімі Әубэкір, Эутэліп
бөлып 
ықш амдалуда да жартылай кірігу (гаплөлөгия) 
құбылысы бар.
6) Кірігу арқы лы ықш амдалу со н д ай -ақ
дилылан - дилан, эзіз - эз, менен - м ен
(шылау, 
комектес жалғау) варианттарынан, кешкетұрым

кешқұрым, түнеугүгүні -
ту^еугуя/тіркестерінің 
екі түрлі айтылуынан аңғарылады.
9.8.7. 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   247   248   249   250   251   252   253   254   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет