-ы л //-іл .
Бұл сөзжасамдық ж ұрнақ арқылы
қимыл есім нен қалы птасқан туынды түбір зат
атаулары да өздерінің семантикалық құрылымы
жағынан нақтылы атаулық мән алған, терминдік
деңгейдегі сөздер болып келеді, мысалы:
тосқа-
уыл, іиабуыл, жортуыл, кезуіл, торуъцідч
гендер, мы-
салы, сондай дериваттар.
Қағазкой, арызжанды
кеңселер м ен экімдерге тосқауыл болатын де-
рект і қағаздар керек
(Әуезов).
Атасы қол бас-
т аған М амай батыр, Өмірі кезуілде тіккен іиа-
тыр
(Бердин). С ондай-ақ
богеуіл, аңдуыл, шанду-
ыл
туылымдары да осы үлгідегі дериваттарға
жатады. Бірақ соң ғы
шандуыл
туынды түбір зат
атауы тек жеке жазуш ының ғана тіл ерекшелігі-
мен, стиль даралығымен ғана байланысты сияқ-
ты.
Кедейлерді біріне бірін айдап салып, т алас-
тыра берсек, біз аңдуылдан тасалана түрамыз
(Оразалин);
Бәгеуілді, эдетте, орманды жерлерге
ағаштардың бүтақты басын дүитан жаққа қара-
та қүлатып жасайды
(ҚСЭ.).
Тілімізде осы сөзжасамдық
-ы л//-іл
форман-
ты арқылы қалы птасқан туынды түбір зат атау-
лары ны ң біразының негізі елкітеуіш сөздер бо-
лы п келеді. Мысалы мұндай негізді (мотивация-
лы) туылымдарға
арсыл, күрсіл, бырқыл, бырыл, был-
шыл, гуіл, гүріл, дүңкіл, зуыл, зырыл, зыңыл, зіркіл, кеңкіл,
қаңқыл, қарқыл, қорсыл, қорыл, қыңқыл, қырыл, ла-
қыл, лоқыл, мыңқыл, пысыл, саңқыл, сартыл, сылпыл,
сыңқыл, сырыл, тарсыл, шаңқыл, шарыл, шиқыл, шы-
рыл, ыңқыл, ырыл, ысыл,
осылар сияқты тағы талай
дериваттарды ж атқы зуға болады. Бұлардың бәрі
де бір буынды түбір еліктеуіш сөздерден жасал-
ған. Я ғн и барлы ғы да белгілі бір дыбыс түріне
еліктеуден туған. Келтірілген туынды сөздер сол
алуан түрлі дыбыстардың тілдік көріністері, атау-
лары болып табылады. Ж әне ж оғары дағы дери-
ваттардың негізі санадатын еліктеуіш сөздердің
бәрі үнемі дауыссыз дыбысқа аяқталып отырады.
Бірер мысал:
Көмейіңе тақап түрған бір күлкілің
бар ғой
(Әуезов);
Ақырын ғана коркем сыңқыл
эсем үнмен Әйгерім күліп қызарады
(Сонда).
Қ азақ тілінде осы
- ы л //-іл
ф орманты арқы -
лы бейнелеуіш сөздерден біраз туынды түбір зат
атаулары жасалған, мысалы:бу/щ>/.л,
бүлкіл, был-
қыл, діріл, жалтыл, жарқыл, күлтт, лапът, салпът,
лыпът, селкіл, жъттът,
тағы осы сияқтылар.
Комей
бүлкіліне салып, қүйқылжыта аяқтады да, домбы-
раны Әмірге үсынды
(Ж армағамбетов);
Бойына
тоңазығандай бір діріл пайда болды
(Әуезов);
Көзінің алдындағы осы бір күлт іл коптен бері кет-
пей қойды
(Ахтанов).
Достарыңызбен бөлісу: |