П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет250/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   246   247   248   249   250   251   252   253   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

172
МОРФОНОЛОГИЯ
Л дыбысының түсуі ол, бұл, сол есімдіктеріне 
көп тік жалғауы ж а л ға н ған д а да байқалады . 
Мысалы, 
ол+лар - олар, бұл+лар - бұлар, сол+лар
- солар.
Ал осы үш есімдіктің өзге сөзбен тіркесіп 
бір бунақта айты лған кезінде де [л] дыбысының 
түсіріліп айтылуы жиі байқалады. М ысалы, 
о
баста, о дүние, бұ жақтй, со жақтат.Ь.
5) 
Б ұ й р ы қ р а й д ы ң үш ін ш і ж а қ ж ік тік
жалғауы: 
алсын - асын, болсын - босын, келсін -
кесін, қалсын - қасын
т.б.
3. 
Мен,
сеяж іктеу есімдіктеріне ілік септігі 
ж алғанған да бір (н) дыбысы түсіп, 
менің, сенің
болып айтылады.
4. Ал ілік септігінің жалғауы ж алғанған 
кыс,
жаз, күз
сөздері мен 
кұні
сөзі тіркесіп айтылғанда 
ж ән е ілік сеп тігін д егі 
м ен , сен, ол
ж іктеу 
есімдіктеріне көм ектес септігі ж алған ған да [ң] 
дыбысы түсіріліп айтылады. М ысалы, 
қыстың
күні - қыстыгүні, жаздың күні - жаздыгүні, күздің
күні - күздіңгүні, м еніңмен - менімен, сеніңмен

сенімен, оныңмен - онымен.
Б ұндағы
қыстың күні - кыстыгүні, жаздың
күні - жаздыгүні, күздің күні - күздігүні
дегендер 
тілімізде ж ары са қолданы лады . Ал көм ектес 
с е п т іг ім е н к е л г е н іл ік с е п т ік т і ж ік т е у
есімдіктерінің екінші ықшамдалған сыңары ғана 
қолданылып келеді.
5. [н] дыбысы 
-ған, -ген
пішінді есімшелерге 
соң
септеулік ш ы лауы тір кесіп ай ты л ған д а 
түсіріліп айты лады . М ы салы , 
барған соң -
барғансын - барғасын, келген соң - келгенсін -
келгесінт.6.
Бұл ж ағдай 
аздан, көптен, едэуірден
с и я қ ты ш ы ғы с с е п тігін д е гі сөзге 
соң
сөзі 
тіркескенде де қайталанады. Мысалы, 
аздан соң,

аздансын - аздасын, көптен соң

көптенсін -
к ө п т е с ін , е д ә у ір д е н с о ң - е д ә у ір д е н с ін - 
едәуірдесін т.б. Есімшенің бұл түрі бірінші, екінші 
жақта жіктелгенде де (н) дыбысы түседі. Мысалы, 
барғанмын - барғамын, барғансың - барғасың,
келгенмін - келгемін, келгенсің - келгесің
т.б.
Есімш енің 
-ған, -ген
пішіндегі бұл түрінің 
ы қ ш ам д ал ы п қ о л д а н ы л у ы н а б а р ғ а н м ы н - 
барғам ы н түрінде ықшамдалуы себеп болған 
деуге болады. Себебі 
барғанмын, келгенмін
дегенде 
[н] дыбысы [м] дыбысының әсерімен еріндік [м] 
ды бы сы на айналаты ны ф онетикадан белгілі. 
Сонымен 
барғаммын, келгеммін
болып айтылған
бұл сөз д егем и н а ц и я ға ұш ы рап 
барғам ы н,
келгемін
болып айтыла бастаған. Ал осы үлгімен 
(аналогиямен) барғансың - 
барғасың, келгенсің -
келгесің, барғасын
(барған соң) - 
барғасын,
аздансын - аздасын, едәуірденсін - едәуірдесін
түріндегі ықшамдалу пайда болған.
6. Д е ге м и н а ц и я ж олы м ен
М ахаббат -
махабат, М ұкаммед - Мұкамед, Лэззат - Лэзат,
құттықта - кұтықта, өшиіер (осы жер) - өшер,
аттас - адас
деген сөздерде [б], [м], [з], [т], [ш] 
дыбыстары түсіріліп айтылатын болған.
С өз жігінде 
аппар
(алып бар), 
аппер
(алып 
бер), 
ап кел
(алып кел) дегенде де дегем инация 
жолымен бір [п] түсіп, 
апар, эпер, экел
түрінде 
айтылады.
7. Сөйлеу тілінде 
айтып жібер, беріп жібер
деген тіркестер 
айтыжбер, беріжбер
болып [п] 
ж әне [і] дыбысы түсіп қалады. Бұның мәнісі 
[ж] ұяң, ызың дыбыстың алдында тұрған [п] 
қатаң дыбыс кейінді ықпалмен ызыңға айналып 
(айты п жібер - айты \ү жібер), жүре келе ызың 
/\ү / дыбысы түсіп қалатын сияқты . Бұл өзгеріс 
/ ж / д ы б ы с ы н а н к е й ін г і / і / д ы б ы с ы н ы ң
редукциялануымен айтыжбер болып айтылған.
8. Сөз ішінде дыбыстардың түсу ж айы н 
көрсететін күрделі құбылыс кісі аттарында жиі 
байқалады.
а) Құрметтеу, сыйлау мақсатымен кісі атына

ақа, -еке
ж ұрнақтары ж алған ған да соңғы бір 
н ем есе б ір н е ш е буын тү сір іл іп ай ты лад ы . 
М ысалы, 
Өмеке
(Ө м ірзақ, О м арқұл), 
Ж эке
(Ж амбы л, Ж ақсы бай ), 
М ырзеке
(М ы рзахан, 
Мырзабай) т.б.
ә) Кісі аттарына еркелету мағы насы мен н, 
ш жұрнақтары жал ғанғанда да, бір немесе бірнеше 
буын түсіп қалады. М ысалы, 
М ағрипа - Мэкіш,
Мэкен, Сакыпжамал - Сакыш, Жұмабек, Жұмағали
- Ж ұ м а ш , Ж ұ м а н , Ж аксы бай, Ж а ксы лы к,
Жармағанбет - Жакаш, Жакан, Толебек, Толебай
- Төлеіи, Тәлен, Сэдуақас - Сэкеіи, Сэкен, Акпанбет,
Актамберді - Акан, Кэкімбек, Кэдірбек - Кэкіш,
Кэкен
т.б.
9.8.6Л . Кірігу (гаплологня) жолымен 
ықш амдалған сөздер
Біз жоғарыда 
ійесіз - есіз, ійемден - емден,
ійен -
еясияқты сөз басында кіріккен буындарға




Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   246   247   248   249   250   251   252   253   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет