СЫН ЕСІМДЕР СӨЗЖАСАМЫ 353 сөзжасамдық бұл формант қазақ тілінде тек сын
атауын ғана түзе алады. Бұл құрылымды туын-
ды сын атаулары тілімізде ж оғары дағы
-ғы н ж ұрнағы арқылы қалыптасқан сын мәнді жаса-
лы м дарға қарағанда едәуір, я ғн и сөзжасамдық
бұл
-а ға н //-еге н ф орманты негізінен өнімді са-
налады. Ондай құры лы мды сын атауларының
кейбірі мыналар:
Өрік береген кісі болып алды (Аймауытов).
Ара-арасында қабаған каніиыктар шэуілдейді (Сонда).
Ш ал сүзеген өгіз болып, ж ал- ғыз көзін алайтады (М үсірепов).
Қазіргі түркі тілдеріндегі сөзжасамдық бұл
-а ға н //-еген ф орм анты ны ң осы қолданымды қ
ерекшелігіне кезінде Махмұд Қаш қари да көңіл
аударған көрінеді. Ол оны ң әрекеттің көп қай-
талан ы м ды ғы н , ұ зақты ғы н білдіретінін атай
келіп, мынадай мысал келтіреді:
оі ег оі е щ е Ьага$ап ‘тот человек, он часто идущий д о м ой ’.
Кейбір зерттеушілер
-аған ж ұрнағы н етістіктің
ж иілетпе-қарқы нды (“учаш ательно-интенсив-
н ая” ) формасы деп санайды және оны қарқы н -
дылықты білдіретін
-а көрсеткіші мен есімшенің
-ған формасының бірікпесі түрінде мүшелейді.
-ғы р//-гір. Бұл созжасамдық формант түркі
тілдерінде жалпы өнімсіз саналады. Қазақ тілінде
де солай. Тілімізде ол арқылы етістік негізден
қалы птасқан сын атаулары көп емес. М ұндай
құры лы м ды ж асалы м дар әдетте субъектінің
белгілі бір қим ы л-әрекетке деген озіндік бейім-
қабілетін білдіреді, мысалы:
Үшқыр заманның зыркырап отіп бара жатканы... (Ш әкәрім).
-кер. Түркі тілдерінде сын атауын жасайтын
өнімсіз ж ұрнақтар қатары на осы
-кер ф орм ан-
тын да ж атқы зуға болады. Бұл олардың біразы-
на араб-иран тілдерінен, өзі ж алғанған түбір не-
гізбен бірге кірген. Қ азақ тілінде оны ң
-гер ва-
рианты да сақталған. Бірақ тек зат атаулары ту-
ылымдарында:
каламгер, майдангер, тәлімгер, сау- дагер, жүлдегер т.б. Ал сын мағыналы туылым-
дар жасауға осы -керф орм анты ны ң бір өзі ғана
қатысады. Бұл оны ң кірмелігімен байланысты
ерекшелік. Бірак тілімізде мұның озінің қатысу-
ымен қалыптасқан туынды сын атаулары бірен-
саран-ақ:
Ол иттің өзі айлакер, жанкешті неме (Аймауытов).
Осы күнде дэулескер домбыраіиы боп кетіпті (Әуезов).
М ініскер жігіт іиегінің тұкыаын суырып жатыр (Аймауытов). Соңғы мы-
салдағы
мініскер туылымы “ ылпың, епті, қағы -
лез” магынасын білдіреді
. Дэулескер (дауласкер) жасалымы да осы іспетті мәнде, ‘шебер’ ұғымында
қолданылған.