2 1 2
СӨЗЖАСАМ
ынды сөздердің м ағы насы . С онды қтан сөзжа-
самдық м ағы наны ң негізгі түбір сөздерге
қаты-
сы жоқ. М ысалы,
ал, бер, көк, он, күн, ай
сияқты
негізгі түбір сөздердің м ағы насы сөзж асамдық
м ағы наға ж атпайды , сонды қтан осы сөздердің
н е г із г і м а ғ ы н а с ы н ы ң қ а л а й ж а с а л ғ а н ы н
түсіндіру, дәлелдеу мүмкін емес.
Сөзжасамдық мағынаның қалай жасалғанын
түсіндіруге болады, ол туынды сөздердің құра-
мына кірген сөзж асам ды қ бірліктер арқы лы
дәлелденеді. С онды қтан да туынды сөздердің
құрам ы ндағы сөзж асам ды қ
бірліктердің бір-
бірімен қандай қары м -қаты сқа түскенін білу ар-
қылы сөзж асам дағы туынды м ағы н ан ы ң қалай
ж асалғаны н көруге болады. А ны ғы рақ айтқан-
да, сөзжасамдық мағына - дәлелді мағына, негізгі
түбірдің м ағы насы - дәлелсіз мағы на.
С оны м ен сөзж асам ды қ бірліктердің бір-
бірімен ты ғы з сөзжасамдық байланысқа түсуінің
нәтижесінде солардың м ағы насы н ы ң негізінде
жасалған біртұтас лексикалық мағына сөзжасам-
ды қ м ағы на деп аталады.
С өзж асам д ы қ м ағы н ал ы туы нды сөздер
тілдің сөздік құрамын байытып, лексикалы қ ма-
ғыналы сөздер қатары на қосылады. Сондықтан
да бірсыпыра ғалымдар сөзжасамдық мағынаны
аталым (номинация) теориясының шығуына бай-
ланысты ономасиологиялық тұрғьща қарастырып
жүр. Әр сөз белгілі бір ұғы м ны ң аталымы, де-
мек туынды сөз де ұғы м ны ң аты.
Осы ретте ту-
ынды сөздің м ағы н асы н оном аси о л о ги ял ы қ
тұрғы да қарап, туынды сөзді аталым деп қарау
орынды.
Туынды сөз түрлі тәсілмен жасалып, түрлі
құрамда болып, олардың бір-бірімен түрлі мағы-
налық қатысқа түсуі туынды сөз мағынасына әсер
етеді. Ол сөзжасамдық м ағы на ерекшелігін туғы-
зады. Олар, әрине, түрліше, дегенмен оларды
жинақтап, ірі ерекшеліктерін корсетуге болады:
1) сөзж асам ды қ м ағы наны ң дара ұғы м ға
байланысты және
2) күрделі ұғы м ға байланысты түрлері бар.
К ө п ш іл ік туы нды сөзд ер дар а ұғы м ды
білдіреді. М ысалы,
дэрігер, егін, сөйле
деген ту-
ынды түбірлерді алсақ, олардың әрқайсысы белгілі
дара ұғы м ны ң аты:
дәрігер
-
адамдарды емдейтін
мамандықтың аты,
егін -
егілетін зат,
сөйле -
адамдардың сөз арқылы ойын білдіру қимылы.
Ал туынды сөздің бәрі осындай мағынада
бола бермейді. Мысалы,
алып кет, кіріп іиык, жүз
алпыс, отыз бес, елбасы, кызыл ала, кара торы
си-
яқты ан али ти кал ы қ тәсіл арқы лы ж асалған
күрделі сөздердің мағынасы біртұтас лексикалы қ
мағына болғанымен, олар білдіретін ұғым күрделі.
О сы ндағы
алып кет, кіріп шык
күрделі етістік-
терінің мағынасын дара етістіктермен салыстыру
оны анық көрсетеді. Мысалы,
кел, кет, көр, ал, шык
т.б. осы сияқты дара етістіктердің әрқайсы сы
қим ы лды ң бір ғана түрін білдіреді я ғ н и дара
қимылды білдіреді.
Ал талданып оты рған
алып кет, кіріп іиык
деген күрделі етістіктер де біртұтас лекси калы қ
м ағы наны білдіреді, бірақ олардың білдіретін
қимылы жоғарыдағыдай дара қимыл емес, күрделі
қимыл: алып кет қимылы екі қим ы лды ң (алу,
кету) ж ы мдасуы нан, кірігуінен туған. С онды қ-
тан ол - дара қим ы л емес, күрделі қимыл.
Кіріп
шык
күрделі етістігі де сондай:
үйге кіріп шыксай-
шы
дегенде, әрине, кір де ш ы қ деген дара ұғы м -
дар ж оқ, кіріп ш ы қ шақыруды білдіреді. Бірақ
күрделі қим ы лда я ғн и ол екі түрлі
қимылдың
кірігіп, тұтасуы арқылы біртұтас күрделі қимыл-
дың атын жасаған.
Сол сияқты
жүз алпыс, отыз бес
деген сан
атаулары - біртұтас мағы налы сөздер,
жүз алпыс
-
бір санны ң аты,
отыз бес -
бір сан н ы ң аты.
Олар екі түрлі сөздер. Бірақ осы екі түрлі сан
атаулары күрделі санды қ ұғымды білдіреді.
Жүз
алпыс
жеке алғандағы жүз де емес, алпыс та емес,
ол үшінші санны ң аты,
отыз бес
те сондай. Бірақ
олар білдіретін сандық ұғым күрделі. Сондықтан
бұл сан атаулары күрделі ұғы м ды білдіреді.
Тілімізде не бәрі ж иы рма
ш ақты сан атаулары
ғана дара ұғымды білдіреді. Қалған сан атаулары
(миллион, миллиардтарға дейінгі) түгел күрделі
ұғымдарды білдіреді.
Елбасы -
елді басқаратын адам ұғымын қам-
ты п, күрделі ұғымды білдірсе,
кызыл ала, кара
длддегендер бірнеше түстен тұратын түсті білдіріп,
түстің күрделі ұғы м ы н білдіріп тұр.
Күрделі ұғым күрделі сөздермен байланысты
екені келтірілген мысалдардан көрінеді. Күрделі
ұғым күрделі сөздердің сыңарларының м ағы на-
сынан туады. Күрделі сөздің м ағы насы оның
қ ұ рам ы н д ағы сы ңарларды ң м ағы н алары н ы ң
қосы нды сы нан жасалады. Ал күрделі сөздің жа-
салуы өмірде күрделі
ұғымдардың, күрделі құбы-
лыстардың болуымен байланысты.
К ел тір іл ген м ы салд ар тілдегі сөзд ерд ің
білдіретін ұғымы дара, күрделі болуына байла-
нысты сөзжасамдық м ағы наны ң да дара мәнді,
күрделі мәнді түрлері барын дәлелдейді.
Ғылымда сөзжасамдық м ағы наны өзгертіл-
ген мағына, түрлендірілген мағына деп екі топқа