Қосымша морфемалар оз алдына жеке түрып
ешбір мағына бере алмайтын, тек түбір морфе-
маларға косылып, оған әр түрлі косымша ма-
ғыналар үстейтін морфемалар.
Демек, қөсымша
мөрфемадарда не м ағы налы қ, не тұлғалы қ, не
қөлдануда дербестік бөлмайды, өның м ән-м ағы -
насы, қызметі түбір мөрфеманың ыңғайында ғана
СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР
179
аш ылып, анықталады. Ол тек түбірге жалғаны п
қолданылатындықтан, түбір морфеманың дыбы-
сты қ ерекш елігіне лайы қ әуеніне еріп, өзгеріп,
вариантталып, түрленіп отырады. Сондықтан да
қосымша морфеманың бірнеше дыбыстық вариан-
ты болады . М ы салы , кө п тік ж ал ғау д ы ң
-лар,
-лер, -дар, -дер, -тар, -тер
(6 варианты), ал сөйлеу
тілде одан да көп
-ерін
үндестігіне байланы сты
варианттары, І-ж ақ тәуелдік жалғаудың
-ым, -ім,
-м
(3 варианты), сын есім тудыратын деп таны -
лып жүрген қосымш аның
-лы, -лі, -ды, -ді, -ты,
-ті
(6 варианты) варианттары араларында не ма-
ғыналық, не қызметтік, не стильдік айырма жоқ.
Сондай-ақ түбір морфемадербестігімен, атап
айтқанда, қосымша морфемаға қарағанда, мағы-
налы қ, қолданы сты қ, түлғалы қ дербестігі болу
арқылы ерекшеленеді. Ол жоғарыда көрсетілген-
дей, жеке тұрғанны ң өзінде белгілі бір м ағы на
білдіре алса, қосы м ш а морфема жеке тұрғанда
ешбір м ағы на білдірмейді, тек түбір морф емаға
ж ал ған ған д а ғана оған қосы м ш а мән үстейді.
Бұл - түбірдің м ағы налы қ дербестігі. Т ұлғалы қ
дербестігі де оны ң дыбысты қ өзгеріске түспей,
керісінш е, оны ң ды бы сты қ си п аты н а қарай
қосы м ш а морф еманы ң құбылып, әр вариантта
жалғануы болып табылады. Сондай-ақ түбір мор-
ф ема осындай дербестігімен бірге ж алқы лы ғы -
мен де ерекш еленеді. Ал қосы м ш а морфемада
ж алқы лы қ болмайды, белгілі бір грамматикалық
топқа тәндік байқалып отырады. Мысалы:
Мен жазбаймын өлеңді ермек үшін
Жок-барды, ертегіні термек үшін(
Абай).
Осындағы
жаз-ба-й-мын, өлең-ді, бар-ды, ер-
тегі-ні, т ер-мек
сөздері осындай бірнеш е мор-
фемадан тұрады. М ұндағы қосы м ш а морфема-
лар тек осы сөздерге ғана емес, сол тектес басқа
да коптеген сөздерге ж алғана алады:
ж аз-ба-й-
мын, каз-ба-й-мын, бар-май-мын, айт-пай-мын
т.б.
Өлең-ді, соз-ді, үй-ді
т.б.,
тер-мек, бер-мек, сой-
ле -м е к
т.б. Ж әне солардың бәрінде де үстейтін
грамматикалық мағыналары сәйкес.
М орфемалардың түр-түрлеріне тән өзіндік
ерекшеліктері болады. Ең алдымен түбір морфе-
малар мен қосымша морфемалардың қосылуын-
аа кездейсоқты қ болмайды, ол белгілі заңды-
лыққа сүйенеді де, жүйе құрайды. Бір тектес
қосымша морфемалар грамматикалық қасиеттері
^ірыңғай, біркелкі түбір морфемаларға жалғана
ліады. Мысалы, болымсыздықты білдіретін
-ма,
-не, -ба, -бе, -па, -пе,
ш арттылықты білдіретін
-й, -
се
, ш ақтық мағынаны білдіретін
-ған, -ғен,
-)ан, -кен, -ды, -ді, -ты, -т і
т.б. қосымша морфе-
малар тек қимылды білдіретін создерге ж әне
қимылды білдіретін создердің баршасына (етісті-
ктерге), ал менш іктік - тәуелдікті білдіретін
-ым,
-ім, -м, -ың, -ы, -і, -сы, -сі,
тура объектіні білдіретін
-ды, -ді, -ты, -ті, -н
т.б. зат атауын білдіретін
заттық ұғымдағы создерге және барлық зат есім-
дерге, тағы сондай заттанған сөздерге ғана жал-
ғана алады. Керісінш е жалғанбайды. Ойткені
тілдің талай ғасыр даму барысында негізгі создің
мағыналық топталу ерекшеліктеріне байланысты,
олардың озгеруі, түрлену жүйесі қалыптасып,
тұрақталуы, сол жүйелердің корсеткіштері болып
саналатын, грамматикалық м ағы наны білдіретін
тұлғалар мағыналық жағынан сұрыпталып, белгілі
топтағы, грамматикалық қасиеті жағынан бірың-
ғай, бір тектес создерге ж алғануға икемделіп
қалыптасады.
Негізінен алғанда, түбір морфема жалқы бо-
лып келетіндіктен, қанш а қосымша морфема оған
қосылса да, сыртқы тұлғасы н озгертпейді, ал ке-
рісінше қосымша морфема түбірдің тұлғалық ерек-
шелігіне сай сы ртқы ды бы сты қ түрін өзгертіп
отырады:
бар-ған, айт-кан, көр-ген, бала-ның, хат-
тың, іні-нің
т.б. Кейінгі ықпал заңы бойынша/с,
к,
п
дыбыстары на біткен сөздерге дауысты дыбыс-
тан басталатын қосы м ш а ж алған ған д акд ы б ы сы
ғ-ға ,
к
дыбысы г-ге,
п
я #-ға,
-я
у -ға айналып
кетуі түбірдің т ұ л ға л ы қ дербестік си п аты н а,
қосы м ш а м орф ем ан ы ң дербестігі ж оқты ғы н а
нұқсан келтірмейді. Тек кейде тілдің даму бары-
сында негізгі түбірдің олі түбірге айналуына бай-
ланысты кейбір ды бы сты қ өзгерістер, деф орм а-
циялар болуы мүмкін, бірақ олардың озгерісінде
қосымша морфемалар тікелей роль атқармайды.
Қосы мш а м орф ема қай түбірге және қанш а
түбірге жалғанса да, олардың әрқайсысына жаңа-
жаңа әр түрлі м ағы на үстемейді, жалпы бір түрлі
грамматикалық м ағы н а үстейді:
кел-ді, кор-ді,
сойле-ді, окы-ды
ж әне
м ал-дар, үй-лер, ауыл-дар.
Бұлардың әрқайсысы әр мағынадағы соз болған-
мен және оларға үстелген қосымш алардың ды -
быстық ерекшеліктері кейде әр түрлі болғанмен,
оларға қосымш а бір түрлі грамматикалық м ағы -
на үстеген, ол - қимылдың жаңа ғана болуы (шақ-
ты қ м ағы на) және заттың коптігі.
Бір түбір м орф ем аға кейде бір ғана емес
бірнеше қосы м ш а морфема қосыла алады. Он-
дайда сөзге (түбірге) қосы м ш а морфемалардың
жалғану тәртібі белгілі қалыптасқан дәстүр бой-
ынша және тілдің тұрақталған белгілі заңдылы-
ғы негізінде болады.
Окы-т-у-іиы-лар-ымыз-да-ғы,
айт -ыл-ған-ды к-т ан
т.б.
І8У
Достарыңызбен бөлісу: |