жеңешетай, ағатай, калкат ай
сияқты
сөздердегі
=тай
жұрнағы жақсы көру, ізет көрсету ,
сыйлау м ағы налары н қөсып тұр. Сөл сияқты
Қүрмаш
(Қ ұ р м ан ғал и
)Ж үмаш
(Ж ұман),
Сәулеш
дегендегі
=іи
ж ұрнаі:ы сөзге әрі кішірейту, әрі
жақсы көру мағы насы н қөсқан. Осы жұрнақтар-
дың мағыналары - бір-бірінен бөлінбейді, біртұтас
бірлікте жүретін мағы налар. Мұндай жұрнақтар
тілде көп емес. Тілде негізінен дара мағы налы
жұрнақтар негізгі өрында.
Зат есім нің лексикалы қ м ағы насы н түрлен-
діретін ж ұрнақтар тілде түрлі реңктік м ағы наны
білдіреді. Олар: 1) сыйлау, құрметтеу м ағы насы ,
2) ж ақсы көру сезімін білдіру, 3) еркелету әрі
кішірейту м ағы насы , 4) кемсіну, қөмсыну мәні,
5) кішірейту мәні.
Бұлардың әрқайсысына жеке төқталайық.
1.
Сыйлау, құрметтеу м ағы насы тілде белгілі
көрсеткіш тер, яғн и ж ұрнақтар арқылы беріледі.
Қазақ тілінде үлкенді сыйлау, құрметтеу м ағы -
насының арнайы көрсеткіштер арқылы берілуі тілде
қалы птасқан заңды құбылыс деп танылу керек.
Оны халы қты ң салт-санасы туғы зған. Үлкенді
сыйлау, құрметтеу халықтың дәстүр салт-сана-
сы ны ң бір түрі. Халықтың өмірінен кең өрын
алған салт-сана, дэстүр тілден де өз көрінісін тап-
қан. Осы салт-сананы ң, дәстүрдің сақталуы бұл
мәндегі ж ұрнақтарды ң қазір тілде жиі қөлданы -
луын сақтаған.
Сыйлау, құрметтеу мэндегі ж ұрнақтар=
еке,
=ка, =ке, =й.
Бұл жұрнақтардың қөлданылуында
2 түрлі ерекшелік бар: 1) бұл жұрнақтар кісі атта-
рына ж алғанғанда, кісі аттарының бір, я бірнеше
буыны қы сқарады. Осы жұрнақтар қазақ тілінде
кене заманнан келе жатқан сөз қысқартудың жө-
лымен тікелей байланысты. М ысалы,Ж д/се(Ж ам-
был),у4се/се(Асқарбек),
Сәке
(С ағы нды қ),
Құреке
(Қ ұрм анбек),
Зэке
(Зейнөлла) т.б. Әдетте кісі ат-
тарын қысқартып, өған
=еке, =ка, =ке
жұрнақта-
рын қөсып қөлдану жасы үлкен, сыйлы, құрметті
адамдарға қатысты. Бірақ кейде жасы кіші адам-
дарға сы й -құрм ет көрсету, ілтипат білдіру үшін
де бұл жұрнақтарды қөлдану кездесе береді.
322
СӨЗЖАСАМ
2)
Тіліміздегі = й ж ұрнағы да сыйлау, ілти-
пат, ізет білдіру, ұлкен тұту м әнін береді. Бұл
ж ұрнақты ң қолданы лу аясы тар, ол туыстық
мәндегі атауларға ғана ж алғанады ж әне олар-
дың бәріне емес, тек
аға, апа, шеше, ата, әке, жез-
де, эпке
сөздеріне жалғанады:
ағай, апай, шешей,
атай, әкей, жездей.
Осылардың ішіндегі жиі қол-
даны латы ны
ағай, апай
сөздері. Бұл сөздердің
әлеуметтік м әні басқа тілдердегі
синьор, ханым
сөздерінің м әніне ж ақы н. Олар таниты н адамға
да, таны майты н, аты -жөнін білмейтін ад ам ғада
қолданыла береді.
2. Ж ақсы көру сезімін білдіру мәнін
=тай,
=жан
жұрнақтары білдіреді. Мысалы,
Жеңешетай,
үмытпаспын! Өлсем де үмытпаспын осы жақсы-
лығыңдыі
(Әуезов). -
Ой, Абайжан, қарағым, не бол-
ды?Біреу тиген бе? - деп, ішінен “экем үрды м а ? ”
деп те ойлап кап еді
(М.Әуезов).
Бұл екі жұрнақ мағыналас, синоним жұрнақ-
тар, олар кісі аттарын жасауда кең орын алған.
3. Еркелету әрі кішірейту м әнін білдіретін
жұрнақтар: = қ а н , = ш . М ысалы,
Балақан-ау, ба-
лақан,
сүт пісіріп сен үшін, Д емалмай жүр әлі
апаң (Мүсірепов).
Бұл ж ұрнақтарды ң қолданылу аясы бірдей
емес, = ш ж ұрнағы өте жиі қолданылады. Ол
көбіне, кісі аттарына жалғанады. Кейде туыстық
атаулармен қолданылады:
көкеіи, қалқаш , анаш,
апаш.
Бұлар тәуелденген тұлғада қолданылады:
Соңғы
анашым
менің,
апашым
менің сияқты
тұлғадағы қолданыста сыйлау мәні қосылады.
4. К е м с ін у , қ о м с ы н у , м ен сін б еу м ән ін
білдіретін жұрнақтар
=сымақ, =шығаш, =шігеш,
=бай, =ек.
1) = сы м ақ ж ұрнағы жанды, жансыз зат есім
сөздерге жалғаныи, оған кемсіну, қомсыну, мен-
сінбеу мәнін қосады. Олар:
батырсымақ, өзенсы-
м ақ, таусымақ, ғалы мсы мақ, көлсымақ.
Бұл
жұрнақ жіңішке сөзге де, жуан сөзге де бір тұлғада
жалғанады, я ғн и буын үндестігіне бағынбайды.
2)
=шығаш, =шігеш
жұрнағы да кемсіну мәнін
береді. Ол
=сымақ
ж ұрнағы м ен синонимдес.
М ысалы, Ж екелеген
байшігештердің
арманы -
бай лы ққа жету (М ұқанов). Өзін батыр санай-
ты н
ершігештер
де ж оқ емес (Сонда).
3) = б ай ж ұрнағы кекету, кемсіну мәнін бе-
реді. М ысалы: Бұл үйде жеңіл мінезді бір
ж ел-
пекбайлар
тұрады екен деп ойламаңыздар (Адам-
баев). Сартабан өмірі малмен өткен адам көрінеді,
оны жұрт барып
т үрғш салпақбайлеп
те атайды
(Мәуленов).
4)
=ек
ж ұрнағы да кемсіну мәнін білдіреді.
Мысалы, Ж әлелдің артында қалған екі
жетімек-
пен
бірге шырылдап мен де қала бердім (Жүнісов).
5) Ұ рғаш ы мәнін білдіретін
=жын, =жін
ж ұрнағы бар. Ол санаулы сөзге ғана жалғанады:
қүнажын, дөнежін.
6. Кішірейту мәнінде тілде қолданылатын
жұрнақтар бірсыпыра. Олар
=шық, =шік, =қал, =ша,
=ше, =шақ, =шек, =ес, =қа, =пан, =анақ, =пақ,
=қалақ.
Бұл мәндегі жұрнақтардың көп болу се-
бебі бар, олар адаммен байланысты да, үй жану-
арларымен байланысты да, басқа жансыз заттар-
мен байланысты да қолданылады, я ғн и олардың
қолданылу аясы кең.
=шық, =шік
жұрнағы жанды, жансыз зат атау-
ларына жалғанып, заттың атауына кішірейту мәнін
қосады. Олар:
үйіиік, тобешік, көлшік, қапшық, те-
кешік, түйіршік,
т.б. Заттың атын жасаған
ірімшік,
ойыншық
сөздеріндегі
=іиық, =шік
ж ұрнағы ны ң
да түп негізі осы ж ұрнақпен бір болуы мүмкін.
=шақ,
=ше/сжұрнағы жанды, жансыз зат атау-
лары на ж алғаны п, оларға кіш ілік мән қосады:
інішек, қүлыншақ, тоқтышақ,
т.б.
Келіншек, іиынашақ
сөздерінің құрамындағы
= ш ақ , = ш е к ж ұрн ағы осы кіш ірейту мәндегі
жұрнақпен төркіндес деуге болады.
=ша, =ше
ж ұрнағы ж ансы з зат атауларына
жалғанып, оларға кішілік мән қосады. Кейде же-
келеген жанды зат атауларына жалғанып, оларға
да кішілік мән қосуы кездеседі. Олардан
кітапша,
көрпеше, қобдиша, огізше
сөздерін атауға болады.
Сын есімдердегі
үзынша, сүрша, бозшац&тен-
дегі
=ша
ж ұрнағы мен зат есім ж ұрнағы ны ң ара-
сында байланы с бары байқалады. Олардың ма-
ғынасы ж ақын. Сын есімдегі
=ша, =шеж.у
рнағы
да түстің бәсеңдігін, солғы н ды ғы н , я ғн и азды-
ғын білдіреді. С онды қтан олар төркіндес болуы
ықтимал.
К іш ірей ту м ән ін б ілдіретін
-пан, -ес, -қа,
-анақ, -пақ, - аш, -аң
жұрнақтары өнімсіз саналады.
=пан
ж ұрн ағы зат есімге қосы лы п , оған
кішілік мән береді. Ол
бала
сөзіне ж алғаны п,
құсты ң баласы ны ң атын ж асаған. Ол -
балапан.
Балапан сөзін щ
қолданыста басқа м ағы насы да
бар. Тілімізде баласын, немересін жақсы көргенін
білдіру үшін, еркелету
м әнінле балапансөзін
қол-
дану тілде өте жиі кездеседі. М ысалы, Айналай-
ын кіш кентай
балапаным
(М ұқанов).
=ес
жансыз зат атауларына ж алғаны п, оған
кішірейту мән береді.
Белес, дөңес
сөздерінде ғана
кездеседі.
=қа
жұрнағы да кішірейту мән береді,
|