СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР 185
қосымш аларда лексикалық сипат болмай, олар-
ды ң ерекш еліктері таза грамматикалық, немесе
лексика-грамм атикалы қ қасиеттері арқылы ай-
қындалады. Сөйтіп, форма тудыратын қосы м -
шалардың белгілі бірж иы нты ғы парадигмалық
түрлену жүйесінің сыртқы корінісі мен соған
сәйкес ішкі мазмұн жағынан грамматикалық ма-
ғына білдіруі арқылы грамматикалық категория
құрайды, енді бір тобы белгілі бір соз табы ны ң
өз ішінде семантикалық топтарын (түрлерін) жа-
сайды. Қосы мш аларды ң бұл негізгі мәні мен
грамматикалық сипаты грамматикаларда форма
тудырушы (немесе сөз түрлендіруші) жұрнақтар
ж әне ж алғаулар деп аталып жүрген қосымш а
түрлеріне түгел тән болып келеді. С оны ң арқа-
сында олар қосы м ш аны ң бір тобы на енеді. Ра-
сында да жалғаулар деп аталып жүрген қосым-
шалар мен есімше, косемше, шақ, рай т.б. грам-
матикалық категориялар жасайтын қосымшалар-
ды ң арасы нда м ағы на білдіруі, соз түрлендіру
қасиеті жағынан айырмашылық жоқ, тек жалғау-
^лардың сөзге жалғану өрісі кеңірек, мүмкіндіктері
молырақ; ездері белгілі бір сөз табының грамма-
тикалы қ категөриясының көрсеткіші бөла тұрса
да, басқа сөз төбындағы сөздерге де жалғана бе-
реді. С өны мен бірге жалғаулардың басқа фөрма
тудыратын қөсымш алардан синтаксистік қы з-
м етгікж ағы нан үлкен айырмашылығы бар, яғни
ж алғаулар өзі ж алғанған сөзге белгілі бір грам-
матикалық мағына үстей отырып, сөйлем ішінде
сөз бен сөзді байланы сты ры п, олардың созге
үстейтін ф ам м атикалы қ мағыналары сол байла-
нысқан сөздер арасындағы қатынастар негізінде
айқындалып өтырады. Мұндай қызметтік қаси-
еттер ж алғаулардан басқа ф өрм а тудыратын
қөсы м щ аларға тән емес. С онды қтан ф орма ту-
дырушы қосымшалардың барлығына “сөздің әр
түрлі грамматикалықфөрмаларынтудыру” қасиеті
тән екен деп қана септік, тәуелдік, көптік, жіктік
фөрмаларын етістіктің есімше, көсемше, рай, сын
есімнің ш ырай фөрмалары мен бір деп қарауға
бөлмайды. Мысалы:
Мен көрдім ұзын кайыц кұла- ғанын (Абай) деген сөйлемдегі сөздердің мына-
дай өзара байланы сы бар:
мен көрдім: мен сөзі
өзінің семантикасы негізінде 2-сөздегі жіктік жал-
ғаудың І-жақ көрсеткіші
-м арқылы байланысқа
түскен, сөнды қтан
м ен көрдіц, я
мен көрдік бөл-
майды, ал
-ді деген жедел өткен ш ақ ж ұрнағы
/сб>/?уетістігі білдіретін қимылдың болып кеткенін
корсетіп тұр да, оның басқа сөздермен байланы-
сына қатысы жоқ;
кұлағаны н көрдім, -н табыс
септік тұлғасы арқылы байланы сқа түскен, ал -
ғяяесім ш е тұлғасы ны ң осы сөйлемдегі сәз бай-
ланы сы на қатысы ж оқ,
кайыц /н ы н / кұлағанын тіркесі - бірінші создегі ілік септіктің тұлғасы
(жасырын тұрса да)
мен екінші сөздегі
-ы тэу-
елдік жалғауы арқылы байланысқан;
ұзын кайыц - өрын тэртібі арқылы байланысқан. Сөйтіп, бұл
сойлемдегі создердің құрам ы ндағы жедел откен
ш ақ
/ - д і / пен есімш е
/ - ғ а н / тұ л ға л а р ы н ы ң
создерді байланыстыру қызметін атқара алмай-
ты нын, создерді қосымш алар ішінен септік, тэу-
елдік, жіктік жалғау тұлғалары ғана байланысты-
ра алатынын байқаймы з. Сонды қтан форма ту-
дырушы қосымшалардың соз байланыстыру қыз-
метін атқаратын түрін
ж алғау деп, соз байланыс-
тыру қызметін атқара алмайтынын, категориялық
грамм атикалы қ м ағы на ғана тудыратын түрін
жұрнак деп беруге болады. Тілдің грамматика-
лы қ құрылысында жұрнақтар өзі жалғанған сөзге
грамматкалық м ағы на ғана үстеп, белгілі бір сөз
табының грамматикалық категөриясының немесе
семантикалық төбының тұлғалық корсеткіші бөл-
ғанм ен, өлардың грамматикалық сипаты, пара-
дигмалық түрлену жүйесі, түбірге жалғану аясы,
сөйлеу бүтіндері ретінде сөйлемде қолданылу та-
биғаты бірдей, біркелкі емес. Олардың бір тобы
озі жалғанған создердің мағынасын озгерту қабы-
леті ж ағы н ан , түбірдің грамматикалық сипатын
озгерту-сақтауы ж ағы нан сәзжасам қөсымш ала-
рына ж ақы н да, бір тобы ж алғауларға жақын.
Сондықтан олардың бір түрін модификациялық*
немесе лексика-фамматикалық жұрнақтар, екінші
түрін таза грамм атикалы қ немесе категориялық
жұрнақтар деп бөліп қараған жөн.
М өдификациялы қ жұрнақтар жаңа м ағы на-
лы сөз туды рмағанмен, түбірдің лексикалы қ ма-
ғынасын бүтіндей өзгертіп жібермегенмен, түбірге
эрі қөсымш а грамматикалық мағы на үстеумен
бірге түбір сөздің лексикалық немесе ж алпы ф ам-
матикалық мағынасына семантикалық реңк қөса-
ды да, сөйлеу процесінде қолданылуы ж ағы нан
түбірдің ф ам м атикалы қ сипатын сақтап қалады,
*