П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы
СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
жүктеу/скачать 38,54 Mb. Pdf көрінісі
|
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis
| СӨЗЖАСАМ ТІЛ БІЛІМІНІҢ ЖЕКЕ САЛАСЫ
213 бөліп қ ар асты р у қ а л ы п т ас қ а н . Ол - қ а з а қ тіліндегі туынды сөздердің м ағы насы нда да бар құбылыс. С оны мен байланысты сөзж асам ды қ м ағы наны өзгертілген (деривациялы қ) м ағы н а және түрлендірілген (м одиф икацияланған) ма- ғы на деп топтастыруға болады. Өзгертілген сөзжасамдық м ағы наны сөзжа- самда негізгі м ағы налы қ топ деп санауға бола- ды. Тілдегі туынды сөздердің басым көпшілігінің м ағы насы өзгертілген сөзжасамдық м ағы н аға жатады. Өзгертілген созжасамдық мағыналы ту- ынды сөздердің бәрінде негіз создің м ағы насы өзгеріп, негіз соз бен одан ж асалған негізді сөз я ғ н и туынды сөздің мағы налары басқа-басқа болады. М ысалы, ек етістігінен ж асалған егін сөзінің м ағы насы мен ек етістігінің м ағы насы басқа-басқа. Өзгертілген сөзжасамдық м ағы налы туын- ды сөздің мағынасын оның негіз сөзімен салыс- тыру арқылы дәлелдеу керек. М ысалы, тэлім - тэлімгер, окыр - окырман, сана - саналы, суыр - суырмалы, тың - тыңда, хабар - хабарла, тап - тапқыш, қазақ - қазақша, оз - озық т.б. осы сияқ- ты туынды сөздердің мағы насы негіз сөздің ма- ғы насы нан өзгеше. Бұл жағдай күрделі сөздерге де қатысты. М ысалы, коркемөнер дегеннің мағы- насы жеке тұрғандағы көркем сөзінің де, өнер сөзінің де мағыналарынан басқа. Сол сияқгы қырық бес деген санның мағы насы қьірық санымен де, бес санымен де бір емес. Бұл жағдай барлық күрделі туынды сөздің мағынасына қатысты. Туынды сөздердің м ағы насы негіз сөздің м ағы насы нан басқа, ол м ағы на өзгертілген ма- ғы наға жатады. Өзгертілген мағынаға лексика-семантикалық тәсіл арқылы ж асалған туынды сөздердің мағы - насы да жатады. Мысалы, безер, ағарған, қимас, қиыспас, бүлдірген, қорған, қамал, қоршау, айтыс сияқты сөздердің тілдегі етістік, қимыл мағы на- сынан жасалған сындық мағынадағы безер адам, қимас дос, қиыспас туыс дегендердің м ағы насы мүлдем басқа. Сол сияқты ағарған, бүлдірген, қор- ған, қамал, қоршау, айтыс етістіктері мен олардан ж асалған ағарған (сүт тектес зат атаулары), бүлдірген- жеміс аты, қорған, қамал, қоршау, ай- тыс деген зат атаулары б асқа-басқа мағы налы сөздер. Негіз сөзден бұлардың мағыналары бас- қа болғандықтан, олар өзгертілген сөзжасамдық мағына саналады. Созжасамдық мағына тек өзгертілген мағы- надан ғана құралмайды. Сөзжасамдық мағы на- ның екінші түрі түрлендірілген (м одиф икация- лан ған ) мағы на. Сөзж асамдағы м ағы наны ң бұл түрінің көлемі озгертілген мағынадан әлдеқайда аз. Алайда ол сөзжасамда бар құбылыс. Түрлендірілген созжасамддық мағынада негіз сөздің лексикалық мағынасы озгермей сақталып, оның мағынасының үстіне түрлі мағына қосыла- ды. Мысалы, кітап - кітапша (кішірейту мәні қосылған), аға - ағатай (жақсы көру мәні қосыл- ған), бел - белес (кішірейту мәні қосылған), жеңе- ше - жеңешетай (жақсы көру мәні қосылған), өзен - өзенсымақ (қомсыну мәні), Абай - Абайжан (жақ- сы көру, еркелету мәні), он - ондаған (болжал мәні), жеті - жетеу (жинақтау мәні қосы лған), сегіз - сегізінші (реттік мән қосылған). Түрлендірілген сөзжасамдық мағына зат есім, сан есім, сын есім сөзжасамында біраз орын ала- ды. Зат есімде бұлар реңк мәнді туындылар ата- лады. Зат есімде түрлендірілген мағыналы туын- ды зат есім жасайтын жиырма шақты жұрнақ бар. Басқа сөз таптарында ол көлемді орын алмайды. Сөзжасамдық м ағы на мен жеке сөздің мағы - насы - екі түрлі тілдік құбылыс. Сөзж асамдық м ағы на туынды сөздерге қатысты, ең аз дегенде, бір сөзж асам ды қ типке қатысты. М ы салға -гер / -кер ж ұрнағы есім сөздерге ж алғаны п, олардан м ам анды қ атын жасайды . М ысалы, тэлімгер, жұмыскер, дэрігер, айыпкер, саудагер, күрескер, қай- раткер сияқты туынды сөздер бір сөзжасамдық типке жатады. Бір сөз табы на жататын сөздерге ж ал ған ған бір түрлі ж ұрнақ арқы лы олардың бәрінде ортақ бір м ағы на жасалса, ол сөзжасам- ды қ тип деп аталады. Ж оғары да келтірілген мы- салдардың негіз сөзі - зат есім, жұрнақтары -к е р / -гер, осы туы ндыларың бәрі м ам анды қ м ағы на- сын білдіреді. Бұл туындылардың бір сөзжасам- д ы қ типке жататын себебі олар бір сөз табына жататын сөзге ж ал ған ған бір ж ұрнақ бір түрлі мағына беріп, сөзжасамдық типтің 3 шартына сай келеді. Ал сөзжасамдықтиптің мағынасы - сөзжа- самдық мағына. Сөзжасамдық мағы наның жаса- латы н орны созж асам ды қ тип. С өзж асам ды қ типтің нәтижесі, туындысы созж асамдық м ағы - на, әр сөзж асам дық тип әр түрлі сөзжасамдық мағына береді. Тілде сөзж асам ды қ типтер көп, оларды ң әрқайсысы әр түрлі м ағы на береді. Сөзжасамдық тигітің көп болатын себебі тіліміз сөзжасамдық ж ұрнаққа оте бай. Бір ж ұрнақты ң өзі түрлі ма- ғына беріп, түрлі тип жасайтын типтің түрін одан да өсіре түседі. М ұның бәрі созжасамдық мағына жасайтын құбылыстар болғандықтан, сөзжасам- ды қ м ағы наны ң тілде алуан түрлі екені анықта- |