ішірткі (<ішірт+кі), тебіңгі (<тебің+гі), т аралғы (<тарал+ғы), боктергі (<боктер+гі), сыпыртқы (<сыпырт+қы), шықбырт- қы (<шықпырт+қы), жоңғы (<жоң+ғы), сүргі (<сүр+гі), үскі (<үс+кі), бүрғы (<бүр+ғы), шалғы (<іиал+ғы), ашытқы (<ашыт+қы)т. б.
Жасатты үсталарға жоңғы, қашау (Тұрманжанов);
Қара- сазда жүруші ең қара іиалғы ( М ақатаев);
Бөрібай қос торыға шыбыртқы көтерді (Жармағамбетов);
Үйшінің үскісіндей өткір т ілім (Ш е р н и я з);
Қарақүс, ақсары бөктергілер жемтікке үйіле қонып дэніккен (Әуезов);
Зағип дімкэстің екі тамшы ішірткіден оңалатыны бар (М ағауин).
Етістік негізбен
-ғы //-г і, қ ы //- к і ж ұрнағы -
ның озара созжасамдық қатынасқа түсуінен пайда
болған жаңа жасалымдардың енді бір үлкен тобы
ж алпы халы қты қ сипаттағы дан гөрі белгілі бір
кәсіп түрім ен, ғылым және өнер-білім салала-
рымегГбайланысты пәндік ы ңғайдағы терм ин-
дер болып келеді,
мысалы:қүрылғы (устройство),
кондырғы (установка),
басытқы (подавитель),
сүйреткі (волы нка),
жегі<же-гі (волчанка) т.т.
Бет терісіне біткен тері туберкулезін (волчан- каны) жегі дейді (Көшербаев).
Осы құрылымда қалыптасқан туынды түбір
зат атауларының ілгеріде аталғандардан басқа
тағы бір үлкен саласы бар. Олардың м ағы нала-
ры ж оғары дағы лардікіндей нақты емес. Бұлар
түрлі әрекеттің, процестің атауы ретінде қолда-
нылады. С онды қтан мұндай топтағы туынды
түбір зат атауларының мағыналары абстрактылы
сипат аңғартады , мысалы:
тепкі, кергі, соққы, қаіиыртқы, үйытқы, іріткі, күлкі, үйқы (үйы+қы), зеккі (<зекі+кі). Кергіге түсіп қорланған (Мүсіре-
пов);
Ж аңағы сөздің бэрі - тіл емізу, қашыртқы с а лу (Ә уезов). Бұл туылымдарға қарағанда
-ғы жұрнағы арқылыту/?етістігінен жасалған
түрғы дериваты ны ң м ағы н асы бірш ам а нақты лау.
Мұның жэне қолданылу аясы да кең. Ілгерірек-
те мысалы халықтық қолданыста әсіресе аңшы-
лы қпен байланысты жиі айты лған.
Бір түрғы- дан Түрғанбай т ом аға тартты (Әуезов).
Бұл құрылымды жасалымдармен сондай-ақ
түрғылас және осы
түрғыдан алғанда деген-
дегі
түрғы туынды созі де тектеседі. М ұның
мағынасы да жоғарыдағылардан өзгешелеу. Мы-
салы, ол М.Әуезов ш ығарм алары нда “ қатар,
ш ендес” деген тэрізді ұғым білдіреді.
Байсал да сондай м ол ру Көтібақтың түрғысы. Тілімізде
түр етістігінен сөзжасамдық
-ғы форманты ар-
қылы пайда болған осы туынды түбір зат атауы
кейде тіпті “ қалып (қалпы ), деңгей, дэреж е”
создерімен де мэндес келіп қалады.
Романда ескі ауылдың ішкі өмірі, мэдены түрғысы іиеберлікпен суреттеледі ( Ж армағамбетов).
Тілімізде дэл осы құрылымда бұрынырақта
қалыптасқан, бірақ, кейбір ертерек кезгі әдеби-
ет үлгілерінде болмаса, бүгінде жалпы қолда-
нылмайтын
күзгі, жарғы сияқты да біраз жаса-
лым бар.
Қүрулы түрған күзгі бар, Күзгіні көр де көзім көр (Ер Т арғы н );
Ж еті жарғы Тэуке хан түсында ж а с а лға н (Қ С Э ).
К ү згі туы н д ы
сөзіндегі
күз негізі
көр етістігінің варианты.
“ Р>3: “ай н а” мағы насы ндағы бұл