186
СӨЗДІҢ МОРФЕМАЛЫҚ ҚҮРАМЫ
сөйтіп, бір сөз табы ны ң шеңберінде жасалатын
туынды түбірге ұқсап кетеді. Қ азақ тілінде мо-
дификациялық қосымшаларға зат есімнің реңдік
мәнді жұрнақтары, сын есімнің шырай жұрнақ-
тары, реттік сан есімнің жұрнақтары (бұлардың
қай-қайсы сы да өзі ж алғанған түбір сөздің лек-
сикалық мағынасына қосымша рең үстейді: лек-
сикалы қ м ағы насы ж ағы нан
үлкен
мен
үлкені-
рек
я
үлкендеу, бес
пен
бесінші
толық бірдей емес),
етістіктің етіс, күш ейтпелі етістік, болымсыз
етістік ж ұр н ақтар ы ж атады . Бұл ж ұр н ақтар
етістіктің белгілі категориялары ны ң кәрсеткіш і
болғанм ен, етістік түбірдің грамм атикалы қ си-
патын сақтап тұрады. 1) етістік түбірлерше тіке-
лей жіктелмейді; 2) етістік түбірлерше сол күйінде
қолданылмайды, басқа сөздермен тіркесе де ал-
майды; байланы сқа да түсе алмайды; 3) сыртқы
тұлғасы жағынан етістік түбірлерше бұйрық рай-
дың 2-жақ формасына сәйкес келеді:
сен кел, сен
келтірме
т.б. Бұлардың түбірге жалғану тәртібінде
де әр қай сы сы н ы ң озіндік ерекш еліктері бар
екенін көрсетеді. Етіс, күшейтпелі етістік, болым-
сыз етістік жұрнақтары түбір етістікке созжасам
қосымш алары арқылы ж асалған туынды түбірге
грамматикалық жұрнақтардан (есімше, көсемше,
ш ақ, рай) әрдайым бұрын жалғанады да, етістік
одан кейін грамматикалық жұрнақтар үстелу ар-
қылы ғанаж іктеле алады;
айт-қыз-дыр-ма-й-ды,
ж үр-іңкіре-ме-ген-сін. Отыр, түр, жүр, жатыр
қалып етістіктерінің тікелей жіктелуі бұлардың
етістік түбірі емес екенін корсетеді,
жатырдың
түбірі -
жат,
ол тікелей жіктелмейді. Бұл етіс-
тіктердің со ң ғы
ү р /р /
тұлғалары тарихи ж ағы -
нан етістіктің грамм атикалы қ бір категориясы-
ның тұлғасы болған болу керек те, ол тілден
ш ы ғы п қалғанм ен, оны ң грамматикалық сипа-
ты сақталып қалған тәрізді. Сол себепті де бұл
торт етістік тікелей жіктеледі, әрі 2-ж ақ бұйрық
рай тұлғасымен сай келеді, 3-жақта да осы қал-
пында қолданылады:
ол отыр, тұр, жүр, жатыр
сен отыр, тұр, жүр, жат
мен оты р-м ы н, біз оты р-мыз
сен отыр-сың, сендер отыр-сыңдар
сіз отыр-сыз, сіздер отыр-сыздар
ол отыр, олар отыр т.б.
М одификациялық жұрнақтардың кейбірінің
түбірге жалғану шеңбері шектеліп те қалған. Олар
грамматикалық сипаты ж ағы нан категориялық
түрлену жүйесінің корсеткіші болу қасиетінен ай-
рылып, созжасам қосымш алары на ауыса баста-
ғанмен, создің лексикалы қ мағынасын бүтіндей
озгертіп жібермейді. Сонды қтан ондай ж ұрнақ-
тарды соз тудырушы қосымшалар қатарында қара-
май, тілдің даму бары сы ндағы жұрнақтар мен
созжасам қосымшалары арасындағы тұлғалар деп
қараған жон. О ларға қазіргі қазақ тіліндегі зат
есім нің реңдік мәнді ж ұрнақтары н, сын есімнің
шырай категориясына ендіріп жүрген
-ғылт, -ғыл-
тым, -іиыл, -иіылтым, -ша, -ше
жұрнақтарын жат-
қы зуға болады. 1) Сондықтан да болу керек, мо-
дификациялы қ жұрнақтар арқылы жасалатын ка-
тегория
Достарыңызбен бөлісу: