354
СӨЗЖАСАМ
ж ұ рн ағы арқы лы қал ы п тасқ ан туы нды сын
атаулары көбінесе адамдарға байланысты атри-
бутивтік мәнде жұмсалады, яғн и олардың өзара
қ а т ы н а с ы н д а ғ ы ә л д е б ір о р т а қ т ы қ т ы , о р та қ
сипатты білдіреді:
көңілдес жігіттер, тілеулес
адамдар, эзілдес кұрбыларт.Ъ.
Ал бұл құры лы м-
ды сындық жасалымдардың адамнан өзге затпен
атрибутивтік қаты наста қолданылуы тілімізде
жалпы сирек байқалады (мысалы, мына сияқты
н екен-саяқ ж ағдайда ғана болмаса):
Тіл дәлдігін
бұзатын амэндес сөздер
(Байтұрсы нов).
-(ы )м ы р //-(і)м ір жұрнағы.
Сөзж асамды қ
бұл формант тұркі тілдерінің кейбірінде ғана кез-
деседі. С оларды ң қатары нда, м ы салы , қазақ
тілінде. Ол мұнда тек сын атауын жасайды. Ілге-
ріде қарасты ры лған кәпш ілік туынды сын атау-
ларынан мұның басты айырмашылығы: тілімізде
тек адамға ғана қатысты сапалық белгіні білдіреді.
Бұл қызметінде ж әне үнемі етістік негізге жал-
ғанады . О ны ң тағы бір көңіл аудараты н жері:
~(ы)мы р//(і)мір
ф орм асы н қазақ тіліндегі жал-
пы енімді жұрнақтар қатарына ж атқызуға бола-
ды. Бұл құрылымды, тілімізде ол арқылы етістік
негізден қалыптасқан туынды сын атауларының
кейбірі, мысалы, м ы налар
: Білімділердің, ғалы м -
дардың пән мазмұнды сөйлегені білімір шешен
сөзі деп
ятдуш дь/(Байтұрсы нов).
Шекер құймыр
отты көзі тұрғанда аштан өлмеспін деуші еді
(Аймауытов).
Айзада сұлудың құймыр қылығы
керемет болды-ау
(Алшынбаев).
Қыс еді, қыты-
мыр шал, сойқан м інез
(М ақатаев). Бұл құры -
лымды сын мағыналы жасалымдарға, сондай-ақ,
қазымыр, ж ұлы мы р
сияқты тағы біраз туылым-
дарды жатқызуға болады.
-тал.
С өзж асам ды қ бұл ж ұрнақты ң қазақ
тілінде бұдан өзге ды бы сты қ варианты кездес-
пейді. Ол тілімізде жалпы өнімсіз саналады. Бар
болғаны
өсім, сезім, жағым, ұрым, ұғым
іспеттес
б ес-а л т ы д а й ғ а н а есім н егізге ж а л ға н ад ы .
Тілімізде осы құры лы мда қалы птасқан туынды
сын атаулары ны ң м ағы н асы мен негіздеуші
түбірлердің семантикасы арасындағы жалғастық
айқын аңғарылады, яғни алдыңғы соңғының әрі
қарайғы дамымасы болып табылады
.Д үм ш ем ол-
даның балдыр-батпағы ұғы м т ал баланың көңілін
дауалатпайды
(БҒЖ ).
Рахымбай - ж ағы м т ал
жорға болыс
(Әуезов).
Аймақтың
ұры м т ал
жерін іздеп, із бағасың
(Мақатаев).
Қазақ тілінде туынды сын атауын жасайтын
бұл талданғандардан басқа, тағы біраз ж ұрнақ
бар. Олардың көпшілігінің сөзжасамдық қызметін
жалпы енім сіз деуге болады, бұлар бірер ғана ту-
ылымда кездеседі, мысалы, сын мағы налы мына
сияқты жасалымдарда:
Достарыңызбен бөлісу: