П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ
бірге кейбір жалғаулар сөз кұрам ы нда көнеріп, түбірмен кірігіп, тұтас алғанда, ж аңа м ағы наға ие болған. М ысалы, озге, басқа, іиалқасынан, ет- петінен, бірге сияқты қазір үстеуге кеш кен сөздер бар, олардың құрамындағы жалғаулар оздерінің сөйлемде сез бен сөзді байланы стыру қы зметі- нен ай р ы л ған , бұлар қазір сөзж асам ды қ қы з- метте. Бұл келтірілген дәлелдердің бәрі сөзжасам мен мөрфөлөгия саласының байланысына төлық дәлел бөла алады. Сөзжасам да, м орфология да соз құрамын зерттейді. Екеуінде де сөздің құра- мы негізгі м өрфема мен көмекш і мөрфемадан тұрады. А йы рмаш ы лы қ көмекш і м орфеманы ң м ағы насы мен қы зметіне қатысты. Созж асам- д ы қ ж ұрнақ сөз м ағы насы н өзгертіп, жаңа ма- ғы на береді, не сөз м ағы насы на ©згеріс қөсады. М ы салы , етік + іиі > етікіиі (м ам анды қ), тау + лы > таулы (белгі) т.б. М ұнда етік, етікші, тау, таулы дегендердің әрқайсысы жеке лексемалар, сөздер. Ал кітап+ка, кітап+ты, кітап+та, кітап +тар дегендердің бәрі кітап деген бір сөздің сөйлемде қөлданылатын түрлі тұлғалары. А лғаш қы мысалдарда түрлі сөздер жасалып, соңғы мысалдарда көмекші морфема, жұрнақ сөз жасау қы зметін атқарған. С өңғы мысалдарда қосымш а сөздің түрлі тұлғасын жасап, өлардың сөй л ем д егі б а сқ а сөздерм ен б ай л ан ы су ы н а мүмкіндік жасап тұр. М ысалы, кітапка кара, кітапты окы, кітапта білім бар, кітаптар әкелді. Сөзжасамның да, морфологияның да зерттеу ны- санасы көмекші мөрфема, бұл жағынан ұқсастық бар. Бірақ сәзжасамның нысанасына көмекші мөр- феманың яғни қосымшаның созжасамдық жұрнақ түрі жатады да, морфологияның зерттеу нысана- сына қосы м ш аны ң жалғаулар түрі мен ж ұрнақ- тың грамматикалық категориялардың көрсеткіш- іне жатагын сөз түрлендіретін түрлері жатады. Сөзж асам тілдегі сөзж асам дық ж ұрнақтар- ды толы қ қамтиды, олардың сөзге тіркесу қабі- леті, туынды сөздегі м ағы насы , сөзжасамдық қызметі, қай сөз табына қатысты сөзді жасайты- ны сияқты тек сөзжасамға қатысты мәселелерді зерттейді. Мөрфөлогия сәйлемдегі сөздерді бір-бірімен баііланыстыру қызметінде қөлданылатын жалғау- лардың сөз таптарына қатысын, сөз таптарының категорияларыны ң көрсеткіші екенін, өлардың сөзге қосатын грамматикалық мағыналарын зерт- тейді. Созжасамда да, морфологияда да создердің түрлену тарамы (парадигмасы) бар. Сөзжасам- ның тарамы бір сөзден жасалған бірнеше сөздің бір-бірімен қаты сы н білдірсе, мөрфөлөгия бір создің түрлі тұлғасы ны ң арақатысын білдіреді. Солай бола тұрса да, сөзжасам мен мөрфөлө- гияда көмекші мөрфеманың сөзге жалғану, қөсылу заңдылығы бірдей. Көмекші морфема созге фоне- тика, морфонология заңдылығы бойынша қосыла- ды. Бұл осы екі саланың байланысын байқатады. Сөзжасамның синтаксиспен байланысы да т іл д е б е л г іл і о р ы н а л а д ы . С о з ж а с а м н ы ң синтаксистіктэсілі арқылы жасалған күрделі сөздер өзінің шығу тегі ж ағы нан сөз тіркестеріне барып тірелетіні жалпы тіл бьтімінде әбден таны лған, даусыз мэселе деп саналады. Сөз тіркесі мен сөзж асамның арасы ндағы қ аты с өз ізін қ а л д ы р ы п о т ы р ғ а н . К үрделі сөздердің құры лы сы н да, сы ң арлары н ы ң бір- бірімен байланысу жолында, сыңарлардың орна- ласуында оз ізін қалдырмауы мүмкін емес. Сон- ды қтан қа за қ тілін ің күрделі сөздерінен сөз тіркесінің көп белгілерін көруге бөлады. М ыса- лъ\,кара торғай, аксакал, аккала, кәріжілік, кокөніс, Қызылорда, кәрікыз сияқты күрделі сөздерді сы- ңарларының қарым-қатысы жағынан анықтауыш- ты қ сөз тіркестерінен ажырату кейде қи ы н ға түседі. Бұл кезд ей со қ м әселе емес. Бұл си яқты күрделі сөздер алғаш осы тіркес түрінен күрделі созге ауысып, кейін ол күрделі создің жасалуы- ның бір үлгісіне айналған. Сондықтан қазір бұл үлгі бойы нш а күрделі сөздер жасала береді: коп таңбалы, күздік бидай, күкіртті газ, күкіртті су- тегі, кітап элемі, оку кітабы, оку күралы, кабырға газет, м ал шаруаіиылығы, нерв жүйесі, орта білім, омірбаян, конак үй, үш бүрыш, үндеухат сияқты күрделі сөздер аны қтауы ш ты қ сөз тіркесі үлгісі бөйынша кейіннен қалыптасқан күрделі сөздерге жатады. Күрделі сөздердің қазіргі жасалу үлгыерінен сөз тіркестерінің бэріне қатысты үлгілерді көруге бөлады: аткамінер, колкесті, колүздік, бата оку, бэйге тігу, бедел арту, бел буу, бет жырту, бос жүру, торға түсу, есінен тану, жаны шығу, жер сілкіну, жерге түкіру т.б. О сымен байланы сты күрделі сөз бен ,сөз тіркесінің арасында өте үлкен ұқсастық бар. Бұл ұқсастық бірсыпыра күрделі создердің танылуы- на кедергі де келтіреді: м ал кора, кой кора, кара торғай, боз торғай, той бастар, той асы, ток ішек, тоң май, сары май, тор үй сияқты төлып жатқан сөздерді бір ғалымдар күрделі сөз де, енді бір ғалымдар сөз тіркесі деп тану да жиі кездеседі. |