МОРФОНОЛОГИЯ
байқатады. Мэселен,
жерлік, жетерлік, айтарлық
сияқты сөздердің қос сөз ретінде қолданылғанда
есі к ір е р л і-ш ы ға р л ы
т ү р ін д е а й ты л у ы д а,
диалектіде кездесетін
баралы
(баралық орнына),
к е л е л і
( к е л е л ік о р н ы н а ) с ө з д е р і де о сы
тұжырымды айғақтайды.
Сөз соңында түсетін дауыссыз дыбыстардың
енді бірі ш ы ғы с тілдерінен ауы сқан сөздердегі
[т], [д] дыбыстары . М ы салы ,
дост
(пар. дуст.) -
дос, тахт - тақ, уақыт - уақ, бахт - бақ
т.б.
С о н д ай -ақ
кент
сөзім ен келетін
Ташкент,
Сял*д/?/с#//дқалаларының сөйлеу тілінде
Таіикен,
Сам арқан
болы п айтылуы да о сы ған ж атады .
3.
С өз соңы нда дауысты ж әне дауыссы з
дыбыстардың түсуі
-мын, -мін
жіктік жалғауының
көсемш енің
-а,
-еж ұ рн ағы н ан ж әне есім ш енің
-ған, -ген
жұрнағынан кейін
барамын - барам(ын)
- барам, көремін - көрем(ін) - көрем, барғанмын
- барғам, келгенмін
-
келгем
түрінде айтылуы
кең тараған. Ал шартты рай етістік пен нақтылы
(жедел) өткен ш ақ етістіктер жіктелгенде жіктік
ж алғауы (-м ы н , -м ін ) тек қана [м] түрінде
жалғанып, толық түрі тіпті кездеспейді. Мәселен,
барса-м, келсе-м, барды-м, келді-мт.б.
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ.
СӨЗЖАСАМ
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ
1. СӨЗ ҚҰРАМЫ Ж ӘНЕ МОРФЕМАЛАР
1.1. М О Р Ф Е М А ТУРА ЛЫ Т Ү С ІН ІК
Қандай да сөз болмасын негізінен белгілі бір
дыбыстардың ж и ы нты ғы нан тұратыны белгілі.
Сөздің сы ртқы қабы рш ағы - дыбыстар. Демек,
сөз құрайты н ең кіші тілдік бөлш ек (единица)
дыбыстар екен. Бірақ дыбысгар сөзді құрайтын
ең кіші тілдік бөлш ек бола тұрып, өздері жеке
тұрып ешбір м ағы на, мән (лексикалы қта, грам-
матикалық та) бере алмайды. Сондықтан дыбы-
стар, олардың жасалуы, қолданылу ерекш елік-
тері, сипаты т.б. соған байланысты толып жат-
қан зандылықтары фонетикада қаралады. Ал, мор-
ф ологияны ң объектісі болу үшін тілдік единица
жоғарыда көрсетілгендей, белгілі бір ірамматика-
лы қ мағына білдіріп, сойлеу процесінде (контек-
сте) белгілі бір қызмет атқарып тұруы керек.
Сөздің қолдану негізінде қалыптасқан кобіне
бір ғана л екси кал ы қ м ағы насы болғаны м ен,
сойлеу процесінде сөз бір я бірнеше ф ам матика-
лы қ м ағы на білдіруі мүмкін. Олай болу сәздің
сөйлеу процесінде қандай мәнде жұмсалуымен,
-басқа сөздермен қары м -қаты насқа түсу дәреже-
сімен, соның нәтижесінде котеріп тұрған семан-
тикалы қ-стильдік жүгімен және түрлі тұлғада
жұмсалуымен байланысты. Мысалы:
С үй-е-м ін ту-ған тіл-ді, ана-м тіл-і-н,
Бесік-те ж ат-қан -ы м -д а - ақ бер-ген біл-ім
(Т орайғы ров)
дегенді көрсетілген болшектерге бөлуге бөлады,
о й ткені о л ард ы ң ә р қ а й с ы с ы н ы ң ко н тек сте
білдіретін грамматикалық мағыналары бар, сол
жердегі тұры сына байланы сты белгілі қы змет
атқарып тұр.
Сүйеміи
деген сөзде бір лексика-
лы қ м ағы на бар, өл - нақтылы сүю қимылы,
өны білдіріп тұрған сөздің
сүй
бөлшегі, өл - тілдің
сөздік құрамына енетін жеке сөз, сөйлеу прөцес-
іне түсудің арқасы нда (лексикалы қ м ағы наны ң
ж алпы лануы арқасы нда) бұл сөзде қим ы лды
білдіру сияқты жалпы, яғн и грамматикалық ма-
ғына қалыптасқан. Сөздің бұл бөлшегінде басқа
да грамматикалық м ағы на бар, өл - сабақты лы қ
м ағы на, я ғн и бұл қимылдың тура өбъектіні та-
лап етуі. Бұл м ағы нам ен бірге өсы сөздің басқа
бөлшектері
{сү
і/дегенге үстелген тұлғалар) сөзге
түрлі грамм атикалы қ м ағы на үстеп өтыр:
-е -
қим ы лды ң белгілі мезгілде бөлуын, я ғн и ш ақ-
ты қ (ауыспалы өсы ш ақ және сөйлемнің мөдаль-
ды лы қ сипатын белгілеп тұр),
-м ін -
қимылдың
қандай субъект арқылы іске асуын, яғн и жақтық
(I ж ақ, жекеш е) м ағы наны білдіріп, өзі сөл жал-
ған ған сөзін (
сүйе)
предикаттық қ аты н аста,
мен
деген сөзбен байланыста жұмсалуға дәнекер бө-
лып тұр.
Тілін
деген сезде де бір лексикалы қ ма-
ғына, нақтылы зат атауы бар, өны білдіріп тұрған
- создің
тіл
деген негізгі бөлшегі, сөйтіп, грам-
м атикалы қ тұрғы дан жалпы зат атауын білдіру
м ағы насы бар. С оны мен бірге бұл болш екке -/'
деген қосымш а бөлшек қөсылу арқылы тәуелдік
м ағы н а (ж ақты қ м ағы н а тағы бар) үстелген.
Сөйтіп барып, бұл соз өсы
-і
бөлш егі‘арқылы
анам
сөзімен (ілік септіктің ж асы ры н түрінің
қатысуы арқылы:
анам /нъщ / тілі)
байланы сқа
түсіп тұр. Ал
-н
бөлшегі сөзге тура өбъектілік
м ағы н а үстеп, өны
сүйемін
деген сөзбен байла-
ныстырады және бұл сөздің (
тілін
) сөйлемде тө-
лықтауыш қызметін атқаруына негіз бөлады...
С өн дай -ақ
сүйемін, т ілін...
деген сәздер
тілімізде өсы түрлерінде ғана қөлданылып қөй-
майды,
оітрцъп(сүйікті, сүйкімді, сүйгіш, сүймей,
сүйіп, тілге, тілші, тілдес
т.б. тәріздес әрі өртақ,
әрі бөлек-бөлек тұлғалары бар. Олардың өртақ
болшек арқылы біідіретін өртақ мағыналарымен
бірге бөлек-бөлек бөлшектер үстейтін өзгеше де
бірде лексикалы қ немесе деривациялы қ, бірде
ф ам матикалы қ мағыналары бар.
176
Достарыңызбен бөлісу: |