П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| туынды сөз
деген терминнің мәнін аш ы п алайы қ. Қ азақ тіл білімінде бұл термин кездесіп жүргенімен, ол тұрақты бір м ағы нада қалыптасты деуге келмейді. Оны кейде туынды түбір деген м ағы нада да қолдануы кездеседі. Ш ы нды ғы нда ол екі терм иннің м ағы насы нда үлкен айырма бар. Ал туынды сөз деген терминнің м ағы насы туынды түбір деген терм иннен әлде- қайда кең. Туынды түбір деген термин - туынды с ө зд ер д ің бір т о б ы н ы ң ғ а н а аты . Туы нды түбірлерге тек сөзжасамдық жұрнақ арқылы, син- тетикалы қ тәсіл арқы лы ж асалған сөздер ғана жатады. Мысалы, аталас, аштық, бастық, бейім- де, даярла, дүңкіл, жиреніш, жүзгіш, зиянды, зиянкес, келісім, көнбіс, куэгер, қазақуар, қоспа, найзагер, ойлы, сәлемдеме, тэрбиеіиі, ұғымпазт.б. Туынды сөз деген терм иннің көлеміне ту- ынды түбірлер оның бір тобы ретінде кіреді, бірақ туынды сөздерге олардан да басқа тәсілдер ар- қылы жасалған түрлі-түрлі туынды сөздер жата- ды. М ысалға туынды сөздерге туынды түбірлер- ден басқа тағы да сөзқосы м тәсілі арқылы жа- салған біріккен, кіріккен, қы сқарған сөздер де жатады. М ысалы, адамата, алжапқыш, ауызашар, ауызбірлік, бақажапырақ, белағаіи, беташар, бозтор- ғай, біртума, жайнамаз, жорғатаяқ, кэсіпорын, кем- пірауыз, тісағаш (құрал), үшаяқ, ойтолғақ. Қосарлау тәсілі арқылы ж асалған сөздер де туынды сөзге жатады. Мысалы, азык-түлік, асып- сасу, бау-бақша, есік-терезе, жаға-жең, жэбір-жапа, жиын-думан, күндіз-түні, ой-өріс, оңі-түсі, салт- сана, сэлем-сауқат т.б. Тіркестіру тәсілі арқылы ж асалған күрделі ' сөздер де туынды сөздерге жатады. Мысалы, жа- ғасын ұстау, жаза тарту, жан ұшыру, жек көрінішті, кең пейілді, кер бесті, кіндік іиеше, қара түнек, қолы ашық, қос ауыз, қызыл іңір, отқасалар т.б. Осы келтірілген мысалдан тілдегі туынды сәздердің түрлі екенін аңғару қиы н емес. Соны- мен бірге осы мысалдардың бір түрі ғана туын- ды түбір екені айтылды. Ал туынды түбірден ба- сқа туынды сөздердің бәрі туынды сөзге жатқа- н ы м ен , туы нды түбірге ж атп ай ты н ы аш ы қ көрінеді. Тілдегі түрлі сөзжасам тәсілдері арқылы жа- салған сөздердің бәрі туынды сөздерге жатады, бірақ олардың бәрінің туынды түбір болмайты- нынан туынды сөз деген термин мен туынды түбір деген терминнің басқа-басқа мағынада қол- данылып, алды ңғысыны ң мазмұны соңғы сы нан әлдеқайда кең саналатыны да жоғарыда келтіріл- ген мысалдардан көрінді. Сейтіп, тіліміздегі сезжа- сам тәсілдері арқылы белгілі сөзжасам үлгілерінің бірі бойынш а жасалып, сөздік қоры мы зға кірген сөздерді туынды сөздер дейміз. М ысалы: бала + лық, үй+лі, онер+паз, бала+пан, үй+шік, сары+ала> сары ала, он+сегіз>он сегіз, бұл+күн>бүгін, от +тегі> оттегі, көмір+қышқылы>көмір қышқылы, шек +ара >шекара, коллективное +хозяйство >колхоз, ине+жіп>ине-жіп, ыдыс+аяқ>ыдыс-аяк, кұн>құн (термин) т.б. Ономасиология жаңа пайда болған ұғымның алғаш қы суреттемелі түрде аталуынан басталып, атауға жеткенге дейінгі әрекетті зерттейді. М ы- салға қазақ тіліндегі Үлмекен деген кісі атын алайық. О ны ң осындай дыбыстық құрамындағы атауға айналуы сол сөздің жасалуының сөңғы са- тысы. О ны ң жасалуына Үл м а екен? деген сез тіркесі негіз болған. Сөйтіп, мұнда алғаш сәз ма- ғы насы туып, өны сөз тіркесі арқы лы білдірсе, кейіннен өл м ағы на белгілі дыбысты қ құрам ар- қылы беріліп, атау пайда бөлған. Ономосиология тіл білімінде екі түрлі бағытта қолданылады, оның бірі тар ұғымда, екіншісі кең ұғымда қолданулы. Ономасиология тар ұғымда қолданы лғанда, ол атаудың өмірдегі белгілі зат- ты білдіруін қамтиды. Онөмасиөлөгия кең ұғым- да қөлданы лғанда, өл тілдегі бүкіл атаулардың зерттелуін қамтиды. Ол жалқы атауларды зерттеу- ден жалпы атауларды зерттеуге, зат атауларын зерттеуден төлы қ м ағы налы басқа сөз таптарьь- ның атауларын зерттеуге, төлы қ м ағы налы бел- гілерден түрлі құры лы мдағы туынды түбірлерді, күрделі сөздерді, сөз тіркестерін, жаңа сөздің, ата- удың жасалуын зерттеуден күрделі ж ағдайдағы предикативтік құрылымды зерттеуге жетеді. Осымен байланысты өномасиологияның зер- ттеу нысанасы кеңіп, ол лексикология ғана емес, синтаксисті де, сөйлемнің атауға қатысты аспектісін де зерттейтін бөлды. Сөнымен өнөмасиологиялық талдау мағы надан оны білдіретін амал-тәсілге, тұлғаға қарай бағыттадды. Я ғни тілдік нұсқалар- дың тілден тыс затқа қатысын зерттеуге бағыггал- ды. Ал тілдегі қандай атау болмасын сөзжасам ар- қылы жасалып, өл өмірде пайда бөлған түрлі ұғым- ды белгілейді. Осыдан бұл екі саланың тығыз бай- ланысы шығады. Онөмасиөлөгия да, сөзжасам да өмірде пайда бөлған заттар мен жаңа ұғымдарға атау беру қызметін атқарады. Біздің халықтың өмірінде жаңа заттардың, жаңа ұғымдардың пайда бөлуы балмұздак, аялда- |