0 6 ОМЫРТҚАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ Тұқы балық биттер отряды - Branchiura

ОМЫРТҚАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ
Тұқы балық биттер отряды - Branchiura
Балықтардың терісінде тіршілік ететін эктопаразитті шаян- 
тәрізділердің шағын ғана отряды. Денесі дорзо-вентральды бағытта 
жалпайып, құрсағы ішке қарай иілген, карапаксы баскеуде бөлімін 
жауып тұрады. Басы кеудесінің бірінші сегментімен бірігіп біткен, 
кеудесі 4 сегментті, құрсағы қысқа, сегменттелген ұшы екі қалақты.
Паразиттік тіршілік етуіне байланысты антеннулалары мен 
антенналары ұсақ ілмек тәрізді өсінділер. Мандибулалары жіңішке 
тескіш тұмсыққа, ал астыңғы жақтарының бірінші жұбы екі күшті 
сорғышқа айналған. Басында үш науплиальды көзшелерімен қоса 
күрделі жұп көздері бар. Тұқы балық биттер кейде өз иелерін тастап 
еркін жүзуге қабілеті бар, оған жұп бұтақты кеуде аяқтары жәрдем 
береді. 60 түрі бар. Тұқы биті (Argulus foliaceus) тұқы және басқа 
тұщы су балықтардың паразиттері, кейде балық өсіретін шаруашы- 
лықтарында балықтардың жаппай қырылуына душар етеді.
Мұртаяқты шаяндар отряды - Cirripedia
Бұлар бекініп тіршілік ететін теңіз шаяндары, паразит формалары 
да бар. Өзінің тіршілік циклін еркін жүзетін науплиустан бастап, кейін 
циприс деп аталатын келесі личинкалық сатысына айналады. Циприс - 
бақалшақты шаяндар (Ostracoda) класс тармағы Cypris туысының 
өкілдеріне ұқсастығына қарай аталған. Оның қосжақтаулы бақал- 
шағы болады. Личинка алғашқыда жүзіп жүреді, кейін су түбіне шө- 
гіп, антеннуласындағы цементті бездері арқылы субстратқа бекінеді. 
Антеннулалары мен басының алдыңғы бөлімі түгелімен бекіну 
мүшесіне айналған, бір түрлерінде олар ұзын бұлшықетті сабақша, 
ал басқаларында жалпақ табан түрінде болады, қалған дене бөлімдері 
суда бос жатады. Бекініп тіршілік етуіне байланысты денесінде біраз 
өзгерістер байқалады: антенналары мен күрделі көздері дамымаған; 
кеуде аяқтарының 6 жұбы қоректі аузына қарай әкелуші, екі бұтақты 
ұзын “мұртшаларға” айналған (отрядтың аты да осы дан); құрсағы 
жетілмеген; бүкіл денесі (сабақшадан басқа) тері немесе мантия 
(rp.mantion 
жамылғы, шапанша) қатпарларымен қапталған, ол 
көмірқышқыл ізбесті бөліп шығарып, күрделі бақалшақты құрайды. 
Сонымен, мұртаяқты шаяндардың ересек түрлері бақалшақпен 
қапталған, бекініп тіршілік ететін жануарлар, олар шаянтәрізділерді, 
қарапайымдыларды және басқа суда қалқып жүретін организмдерді
307

ОМЫРТҚАСЫЗДАР ЗООЛОГИЯСЫ
қорек етеді. Мұртаяқтарының қозғалуының арқасында судың ағысы- 
мен келген қорек заттар ауызына барып түседі.
Мұртаяқты шаяндардың көбісі - гермафродиттер. Гермафродитке 
айналуы олардың бекініп тіршілік етуіне байланысты деп болжайды. 
Екі особьтің арасындағы ұрықтану процесі құрсақ соңындағы ұзын 
талшық тәрізді шағылыс мүшесінің көмегімен өтеді. Дара жынысты 
түрлері де бар, ол Аісірре туысының A. lampas түрі. Аталығы өте 
ұсақ, аналығының мантия қуысында жатады. Jbla және Scalpellum 
туысының кейбір түрлерінің ірі гермафродит особьтарымен қатар 
ергежейлі “қосымша” аталықтары да болады. Олар қатты регреске 
ұшыраған (қаңқасы, аяқтары болмайды), гермафродитті особьтардың 
мантия қуысында жатады. Осылардың барлығы мұртаяқтылардың 
дара жынысты формасынан гермафродиттерге айналуына дәлел бола 
алады.
Мұртаяқты шаяндардың 1000-нан аса түрі бар. Негізгі туыстары: 
теңіз үйрекшесі - Lepas және теңіз жаңғағы Balanus (109-сурет). Теңіз 
үйрекшесі етті сабақшасымен субстратқа бекініп отырады, 5-6 
тақталардан тұратын бақалшағы екі бүйірінде қысыңқы. Теңіз 
жаңғағы субстратқа жалпақ табаншасымен бекініп, ізбестті тақталар- 
мен қапталған аласа мұнара түрінде болады. Бұлар теңіздердің тасты 
жағаларында көп кездеседі, ондай жерлерде теңіздегі әр түрлі қатты 
заттар жарай береді, тіпті теңіз кемелерінің суға батып тұратын бөлі- 
міне де жабысады, кейбір түрлері (Coronula туысынан) акула және 
киттердің терісіне бекінеді.
Мұртаяқты шаяндардың ішінде паразиттік тіршілік ететін тобын 
құрайтын тамырбасты шаяндар да кездеседі. Олар саккулина 
(Sacculina) және пельтогастер (Peltogaster) туысының өкілдері. Бұлар, 
онаяқты шаяндардың паразиттері, паразиттілігіне байланысты дене 
сегменттері, аяқтары, сезім мүшелері, ішегі жойылған.
Ересек саккулина крабтың құрсағының төменгі жағында сабақша- 
сы арқылы жабысып отырады. Денесі қап тәрізді, сабақшасының 
ұшынан тамыр сияқты бұтақтанып кететін жіңішке тармақтар тарай- 
ды, олар крабтың барлық бөлімдеріне және мүшелеріне еніп кетеді 
де, солар арқылы паразит иесінің сөлін сорады. Жыныс жүйесі герма- 
фродитті. Жұмыртқаларынан науплиус, ал одан циприс личинкасы 
дамып шығады. Циприс личинкасы крабтың денесіне жабысып, кеуде 
мен құрсақ бөлімдерін тастайды да, крабтың ішкі куысына енеді. 
Иесінің сөлімен коректеніп өсе бастайды, кейін крабтың нәзік құрсақ 
жабындарын жарып, сыртқа қапшық тәрізді денесін шығарады.

жүктеу/скачать 23,02 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: