316
СӨЗЖАСАМ
салы, мыналар:
шектегіш
(ограничитель), боошг-
қыш
(пускатель),
тегістегіш
(гладнлка),
айықтыр-
ғыш
(вытрезвитель),
тұндырғыіи
(отстойник),
сұрыптағыш
(классификатор),
тыңайтқыш
(удоб-
рение),
амалбгамалағыш
(амальгаматор),л:с7И//>-
гііитер
(грызуны),
кептіргііи
(суш илка),
ж елім-
дегіш
(клейка),
жауындатқыіи
(дождевальная) т.б.
Тілімізде сөзж асам ды қ
-ғы іи//-гіш , -қыіц/ /
-кіш
ф орманты арқы лы
етістік негізден пайда
болған туынды түбір зат атауларының ендігі бір
парасы - жалпыхалықтық қолданымда әбден ор-
ны ққан, я ғн и жалпыхалықтық сипаттағы нақты
ұғым атаулары. Бұлар - тіліміздің өзінің төл
сөзіндей, біржола байы рғы ланы п
кеткен дери-
ваттар:
өшіргіш, басқыш, жуынғыіи, шалғыш, отыр-
ғыш, қыздырғыш, жұлғыш, кескіш, ескерткіш, жы-
лытқыш, мұздатқыш, желдеткішт.с.с
Соңғы ту-
ылым қазақ тілінде кеңес дәуірінде орыс тілінің
әсерінен кейін пайда болған жасалым. Ол қазір
екі түрлі м ағы нада: вентилятор мәнінде және
“ф о рточка” ұғы м ы нда қолданылады. Ал
осы
құры лы мдағы өзге туылымдардан мұндай өзге-
шелік байқалмайды.
Шөп арасына темір ясұлғыш-
ты сүңгітіп жіберсең
(Жүнісов);
Қасымдағы қоб-
дишада кофе демдейтін ыдыс қыздырғыш, қант -
кәмпит дап-дайын
(ҚӘ);
Алдарына шалғыш тарт-
қан жүмысшылар қарбаласып жүр
(Жұмаділов);
Жұмыртқадай эппақ ванналар мен жуынғыштар-
ды жасау - эжептэуеір қиын іс
(Н ұрахметов).
Етістік негізге бұл
-ғы ш //-гіш
жұрнағы жал-
ғану арқы лы ж асалған туынды түбір зат атаула-
рыны ң кейбірін окказионализм
ретінде пары қ-
тауға тура келеді. М ұндай, яғн и ж алпы халы қ-
тық емес, аймақтық қана сипаттағы туынды түбір
зат атаулары қатары нда
зорайтқыш
(усилитель
мәнін білдіретін),л4шг/'шсияқты құрылымдарды
ж атқызуға болады.
Қысқа арналған мінгішті
шақтап а лға н
(Әуезов);
Ол жерден күіиейтіліп
шығып, дыбыс зорайтқышта дыбысқа айналады
(Бекбауов).
С өзж асам ды қ бұл
-ғы ш //-гііи
және
- ғ а ш //
-қаш
форманттарын өзара вариант жұрнақтар деу-
ге болады. Бірақ осы арада бір атай кететін нәрсе:
қазақ тілінде соңғы
-қаіи
форманты арқылы жа-
салған етістік негізді туынды түбір зат атаулары
өте аз, бірен-саран-ақ. Бұндай құрылымды жаса-
лым ретінде әзірге
қысқаш
туынды сөзін
ғана атау-
ға болады. Соған қарамастан бұл
қысқаиі
туылы-
мының ном инациялы қ (яғни атаулық) сапасы ,
терминдік деңгейі
қысқыиі
дериватынан гөрі ед-
әуір жетіліңкілеу көрінеді. Ал
сем ан ти калы қ
жақтан алғанда, екеуі де жалпы “шімшуір” (щип-
цы, пинцет) деген мағына білдіреді. Екеуінің
(қыс-
қаіи
пен /сь/с^ыш лексемаларының) арасында ма-
ғыналық пәлендей айырма жоқ.
Достарыңызбен бөлісу: