172
МОРФОНОЛОГИЯ
Л дыбысының түсуі ол, бұл, сол есімдіктеріне
көп тік жалғауы ж а л ға н ған д а да байқалады .
Мысалы,
ол+лар - олар, бұл+лар - бұлар, сол+лар
- солар.
Ал осы үш есімдіктің өзге сөзбен тіркесіп
бір бунақта айты лған кезінде де [л] дыбысының
түсіріліп айтылуы жиі байқалады. М ысалы,
о
баста, о дүние, бұ жақтй, со жақтат.Ь.
5)
Б ұ й р ы қ р а й д ы ң үш ін ш і ж а қ ж ік тік
жалғауы:
алсын - асын, болсын - босын, келсін -
кесін, қалсын - қасын
т.б.
3.
Мен,
сеяж іктеу есімдіктеріне ілік септігі
ж алғанған да бір (н) дыбысы түсіп,
менің, сенің
болып айтылады.
4. Ал ілік септігінің жалғауы ж алғанған
кыс,
жаз, күз
сөздері мен
кұні
сөзі тіркесіп айтылғанда
ж ән е ілік сеп тігін д егі
м ен , сен, ол
ж іктеу
есімдіктеріне көм ектес септігі ж алған ған да [ң]
дыбысы түсіріліп айтылады. М ысалы,
қыстың
күні - қыстыгүні, жаздың күні - жаздыгүні, күздің
күні - күздіңгүні, м еніңмен - менімен, сеніңмен
-
сенімен, оныңмен - онымен.
Б ұндағы
қыстың күні - кыстыгүні, жаздың
күні - жаздыгүні, күздің күні - күздігүні
дегендер
тілімізде ж ары са қолданы лады . Ал көм ектес
с е п т іг ім е н к е л г е н іл ік с е п т ік т і ж ік т е у
есімдіктерінің екінші ықшамдалған сыңары ғана
қолданылып келеді.
5. [н] дыбысы
-ған, -ген
пішінді есімшелерге
соң
септеулік ш ы лауы тір кесіп ай ты л ған д а
түсіріліп айты лады . М ы салы ,
барған соң -
барғансын - барғасын, келген соң - келгенсін -
келгесінт.6.
Бұл ж ағдай
аздан, көптен, едэуірден
с и я қ ты ш ы ғы с с е п тігін д е гі сөзге
соң
сөзі
тіркескенде де қайталанады. Мысалы,
аздан соң,
-
аздансын - аздасын, көптен соң
-
көптенсін -
к ө п т е с ін , е д ә у ір д е н с о ң - е д ә у ір д е н с ін -
едәуірдесін т.б. Есімшенің бұл түрі бірінші, екінші
жақта жіктелгенде де (н) дыбысы түседі. Мысалы,
барғанмын - барғамын, барғансың - барғасың,
келгенмін - келгемін, келгенсің - келгесің
т.б.
Есімш енің
-ған, -ген
пішіндегі бұл түрінің
ы қ ш ам д ал ы п қ о л д а н ы л у ы н а б а р ғ а н м ы н -
барғам ы н түрінде ықшамдалуы себеп болған
деуге болады. Себебі
барғанмын, келгенмін
дегенде
[н] дыбысы [м] дыбысының әсерімен еріндік [м]
ды бы сы на айналаты ны ф онетикадан белгілі.
Сонымен
барғаммын, келгеммін
болып айтылған
бұл сөз д егем и н а ц и я ға ұш ы рап
барғам ы н,
келгемін
болып айтыла бастаған. Ал осы үлгімен
(аналогиямен) барғансың -
барғасың, келгенсің -
келгесің, барғасын
(барған соң) -
барғасын,
аздансын - аздасын, едәуірденсін - едәуірдесін
түріндегі ықшамдалу пайда болған.
6. Д е ге м и н а ц и я ж олы м ен
М ахаббат -
махабат, М ұкаммед - Мұкамед, Лэззат - Лэзат,
құттықта - кұтықта, өшиіер (осы жер) - өшер,
аттас - адас
деген сөздерде [б], [м], [з], [т], [ш]
дыбыстары түсіріліп айтылатын болған.
С өз жігінде
аппар
(алып бар),
аппер
(алып
бер),
ап кел
(алып кел) дегенде де дегем инация
жолымен бір [п] түсіп,
апар, эпер, экел
түрінде
айтылады.
7. Сөйлеу тілінде
айтып жібер, беріп жібер
деген тіркестер
айтыжбер, беріжбер
болып [п]
ж әне [і] дыбысы түсіп қалады. Бұның мәнісі
[ж] ұяң, ызың дыбыстың алдында тұрған [п]
қатаң дыбыс кейінді ықпалмен ызыңға айналып
(айты п жібер - айты \ү жібер), жүре келе ызың
/\ү / дыбысы түсіп қалатын сияқты . Бұл өзгеріс
/ ж / д ы б ы с ы н а н к е й ін г і / і / д ы б ы с ы н ы ң
редукциялануымен айтыжбер болып айтылған.
8. Сөз ішінде дыбыстардың түсу ж айы н
көрсететін күрделі құбылыс кісі аттарында жиі
байқалады.
а) Құрметтеу, сыйлау мақсатымен кісі атына
-
ақа, -еке
ж ұрнақтары ж алған ған да соңғы бір
н ем есе б ір н е ш е буын тү сір іл іп ай ты лад ы .
М ысалы,
Өмеке
(Ө м ірзақ, О м арқұл),
Ж эке
(Ж амбы л, Ж ақсы бай ),
М ырзеке
(М ы рзахан,
Мырзабай) т.б.
ә) Кісі аттарына еркелету мағы насы мен н,
ш жұрнақтары жал ғанғанда да, бір немесе бірнеше
буын түсіп қалады. М ысалы,
М ағрипа - Мэкіш,
Мэкен, Сакыпжамал - Сакыш, Жұмабек, Жұмағали
- Ж ұ м а ш , Ж ұ м а н , Ж аксы бай, Ж а ксы лы к,
Жармағанбет - Жакаш, Жакан, Толебек, Толебай
- Төлеіи, Тәлен, Сэдуақас - Сэкеіи, Сэкен, Акпанбет,
Актамберді - Акан, Кэкімбек, Кэдірбек - Кэкіш,
Кэкен
т.б.
9.8.6Л . Кірігу (гаплологня) жолымен
ықш амдалған сөздер
Біз жоғарыда
ійесіз - есіз, ійемден - емден,
ійен -
еясияқты сөз басында кіріккен буындарға
|