П у бли ка сы м әдениет, а қ п а ра т ж ә н е қ о ға м д ы қ к е л іс ім м и н и с т р л іг ін щ м ем л е к етт ік тілді дам ы ту бағдарламасы



Pdf көрінісі
бет411/497
Дата14.10.2023
өлшемі38,54 Mb.
#113886
1   ...   407   408   409   410   411   412   413   414   ...   497
Байланысты:
kazak grammatikasy fonetika sozzhasam morfologiia sintaksis

ішірткі (<ішірт+кі), тебіңгі
(<тебің+гі), т аралғы (<тарал+ғы), боктергі
(<боктер+гі), сыпыртқы (<сыпырт+қы), шықбырт-
қы (<шықпырт+қы), жоңғы (<жоң+ғы), сүргі
(<сүр+гі), үскі (<үс+кі), бүрғы (<бүр+ғы), шалғы
(<іиал+ғы), ашытқы (<ашыт+қы)т.
б. 
Жасатты
үсталарға жоңғы, қашау
(Тұрманжанов); 
Қара-
сазда жүруші ең қара іиалғы
( М ақатаев); 
Бөрібай
қос торыға шыбыртқы көтерді
(Жармағамбетов); 
Үйшінің үскісіндей өткір т ілім
(Ш е р н и я з); 
Қарақүс, ақсары бөктергілер жемтікке үйіле қонып
дэніккен
(Әуезов); 
Зағип дімкэстің екі тамшы
ішірткіден оңалатыны бар
(М ағауин).
Етістік негізбен 
-ғы //-г і, қ ы //- к і
ж ұрнағы - 
ның озара созжасамдық қатынасқа түсуінен пайда 
болған жаңа жасалымдардың енді бір үлкен тобы 
ж алпы халы қты қ сипаттағы дан гөрі белгілі бір 
кәсіп түрім ен, ғылым және өнер-білім салала- 
рымегГбайланысты пәндік ы ңғайдағы терм ин- 
дер болып келеді, 
мысалы:қүрылғы
(устройство), 
кондырғы
(установка), 
басытқы
(подавитель), 
сүйреткі
(волы нка), 
жегі<же-гі
(волчанка) т.т. 
Бет терісіне біткен тері туберкулезін (волчан-
каны) жегі дейді
(Көшербаев).
Осы құрылымда қалыптасқан туынды түбір 
зат атауларының ілгеріде аталғандардан басқа 
тағы бір үлкен саласы бар. Олардың м ағы нала- 
ры ж оғары дағы лардікіндей нақты емес. Бұлар 
түрлі әрекеттің, процестің атауы ретінде қолда- 
нылады. С онды қтан мұндай топтағы туынды 
түбір зат атауларының мағыналары абстрактылы 
сипат аңғартады , мысалы: 
тепкі, кергі, соққы,
қаіиыртқы, үйытқы, іріткі, күлкі, үйқы (үйы+қы),
зеккі (<зекі+кі). Кергіге түсіп қорланған
(Мүсіре-
пов); 
Ж аңағы сөздің бэрі - тіл емізу, қашыртқы
с а лу (Ә
уезов). Бұл туылымдарға қарағанда 
-ғы
жұрнағы арқылыту/?етістігінен жасалған 
түрғы
дериваты ны ң м ағы н асы бірш ам а нақты лау. 
Мұның жэне қолданылу аясы да кең. Ілгерірек- 
те мысалы халықтық қолданыста әсіресе аңшы- 
лы қпен байланысты жиі айты лған. 
Бір түрғы-
дан Түрғанбай т ом аға тартты
(Әуезов).
Бұл құрылымды жасалымдармен сондай-ақ 
түрғылас
және осы 
түрғыдан алғанда
деген- 
дегі 
түрғы
туынды созі де тектеседі. М ұның 
мағынасы да жоғарыдағылардан өзгешелеу. Мы- 
салы, ол М.Әуезов ш ығарм алары нда “ қатар, 
ш ендес” деген тэрізді ұғым білдіреді. 
Байсал да
сондай м ол ру Көтібақтың түрғысы.
Тілімізде 
түр
етістігінен сөзжасамдық 
-ғы
форманты ар- 
қылы пайда болған осы туынды түбір зат атауы 
кейде тіпті “ қалып (қалпы ), деңгей, дэреж е” 
создерімен де мэндес келіп қалады. 
Романда ескі
ауылдың ішкі өмірі, мэдены түрғысы іиеберлікпен
суреттеледі (
Ж армағамбетов).
Тілімізде дэл осы құрылымда бұрынырақта 
қалыптасқан, бірақ, кейбір ертерек кезгі әдеби- 
ет үлгілерінде болмаса, бүгінде жалпы қолда- 
нылмайтын 
күзгі, жарғы
сияқты да біраз жаса- 
лым бар. 
Қүрулы түрған күзгі бар, Күзгіні көр де
көзім көр
(Ер Т арғы н ); 
Ж еті жарғы Тэуке хан
түсында ж а с а лға н
(Қ С Э ). 
К ү згі
туы н д ы
сөзіндегі 
күз
негізі 
көр
етістігінің варианты. 
“ Р>3: “ай н а” мағы насы ндағы бұл 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   407   408   409   410   411   412   413   414   ...   497




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет