П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет263/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   259   260   261   262   263   264   265   266   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

СӨЗ ҚҮРАМЫ ЖӘНЕ МОРФЕМАЛАР
185
қосымш аларда лексикалық сипат болмай, олар- 
ды ң ерекш еліктері таза грамматикалық, немесе 
лексика-грамм атикалы қ қасиеттері арқылы ай- 
қындалады. Сөйтіп, форма тудыратын қосы м - 
шалардың белгілі бірж иы нты ғы парадигмалық 
түрлену жүйесінің сыртқы корінісі мен соған 
сәйкес ішкі мазмұн жағынан грамматикалық ма- 
ғына білдіруі арқылы грамматикалық категория 
құрайды, енді бір тобы белгілі бір соз табы ны ң 
өз ішінде семантикалық топтарын (түрлерін) жа- 
сайды. Қосы мш аларды ң бұл негізгі мәні мен 
грамматикалық сипаты грамматикаларда форма 
тудырушы (немесе сөз түрлендіруші) жұрнақтар 
ж әне ж алғаулар деп аталып жүрген қосымш а 
түрлеріне түгел тән болып келеді. С оны ң арқа- 
сында олар қосы м ш аны ң бір тобы на енеді. Ра- 
сында да жалғаулар деп аталып жүрген қосым- 
шалар мен есімше, косемше, шақ, рай т.б. грам- 
матикалық категориялар жасайтын қосымшалар- 
ды ң арасы нда м ағы на білдіруі, соз түрлендіру 
қасиеті жағынан айырмашылық жоқ, тек жалғау- 
^лардың сөзге жалғану өрісі кеңірек, мүмкіндіктері 
молырақ; ездері белгілі бір сөз табының грамма- 
тикалы қ категөриясының көрсеткіші бөла тұрса 
да, басқа сөз төбындағы сөздерге де жалғана бе- 
реді. С өны мен бірге жалғаулардың басқа фөрма 
тудыратын қөсымш алардан синтаксистік қы з- 
м етгікж ағы нан үлкен айырмашылығы бар, яғни 
ж алғаулар өзі ж алғанған сөзге белгілі бір грам- 
матикалық мағына үстей отырып, сөйлем ішінде 
сөз бен сөзді байланы сты ры п, олардың созге 
үстейтін ф ам м атикалы қ мағыналары сол байла- 
нысқан сөздер арасындағы қатынастар негізінде 
айқындалып өтырады. Мұндай қызметтік қаси- 
еттер ж алғаулардан басқа ф өрм а тудыратын 
қөсы м щ аларға тән емес. С онды қтан ф орма ту- 
дырушы қосымшалардың барлығына “сөздің әр 
түрлі грамматикалықфөрмаларынтудыру” қасиеті 
тән екен деп қана септік, тәуелдік, көптік, жіктік 
фөрмаларын етістіктің есімше, көсемше, рай, сын 
есімнің ш ырай фөрмалары мен бір деп қарауға 
бөлмайды. Мысалы: 
Мен көрдім ұзын кайыц кұла-
ғанын
(Абай) деген сөйлемдегі сөздердің мына- 
дай өзара байланы сы бар: 
мен көрдім: мен
сөзі 
өзінің семантикасы негізінде 2-сөздегі жіктік жал- 
ғаудың І-жақ көрсеткіші 

арқылы байланысқа
түскен, сөнды қтан 
м ен көрдіц,
я 
мен көрдік
бөл- 
майды, ал 
-ді
деген жедел өткен ш ақ ж ұрнағы
/сб>/?уетістігі білдіретін қимылдың болып кеткенін 
корсетіп тұр да, оның басқа сөздермен байланы- 
сына қатысы жоқ; 
кұлағаны н көрдім, -н
табыс 
септік тұлғасы арқылы байланы сқа түскен, ал - 
ғяяесім ш е тұлғасы ны ң осы сөйлемдегі сәз бай- 
ланы сы на қатысы ж оқ, 
кайыц /н ы н / кұлағанын
тіркесі - бірінші создегі ілік септіктің тұлғасы 
(жасырын тұрса да) 
мен
екінші сөздегі 

тэу- 
елдік жалғауы арқылы байланысқан
ұзын кайыц

өрын тэртібі арқылы байланысқан. Сөйтіп, бұл 
сойлемдегі создердің құрам ы ндағы жедел откен 
ш ақ 
/ - д і /
пен есімш е 
/ - ғ а н /
тұ л ға л а р ы н ы ң
создерді байланыстыру қызметін атқара алмай- 
ты нын, создерді қосымш алар ішінен септік, тэу- 
елдік, жіктік жалғау тұлғалары ғана байланысты- 
ра алатынын байқаймы з. Сонды қтан форма ту- 
дырушы қосымшалардың соз байланыстыру қыз- 
метін атқаратын түрін 
ж алғау
деп, соз байланыс- 
тыру қызметін атқара алмайтынын, категориялық 
грамм атикалы қ м ағы на ғана тудыратын түрін 
жұрнак
деп беруге болады. Тілдің грамматика- 
лы қ құрылысында жұрнақтар өзі жалғанған сөзге 
грамматкалық м ағы на ғана үстеп, белгілі бір сөз 
табының грамматикалық категөриясының немесе 
семантикалық төбының тұлғалық корсеткіші бөл- 
ғанм ен, өлардың грамматикалық сипаты, пара- 
дигмалық түрлену жүйесі, түбірге жалғану аясы, 
сөйлеу бүтіндері ретінде сөйлемде қолданылу та- 
биғаты бірдей, біркелкі емес. Олардың бір тобы 
озі жалғанған создердің мағынасын озгерту қабы- 
леті ж ағы н ан , түбірдің грамматикалық сипатын 
озгерту-сақтауы ж ағы нан сәзжасам қөсымш ала- 
рына ж ақы н да, бір тобы ж алғауларға жақын. 
Сондықтан олардың бір түрін модификациялық* 
немесе лексика-фамматикалық жұрнақтар, екінші 
түрін таза грамм атикалы қ немесе категориялық 
жұрнақтар деп бөліп қараған жөн.
М өдификациялы қ жұрнақтар жаңа м ағы на- 
лы сөз туды рмағанмен, түбірдің лексикалы қ ма- 
ғынасын бүтіндей өзгертіп жібермегенмен, түбірге 
эрі қөсымш а грамматикалық мағы на үстеумен 
бірге түбір сөздің лексикалық немесе ж алпы ф ам- 
матикалық мағынасына семантикалық реңк қөса- 
ды да, сөйлеу процесінде қолданылуы ж ағы нан 
түбірдің ф ам м атикалы қ сипатын сақтап қалады,



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   259   260   261   262   263   264   265   266   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет