-м ак//-м ек, -пақ//-пек, -бақ//-бек. Созжа-
самды қ
-м а қ //-м е к форманты жалпы етістікке
жалғанады. Бірақ онымен келген етістік негізді
туылымдар өздерінің заттық сипат алуы ж ағы -
нан біркелкі емес, я ғн и олардың бэрі бірдей
туынд^ы түбір зат атауы дәрежесіне жете бер-
мейді.Тэұл ф орм ант әдетте дауыссы зға біткен
етістікпен ғана сөзж асам ды қ қаты насқа түсе
алады. М ұндай құры лы мдағы дериваттар коп
жағдайда белгілі бір зат атаулымен, этном эде-
ни ұғы м м ен байланы сты болып келеді, мыса-
лы:
сырмақ, шақпақ (огниво),
піспек, суыртпақ, ілмек, кертпек, құймақ, қаймақ, қойыртпақ (қой-
ылтпақ),
түйіртпек (түйілтпек) т.б.
Қаймақ туынды түбір зат атауы ондағы
қай негіз созі ілгеріде атап корсеткеніміздей “ пла-
вать” м ағы насы н білдіреді. Бұл
қайм ақ жаса-
лымын
қайық дериватымен түбірлестіруге бо-
лады , я ғн и : қ а й + м а қ > қай м ақ, қ а й + ы қ >
қ а й ы қ - екеуі де етіс тік негізді туы лы м .
Тілімізде таза этнограф иялы қ мәнде жұмсала-
тын да біраз туынды сөздер осылай
-м а қ //-м е к , - п а қ //- п е к , -б а қ //-б е к ж ұ р н а ғы мен етістік
түбірлердің өзара сөзжасамдық қаты насқа түсуі-
нен пайда болған. Мысалы мына тәрізді дериват-
тар:
шертпек (<шерт+пек), аударыспақ (<аударыс +пақ), ормек (<өр+мек), оймақ (<ой+мақ), кеспек (< к е с + п е к ), б а т п а қ (< б а т + п а қ ), ж ү м б а қ (<ж үм+бақ). А рқалы қт ағы керт пекке салып ағашты түзеді (Қ асиманов);
Қалтасынан шақ- пақ алып тас іиамды жақты (Әуезов);
Тойға келгін, жиенім, Шерпіпегіңді шерте кел (Әзірбаев);
Он деген оймақ, Он бір қара ж үмбақ (Фолькор).
Етістікке
-м а қ //-м е к , -п а қ //-п е к , -бақ//-бек ж ұрнағы жалғану арқылы ж асалған бұл туынды
түбір зат атауларының бэрінің де мағы налары
нақтылы болып келген. Ал осы құры лы мдағы
мына бір тогі дериваттардың мағы наларынан он-
дай нақтылық байқалмайды:
түртпек (<түрт+пек), қыспақ (<қыс+пақ), салмақ (<сал +мақ) дегендер,
мысалы, сондай ж асалы мдарға жатады. Соңғы
туынды зат атауының оз алды на жеке соз ретін-
дегі дербестігі мақал-мәтел құрам ы нда да айқын
сезіледі:
алмақт ың да салм ағы бар. Атауыштық
статусы (тиянақты лы ғы ) ж ағы н ан мұндағы
ал- м а к компонентінен сялша/слексемасындағыдай,
я ғн и реестр соз боларлы қтай дербестік байқал-
майды.
Тілімізде
атыспақ, шабыспақ (атыспақ керек
пе, шабыспақ керек пе) дегендердегі сияқты біраз
лексемалар бар. Рас, бұлардың заттық тиянақты-
лы ғы , дербес соз ретіндегі статусы “ коріспекті
тіледі” , “тағы бір айтпағы бар” , “өлтіртпекті серт
етгі”, “ Құдайбердінің болыспағын қажетдеп білді”
дегендердегі
көріспек, айтпақ, білмек, кетпек, өлтірмек, болыспақ дегеңдерге қарағанда элдеқайда
көрінеу. Бірақ соны ң озінде де
алыспақ, ишбыс- пақ, атыспақ тәрізділердің оз алдына жеке бір лек-
сема ретіндегі дербестігі, белгілі бір заттың не
әрекеттің (процестің) атауы боларлықтай гиянақ-
ты лы ғы , яғн и создік парқы дәл
құйм ақ, оймақ, сырмақ, шертпек, аударыспақ, түртпек сияқтылар-
дағы дай деңгейде емес. Д ем ек олар, я ғн и
атыс- пақ, іиабыспақ, алыспақ дегендер реестр сөз дәре-
жесіне элі көтеріле қөйм аған сияқты.